كەم دەگەندە سوڭعى وتىز جىل بويى (ودان كوپ بولماسا) ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمنىڭ (بۇل قۇبىلىس تمد ەلدەرىنە دە ءتان) ءبىر بولىگى «كەنجەلەپ دامۋ – الاپات تراگەديا» دەگەن بىرجاقتى پىكىردى ءالى دە قاتاڭ ۇستانادى. ارينە، كەنجەلەپ دامۋ – قۋانتارلىق فاكتور ەمەس، دەگەنمەن – وراسان زور پەسسيميزمگە سالىنباۋ كەرەك!!!

ءيا، 1990 جىلدارى جانە 2000 جىلداردىڭ باسىندا «كەنجەلەپ دامۋ – ماسقارا» دەگەن پەسسيميستتىك پىكىر شىنىمەن دە ومىردە ءوز نەگىزى دە بار بولعان شىعار، سەبەبى ول كەزدە «ەۆروتسەنتريزم» فيلوسوفيالىق ۇستانىمى تولىققۇقىدى الەم بويىنشا ۇستەم بولعان ەدى. ۇستەم بولعانى راس، الايدا ادامزات وركەنيەتىنىڭ باسقا دا مادەني تاراپتارى بار ەمەس پە!؟ مىسالى، ەكونوميكاسى دامىعان وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى، جاپونيا، سينگاپۋر، تاياۋ شىعىستىڭ قارجىلىق جانە يننوۆاتسيالىق تۇرعىدان ەڭ دامىعان بىرقاتار مەملەكەتتەرى (تۇركيا، ساۋد ارابياسى، دۋباي، يزرايل جانە ت.ب.), ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ ءتاي-ءتاي باسسا دا، بەلگىلى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ جاتقان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى (قازاقستان، رەسەي جانە ت.ب. جاس مەملەكەتتەر) دا ايتساق بولادى...

ءيا، قايتكەندە دە ەۋروپا مەن اقش وركەنيەتى 1650-1700 جىلداردان باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن الەمدىك فينانس كوشباسشىسى بولىپ كەلگەنى راس. الايدا 2008-ءشى جىلعى ەكونوميكالىق داعدارىس، دالىرەك ايتساق – سوڭعى 12 جىل بويى «ابدەن دامىعان» ەلدەر اراسىندا ورىن العان سول ءبىر كريزيستىڭ كەرى اسەرلەرى جاھاندىق نارىقتى ءالى دە دامىتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى بۇكىل الەمدى قاتتى ويلانتادى. جانە بيىلعى وقىس پاندەميا (وسى ىندەتتىڭ تەزىرەك اياقتالۋىن تىلەيمىن!) «ابدەن دامىعان» ەۋروپا ەلدەرىنىڭ جانە اقش-تىڭ مەديتسينا عىلىمىنىڭ – جالپى، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ كەمشىن تۇستارى بار ەكەندىگىن كورسەتتى. «باتىس مەديتسيناسىنىڭ، جالپى باتىس عىلىمىنىڭ قۇدىرەتى» دەگەن فيلوسوفيالىق تەوريا – باتىس ەلدەرىنىڭ وزىندە-اق سەنىمسىزدىك تۋدىرا باستادى... ونىڭ ۇستىنە 2010-شى جىلدارى ەۋروپادا ورىن العان ميگراتسيالىق جانە مادەني (رۋحاني-ەتيكالىق) داعدارىس، ال سوڭعى كەزدە اقش-تا ورىن الىپ جاتقان ىشكى الەۋمەتتىك قاراما-قايشىلىقتار «الەمدەگى ەڭ وزىق زاڭ جۇيەسى» ستاتۋسىنىڭ عاسىرلار بويى ۇستەم بولعان كوقاراسقا ءوز كەسىرىن تيگىزىپ تۇر. بۇنىڭ ءبارى، ارينە، وكىنىشتى جاعداي. تەك وسى جايتتار ءبىزدىڭ دە ەلگە ساباق بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن... سەبەبى، ءبىزدىڭ قوعامدا ءالى دە بولسا وتانسۇيگىشتىككە بەيجاي قارايتىن نيگيليزم جوق ەمەس. 

قازاقستانداعى عاسىرلار بويى كەلە جاتقان ۇلتارالىق جانە دىنارالىق تاتۋلىق، 29 جىل بويى كەلە جاتقان بەيبىتشىلىك، ىشكى تۇراقتىلىق، قوعام ىشىندەگى بىرلىكتى قادىرلەۋ كەرەك دەپ قانشا رەت ايتىلدى! دەگەنمەن، وكىنىشكە وراي، ەلىمىزدەگى ءبىر توپ زيالى قاۋىم ءالى دە «ەۋروپاداعى نەمەسە اقش-تاعى تولەرانتتىلىقتىڭ، ونەردىڭ، زاڭنامانىڭ، عىلىمنىڭ جانە ءتىپتى كۇندەلىكتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ مودەلى» عانا «ەڭ دۇرىس» دەگەن تىم بىرجاقتى كوزقاراستى ءالى دە ۇستانىپ كەلەدى. جاقسىدان ۇيرەن – جاماننان جيرەن دەگەن اتام قازاق. ءبىز ۇلگىنى تەك جاقسى قۇبىلىستار مەن جاڭالىقتاردان الۋىمىز كەرەك! وزىق ەلەكترونيكا؟ ءجون. وزىق ەكونوميكا؟ ءجون. دەگەنمەن، ۇلتتىق ەتيكامىزدى قادىرلەۋ كەرەك، دەگەنمەن وتاندىق مادەنيەتتى دە قاستەرلەۋ كەرەك، نازار ءبولىپ، دامىتۋ كەرەك... ارينە، «باتىسشىل» پىكىردىڭ دە ەركىن قوعامدا ورىن الىپ، بار بولۋىنا تولىق قۇقىعى بار، ارينە. دەگەنمەن، ازيادان دا ۇلگى الۋعا بولار ەدى. ءيا، ءوزىمىزدىڭ ىشكى وتانسۇيگىشتىككە، قازاق ءتىلى مەن داستۇرىنە، ءبىلىمى مەن مادەنيەتىنە، ۇلتتىق كينەماتوگرافقا، ءتىپتى ۇلتتىق ءتول ۆاليۋتانىڭ وزىنە تىم ۇلكەن، جانە كوبىنەسە ورىنسىز كۇمانمەن جانە تەك عانا «قارا كوزىلدىرىكپەن» قاراۋ ءۇردىسى دۇرىس ەمەس! كەنجەلەپ دامۋ – كەمشىلىك، الايدا وزىق ەلدەردىڭ قاتەلىگىنەن ساباق العان ءجون بولار، ءوزىمىزدىڭ بولمىستى قادىرلەۋ دە ءجون بولار. بۇل جەردە ەشقانداي جاتىرقاۋ بولماۋى كەرەك، سەبەبى قازاقى ساناعا ۇلتشىلدىق ءتان ەمەس! قورقۋدىڭ قاجەتى جوق، قازاق ەلىندە تولەرانتتىلىق پەن كەلىسىمنىڭ ءوز مودەلى بار! 

ءيا، ىشكى كەمشىلىكتەر جوق ەمەس، بىراق كەيبىر شەكتەن تىس ليبەرالدى جاستار اراسىندا دا، ءبىر توپ ينتەلليگەنتسيا اراسىندا دا سوڭعى كەزدە ورىن الىپ جاتقان (ەڭ جاقسى نيەتتەردى جامىلا وتىرىپ) «زاڭدار توقتاۋسىز جۇمسارا بەرسىن» دەگەن بىرجاقتى جانە ورىنسىز، قاۋىپتى جانە بۇرىس پيعىل ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىككە، تۇتاستىققا، تۇراقتىلىققا جانە تەپە-تەڭدىككە قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن! سودان ساق بولايىق! 

بارشا وركەنيەتتى الەم ەلدەرى دە، ءبىز دە تەك عانا بەيبىت، ەۆوليۋتسيالىق، ياعني تۇراقتى دامۋ جولىن تاڭداۋىمىز كەرەك! شىن مانىندە، قوعامدىق ءتارتىپ وزىنەن ءوزى ساقتالاپ تۇرا بەرمەيدى، ول ءتارتىپتى بۇكىل ەل بوپ، قوعام بوپ بىرىگىپ ۇزدىكسىز ساقتاۋ كەرەك. تەك عانا وركەنيەتتى فورمادا ويدى بىلدىرگەن ءجون، ايتپەسە بۇگىنگى اقش-تا ءبىر عانا جەكە الەۋمەتتىك توپ (بالكىم، باستاپقىندا راسىندا دا ەڭ جاقسى نيەتپەن بولسىن) ايتەۋىر الەۋمەتتىك ءتارتىپتى ساقتاماي قويىپ ەدى، ناتيجەسىندە قازىر امەريكا حالقىن وتە قاۋىپتى جاعدايعا الىپ كەلدى، وكىنىشكە وراي. بۇل مىسال – كۇللى الەمگە ساباق بولۋى كەرەك، سەبەبى تىنىش تا بەيبىت جولمەن عانا دامۋ، تۇراقتى جولمەن عانا وركەندەۋ – ەڭ ءبىرىنشى قاتاردا بولۋى كەرەك!!! 

ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمعا دا، جاستارعا دا، ءىرى بيزنەسكە دە، مەملەكەتكە دە ۇلتتىق ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى دامىتۋعا، رۋحاني جاڭعىرۋعا (مادەني-ونەر، وتاندىق باق (عالامتور), ءبىلىم جانە عىلىمدى وتانسۇيگىش رۋحتا دامىتۋعا) كوبىرەك كۇش جۇمساۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، وتاندىق مەديتسينانى (جالپى عىلىمدى), ىشكى نارىقتى جانە  ىشكى ەكونوميكانى بارىنشا دامىتۋ ماڭىزدى! 

ەكونوميكا مەن تەحنولوگيادان كەنجەلەمەۋ كەرەك، دەگەنمەن بۇگىنگى باتىس ەلدەرىن الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىققا الىپ كەلگەن «شەكتەن تىس ەركىندىك» دەگەن قاۋىپتى ىندەتكە ەش اسىقپاۋ كەرەك! 

ءتۇيىن. كورىپ تۇرعانىمىزداي، الەم كوز الدىمىزدا وزگەرىپ جاتىر. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ «كوكا-كولا سۋسىنىنا نەگىزدەلگەن» فيلوسوفياسى كۇننەن كۇنگە السىرەپ جاتىر... قۇپيا جانە تىلسىم، الايدا الەمدەگى كوپتاراپتى ساياساتقا شاقىراتىن جيىرما ءبىرىنشى عاسىر 20 جىل بۇرىن باستالعان جوق، ەندى عانا باستالىپ جاتقان سىڭايلى... ياعني، «كوكا-كولا» سۋسىنى دا، «سۋشي» تاعامى دا – ءبارى دە دۇكەندەردە بولسىن – ارينە، دەگەنمەن قازاقستاندىق ۇلتتىق ساۋدا ءوز برەندتتەرىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن دە جوققا شىعارىپ، كۇمانمەن قاراماۋ كەرەك!

باتىربەك رۇستەمبەكوۆ

Abai.kz