اۋليەلەر – اباي كورسەتكەن «تولىق ادام» تانىمىنداعى حاكiمدەردەن جوعارى تۇرعان رۋحاني ۇستازدار. «كامىل مۇسىلمان» مەن «حاكىم» تۋرالى بۇرىن جازعانبىز. بۇل ماقالادا «اۋليە» تۋرالى ءسوز قوزعايىق. 

اۋليەلەر تۋرالى: «...اۋليەلەرگە اۋليەلەر وقىدى، عاشىق بولدى» – دەيدi اباي وتىز سەگiزiنشi قارا سوزiندە. بۇل سوزدەر اۋليەلەردiڭ ميراستىق تiزبەگiن كورسەتەدi. رۋحاني بiلiم جاراتۋشىدان باستاپ ۇستازداردان شاكiرتتەرگە ميراسقورلىق تiزبەك ارقىلى تۇسكەندە عانا تازا بولىپ، ءارى قاراي بۇكىل ادامزاتقا تاراي الادى. ابايدىڭ «...اۋليەلەرگە اۋليەلەر وقىدى، عاشىق بولدى» دەگەن سوزىنەن شاكىرت ۇستازىنان ءتالىم الىپ قانا قومايدى، ول ۇستازىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە جەتەدى. وسىلاي ولاردىڭ اراسىندا ماحاببات سەزىمى ورنىعىپ، جەتىلۋ شىڭىندا وي-ءورىس، سانا-سەزىمدەرى بىردەي بولىپ، بولمىستارى بىرىگەدى. بۇل سوپىلىق ءداستۇر.  

رۋحاني جولدا ءبىلىم بەرۋ تiزبەگى ۇزiلەتىن بولسا، وندا رۋحاني بiلiم ءفاني ءومىردiڭ اسەرiمەن ءبۇلiنiپ، جەتىلۋ جولىنداعى ادامدار اداسادى. اۋليەلەردiڭ ماڭىزدى مiندەتi – رۋحاني بiلiمدi العاشقى قالپىنان وزگەرتپەي ادامزاتقا جەتكiزۋ. سوندا اۋليەلەردەن اۋليە ۇيرەنiپ، ۇستازدىق تiزبەك ۇزiلمەي، ادامزات رۋحاني بiلiممەن ۇنەمi سۋسىنداپ وتىرادى. رۋحاني ۇستازدى مۇسىلماندا «ءپىر»، نە بولماسا «مۇرشيد» دەپ اتايدى. ورتاعاسىرلاردا رۋحاني ۇستاز باسقارعان ۇلكەن مەكتەپتەر بولعان. تۇركىستانداعى احمەت ياسساۋ باسقارعان رۋحاني ورتالىق سولاردىڭ ءبىرى بولدى. 

اۋليەلەر تۋرالى كوپ جازىلعان. بiراق ولاردىڭ كوپشiلiگi ولاردىڭ ءومىربايانى مەن ءتۇرلi ميستيكالىق قاسيەتتەرiنە ارنالعان، ياعني سىرتقى كورiنiسiن عانا سۋرەتتەيدi. اۋليەلەردiڭ iشكi دۇنيەسiن سيپاتتاۋ ءۇشiن ولاردىڭ رۋحاني قاسيەتتەرiن كورە بiلۋ كەرەك. بۇل تەك قانا وتە جوعارى جەتiلگەن، سولاردىڭ دەڭگەيiندەگi ادامداردىڭ عانا قولىنان كەلەتiن نارسە. سوندىقتان وزدەرi اۋليە قاتارىندا بولعان iرi سوپىلاردىڭ وكiلi رۋمي، ءال-عازالي ءتارiزدi عۇلامالار عانا ولاردىڭ شىن سيپاتىن بەرە الادى. 

اۋەلى اۋليەنىڭ كىم ەكەنىنە، بۇل ۇعىمنىڭ قايدان كەلىپ، قايدان شىققانىنا توقتالايىق. ارابتىڭ «ءۋالي» دەگەن ءسوزى قازاق تىلىنە دوس، جاقىن دەپ اۋدارىلادى. ءۋاليدىڭ كوپشە ءتۇرى ارابشا ءاۋليا بولىپ شىعادى. قاسيەتتى قۇراندا «ءاۋليا اللاھي» – اللانىڭ دوستارى دەگەن ءسوز تىركەسى ءجيى كەزدەسەدى. بۇل اياتتاردا اللا تاعالا ءوزىنىڭ اۋليەلەرىنە (دوستارىنا) نۇر بەرەتىنىن (16:2), ولاردى دانالىققا يە قىلاتىنىن (18:65), ونى دوس تۇتقاندار مەن ونىڭ ديدارىنا ىنتىق بولعاندار ءۇشىن قايعى مەن قاۋىپ-قاتەر جوق ەكەنىن (10:62) باياندالادى. ەگەر شىعىستىڭ شايىرلارىنىڭ ساپىنا ۇڭىلەتىن بولساق، ولاردىڭ جارتىسىنان استامى يران مەن ورتا ازيا ەلدەرىنەن شىققانىن كورەمىز. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ ونىڭ قۇپياسى يسلامعا دەيىن پارسى تىلىندە سويلەيتىن ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە يراندا زورواستريزم ءدىنى بولعانىندا جاتسا كەرەك. زاراتۋشترا ارقىلى كەلگەن بۇل ءدىني اعىم بولمىس كورىنىستەرىن تولىعىنان قامتيتىن رۋحاني بىلىمگە نەگىزدەلگەن. بۇل ءىلىم مىڭداعان جىلدار ءومىر ءسۇرىپ ادامزات وركەنيەتىنىڭ ءبىر وشاعى بولعان كونە دۇنيە تاريحىنان ايگىلى ساق مەملەكەتىنە دە جات بولماعان. زورواسترالىق پارسىلار يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن، وزدەرىنىڭ تەرەڭ رۋحاني ءبىلىمىن مۇسىلمان اياسىنا سالىپ، بولمىس سىرلارىن تەرەڭ تۇسىنە ءبىلىپ، سونىڭ ارقاسىندا ءدىننىڭ ىشكى ماعىناسىن اشتى. وسىلاي زورواستريزم سوپىلىق اعىممەن ۇندەسىپ، يسلامنىڭ رۋحاني جانە تەوريالىق ىرگەتاسىنا اينالدى. سوندىقتان يسلام ەلدەرىندە ءدىني، ساياسي جانە شارۋاشىلىق ومىردە اراب ءتىلى قولدانىس تاپسا، ال عىلىم جانە پوەزيا ءتىلى پارسى ءتىلى بولىپ ەسەپتەلگەن. بۇعان شىعىس شايىرلارىنىڭ باسىم بولىگىنىڭ ەڭبەكتەرى پارسى تىلىندە جازىلعانى دالەل. قازاق تىلىنە «جار» دەگەن ءسوز پارسى تىلىنەن ەنگەن. سوندىقتان شاكارىم شىعارمالارىندا دا جار مەن عاشىق (اسىق), جۇرەك پەن دەرت، رۋح پەن ءناپسى، شاراپ پەن ماستىق، بۇلبۇل مەن رايحان گۇلى، شام مەن كوبەلەك ءتارىزدى سىرلى سوزدەر بار. 

دوستىق قارىم-قاتىناس ءوزارا تەڭ ادامداردىڭ اراسىندا قالىپتاساتىنى بەلگىلى. مۇنداي ادامدار وزدەرىن ءبىر-بىرىمەن رۋحاني جاقىن سەزىنىپ، ولاردىڭ اراسىندا شەكسىز سەنىمدىلىك، سىيلاستىق ورنايدى. اللا تاعالا تازا رۋحاني جان بولعاندىقتان، ونىمەن دوستىق تا تازا رۋحاني دەڭگەيدە بولۋى شارت. شاكارىم مەن اباي جاننىڭ اللا تاعالامەن سالىستىرعاندا شەكسىز كىشكەنتاي ەكەنىن، بىراق ساپا جاعىنان، ياعني، قاسيەتتەرى جاعىنان ونىمەن ۇقساس ەكەنىن بىلدىرەدى. ەندەشە اللا تاعالامەن دوس بولۋ ءۇشىن شىبىن جاننىڭ تازالىعى عازيز جاننىڭ تازالىعىنا ۇقساس بولۋى كەرەك. مىنە سول كەزدە عانا شەكسىز مەيىرىمدى اللا تاعالامەن دوستىق بايلانىس ورناتۋعا بولادى. اۋليەلىك دەگەنىمىز، تۇپتەپ كەلگەندە، وسى. سول كەزدە شىبىن جان مەن عازيز جان ءبىر-ءبىرىن تاۋىپ، ايىرىلماستاي «اۋليە»، ياعني دوس بولادى. ولاردىڭ قاسيەتتەرى ۇقساس، ياعني رۋحتارى ۇقساس حالگە جەتكەندە ناعىز دوستار ءتارىزدى ولاردىڭ نيەتتەرى مەن قالاۋلارىنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بولمايدى. سول كەزدە شىبىن جان ءوزىنىڭ عازيز جانمەن تولىق ۇقساستىعىن سەزىنىپ، ودان ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىن، ءوزىنىڭ ساناسى قۇدايدىڭ ساناسىنا اينالعانىن ءتۇسىنىپ ءال-حاللادج ءتارىزدى «ان-ءال-حاق» مەن «قۇدايمىن» دەيدى. بۇل، ارينە، قاراپايىم مۇسىلمان سەزىپ، تۇسىنە بەرمەيتىن قۇپيالىق ماعىناسى بار ءسوز. 

شىن مانىندە اۋليەلىك – ادامدىقتىڭ، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ شىڭى. ادام عانا ەمەس، بارلىق جان يەلەرىنىڭ بولمىسى ماتەريالىق جانە رۋحاني نەگىزدەن قۇرالادى. شاكارىم ادام بويىندا بۇل ەكى نەگىز ۇنەمى ءبىر-بىرىمەن كۇرەستە بولاتىنىن ايتادى. جان يەسىنىڭ سانا-سەزىم دەڭگەيىنە بايلانىستى ونىڭ «مەن» دەگەن سەزىمى وسى ەكى نەگىزدىڭ ورتاسىندا بولادى. سانا-سەزىمى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، ونىڭ «مەن» دەگەن سەزىمى دە جانعا جاقىن بولىپ، ءوزىن سولعۇرلىم رۋحاني بولمىسپەن تەڭەيدى. ونىڭ سانا-سەزىمى تازا سانا دەڭگەيىنە جەتكەندە ول ءوزىن جان رەتىندە تولىق سەزىنەدى. اۋليەلىك دەڭگەي وسىنداي. سونىمەن، ەگەر جان يەسى ءوزىن تازا ءتان رەتىندە سەزىنسە، ول – حايۋان، ال تازا رۋح رەتىندە سەزىنسە، ول – اۋليە. قاراپايىم ادامنىڭ ءومىرى وسى حايۋاندىق پەن اۋليەلىكتىڭ اراسىندا وتەدى. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ تۇپكى مىندەتى – ادامدى حايۋان دەڭگەيىنەن اۋليە دەڭگەيىنە كوتەرۋ.

رۋحاني بولمىس شەكسىز بولعاندىقتان، ارينە، اۋليەلىك تە ءتۇرلى دەڭگەيلەرگە بولىنەدى. كەيبىر اۋليەلەر ءوزىن ماتەريالدىق بولمىستىڭ ءبىر مۇشەسى ەكەنىن، اللا تاعالانىڭ ماتەريالدىق قۋاتىن سەزىنگەن كەزدە ءوزىن بولمىس كورىنىسىمەن تەڭەيدى. اللا تاعالانىڭ الەمدىك پورىمىن قامتيتىن سانا-سەزىمنىڭ بۇل دەڭگەيىن عىلىمدا «كوسموستىق سانا» دەپ اتايدى. ەكىنشىلەرى وزدەرىن تازا رۋح ەكەنىن سەزىنەدى. اللا تاعالا ۇلى جان بولعاندىقتان، ونىڭ دا رۋحى بار. ول رۋحتى «نۇر» دەپ اتايمىز. اللا تاعالانىڭ «شاپاعات نۇرى» دەگەنىمىز، مىنە، وسى. بۇل دەڭگەيگە جەتكەن اۋليەلەر اللا تاعالانىڭ نۇرىن، ياعني رۋحاني قۋاتىن سەزىپ، ونىڭ سانا-سەزىمى تازا ساناعا اينالىپ، ساناسى اللا تاعالا ساناسىمەن بىرىگەدى. وسىلاي ونىڭ رۋحى مەن اللا تاعالانىڭ نۇرى بىرىگىپ، ادام ءوزىن «اللا تاعالامەن بىرىكتىم» دەپ سەزىنەدى. ال ۇشىنشىلەرى اللا تاعالانىڭ نۇرىن عانا الىپ قويماي، ونىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرىن سەزىنىپ، ونىمەن دوستىق، عاشىقتىق (اسىقتىق) ءتارىزدى ءوزارا قاتىناس ورناتۋعا جەتەدى. وسىلاي ولار تۇلعا رەتىندە اللا تاعالانى «دوس»، «جار» دەپ اتاپ، وزدەرىن وعان جاقىن، عاشىقپىز دەپ سەزىنەدى. 

اۋليەلەر اللا تاعالانى ۇنەمى ەسىندە ۇستايدى جانە ونى ەشۋاقىتتا دا ۇمىتپايدى. ول ءۇشىن ولار اللا تاعالانىڭ قاسيەتتى ەسىمدەرىن ۇنەمى قايتالاپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ءوز بويلارىندا سول ەسىمدەرگە بايلانىستى كوركەم قاسيەتتەردى ۇيالاتادى. اۋليە – جۇرەگى ارقىلى تازا ءبىلىم الا بىلەتىن، دەنەسى ساۋلە شاشىپ، ماڭىنا بارعان ادامداردى شاپاعاتىنا بولەپ، شيپالى ءنارىن بەرەتىن، اقيقاتتى ەشۋاقىتتا بۇرمالامايتىن شىنشىل، ءوز ويىن كوركەم ولەڭمەن بەرە الاتىن اقىن جانە سويلەسە شەشەن، اقىلى مەن ءسوزى ءىس-ارەكەتىمەن تولىق سايكەس كەلەتىن كەمەڭگەر، ىسكە شەبەر، ءوز ءىسىن جاقسى بىلەتىن، قايتپاس قايسار، بارلىق ءىس-ارەكەتىن اللا تاعالاعا باعىشتايتىن يماندى، تازا، ءوزىن ۇستاي بىلەتىن سابىرلى، شىدامدى، كەشىرىمدى، وزىنە-ءوزى سەنىمدى، جومارت، قاجىرلى، ەرجۇرەك، مەيىرىمدى، كىشىپەيىل، جۇرەگى لاززاتقا تولعان باقىتتى، ەشقانداي جاۋى جوق، بىراق بارلىعىنا مەيىرىمدى جانە قامقور ادام. بۇلاردىڭ بارلىعى دا جاننان شىعاتىن رۋحاني قاسيەتتەر. ادامنىڭ رۋحاني قاسيەتى دەگەنىمىز – وسىلار. اۋليەلىك دەڭگەيگە، ياعني بۇل قاسيەتتەرگە تەك قانا شاريعات پەن ءبىلىم ارقىلى جەتۋگە بولمايدى. بۇل دەڭگەيگە تەك قانا رۋحاني جاڭعىرۋ بارىسىندا ءبىلىمدى تاجىريبە جۇزىندە ىسكە اسىرا وتىرىپ بولمىسىن وزگەرتۋ ارقىلى عانا جەتۋگە بولادى. 

اۋليەلەر وزدەرىنىڭ سەزىمدەرىن، رۋحاني دەڭگەيىن كوپشىلىككە جاريا ەتپەي، سىرت كوزگە بىلدىرمەي، قۇپيا ۇستاۋعا تىرىسادى. سەبەبى، بۇل سەزىم ۇلكەن تالاپتىڭ، قايتپاس قايراتتىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن زور جەتىستىك. جەتىستىك نەعۇرلىم جوعارى بولسا، ونى سولعۇرلىم سىرت كوزدەن ساقتاي ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى رۋحاني قاسيەتتى كەز كەلگەن ۋاقىتتا، ءناپسىنىڭ ىقپالىمەن وڭاي جوعالتىپ الۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە، بۇل جەتىستىكتىڭ ناتيجەسى تەك قانا ادامنىڭ ءوزىنىڭ قۇمارلىعىنا عانا ەمەس، ەڭ اۋەلى جوعارى ءلاززات كوزىنىڭ ەركىنە بايلانىستى. ءمۇريت (تاريقات جولىنداعى ادام) ءوزىنىڭ ۇلى جاراتۋشىمەن سالىستىرعاندا شەكسىز كىشكەنە ەكەنىن، بويىنداعى بارلىق قادىر-قاسيەت تەك قانا ونىڭ مەيىرىم-قايىرىمدىلىعى ارقاسىندا عانا پايدا بولعانىن، ءوزىنىڭ ونىڭ الدىندا شەكسىز كىشكەنتاي، ءالسىز، ماردىمسىز، ساۋاتسىز ەكەنىن جاقسى ءتۇيسىنىپ-سەزىنەدى. سوندىقتان ول اللا تاعالاعا شەكسىز رازى، ءوزىن ەشۋاقىتتا جاساۋشى، بۇل قاسيەتتەردىڭ سەبەبى دەپ ەسەپتەمەيتىن تاقۋا. ول بارلىق ايلا-شارقىن تەك قانا اللا تاعالانىڭ رازىلىعىنا ارناپ، وزىنە ەشتەڭەنى قاجەت قىلماي، تەك قانا جوعارى جاراتۋشىنىڭ ەركىنە مويىن ۇسىنىپ، ونىڭ بيلىگىنە تولىق بەرىلەدى. اللا تاعالانىڭ شاپاعات نۇرىنا وسىنداي تاقۋالىق جاعدايدا عانا جەتۋگە بولادى. ول بۇل ءفاني الەمنىڭ ىقپالىنان تولىق شىققاندىق. ونى عازيز جاننىڭ ءوزى باسقارادى. سوندىقتان مۇنداي جان ەشۋاقىتتا قاتەلىك جىبەرمەيدى. رۋحاني جولداعى ادام اللا تاعالاعا تولىق مويىن ۇسىنبايىنشا ەشقانداي دا جەتىستىككە جەتۋگە بولمايتىنىن جاقسى بىلەدى. مۇسىلمان ۇعىمىنىڭ ءوزى ارابتىڭ «ءمۇسليم» دەگەن سوزىنەن تۋىنداپ، «مويىن ۇسىنۋشى» دەگەن ماعىنا بەرەتىنى دە وسىنىڭ بەلگىسى. مۇنداي ادام وسىلاي تولىق مۇسىلمان بولماسا اللا تاعالانىڭ شاپاعاتىنان ايىرىلىپ قالاتىنىن جاقسى بىلەدى. 

اللا تاعالا مەن ادامنىڭ قارىم-قاتىناسى رۋحاني نەگىزدە بولعاندىقتان، مۇنداي قاتىناس رۋحاني الەمگە جاتادى. ادامزاتتىڭ ءتىلى ادامداردىڭ زاتتىق الەمدەگى ومىرىنە ارنالعان. ياعني ول رۋحاني بولمىستى سيپاتتاۋعا جارامايدى. ماتەريالىق الەم رۋحاني الەمنىڭ كولەڭكەسى ءتارىزدى، ونىمەن ۇقساستىعى بار. سوندىقتان سوپى ىلىمىندە وزدەرىنىڭ رۋحاني سەزىمدەرىن جەتكىزۋ ءۇشىن، رۋحاني الەمدەگى ءتۇس-بەينەلەردى سۋرەتتەۋ ءۇشىن زاتتىق الەمنىڭ وبرازدارىن الىپ، وزدەرىنىڭ ويلارىن جەتكىزۋگە ۇمتىلادى. سوپىلىق ادەبيەتتە «جار» – قۇدايدى، «شاراب» (شاكارىمدە كەيدە قىمىز) – قۇدايدىڭ نۇرىن، جۇرەك – نۇر قۇيىلعان ىدىس، «ماس بولۋ» – قۇدايدىڭ نۇرىنا بولەنگەن شاقتى، «داياشى» – جۇرەككە نۇر توگىپ، ءوزىنىڭ شاپاعاتىن بەرەتىن قۇدايدى بىلدىرەدى. 

وسىمەن ۇندەسكەن اۋليەلىك سيپاتتى شاكارىم بىلاي دەپ بەرەدى:

كورەم دەسەڭ جارىمدى،
ماس بوپ جۇرەك تازالا.
ورتەپ جىبەر بارىڭدى،
قارسى ۇمتىل قازاعا.

اللا تاعالانىڭ شاپاعات نۇرىنا شومىلىپ ماس بولىپ ورتەنگەندە جاناتىن نارسە ادامنىڭ ءناپسىسى. ءناپسىنىڭ ىقپالىنان تولىق شىعىپ، ءتان قۇمارلىعىن تولىق جەڭىپ، جان بيلىگىن ورناتۋدى ورتەنۋ، ياعني ءناپسىنى ورتەۋ، جويۋ بولىپ تابىلادى. «ورتەپ جىبەر بارىڭدى»، بۇل ۇعىمعا نە بار، سونىڭ بارلىعى، ياعني، تەك ءتان عانا ەمەس، سونىمەن بايلانىسقان: ءۇي، مال-قورا، دۇنيە-مۇلىك ءتارىزدى بارلىق ماتەريالدىق بايلىق جاتادى. بۇل اراداعى «ورتەپ جىبەر» دەگەن ءسوز تۋرا ماعىناسىندا ەمەس، وعان قاتتى بايلانبا، سەبەبى ولاردىڭ بارلىعى سەنىكى ەمەس، اللا تاعالانىڭ ساعان بەرگەن ءتۇرلى قۋات تۇرلەرى، سوندىقتان ولاردى تۇگەلدەي ءوز ماقساتتارىندا، جاراتۋشىنىڭ رازىلىعى ءۇشىن جۇمسا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىنى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. بۇل ۇعىم پايعامبارىمىزدىڭ «ولمەستەن بۇرىن ءول» دەگەن حاديسىنان شىعادى. سەبەبى، اللا تاعالانىڭ شاپاعاتىنا بولەنىپ، وعان دەگەن ماحابباتقا جەتىپ، ءتۇپ يەگە قايتىپ، ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن وسى الەمدە ءوز ءناپسىڭنىڭ ىقپالىنان تولىق شىعۋ – نەگىزگى شارت. بۇل شارتتىڭ ىشكى ماعىناسى – ءناپسىنى، ياعني، ءتاندى ءولتىرۋ ءتارىزدى بولىپ كورىنگەنىمەن، شىن مانىندە «ناعىز مەندى» – رۋحتى ءوسىرىپ، «جالعان مەندى» – ءناپسىنى ەڭ تومەنگى ساتىعا ءتۇسىرۋ. وسى دارەجەدەن اۋليەلىك باستالادى. بۇل دارەجە – اۋليەلىك سيپاتى. اۋليەلىك سيپات تۋرالى شاكارىم بىلاي دەيدى:

جار سيپاتىن بىلسەڭىز دە،
ءناپسىڭ ولمەي دەمە جار.
ايلا، الداۋ وزىڭىزگە،
شىن حاقيقات قونبايدى، – دەپ اللا تاعالانىڭ سيپاتىن ءبىلىپ قانا قويۋ، ياعني ءبىلىمنىڭ جەتكىلىكسىز ەكەنىن، ءناپسىڭ ولمەي اللا تاعالانى جار دەپ اتاما، سەبەبى، ول الداۋ بولىپ تابىلادى، دەپ ۇيرەتەدى. اۋليەلىك دەگەنىمىز ءبىلىم ەمەس، سانانىڭ ودان جوعارعى دەڭگەيى – ءلاززات دەڭگەيى. 

ادامنىڭ اللا تاعالانىڭ شاپاعات نۇرى العان ساتتەگى سەزىمىن ەكستاز دەيدى. بۇل ءسات – ادامنىڭ جۇرەگى ارقىلى قابىلداناتىن اسقان قاناعات، ءلاززاتتى ءسات. ادام ءوزىنىڭ بولمىسىنا بايلانىستى قاناعات سەزىمىن ءتان، كوڭىل جانە جانى ارقىلى الادى. اشتىقتان كەيىن ءدامدى تاماق ءىشۋدى قانداي ءلاززات اكەلەتىنى كىمگە بولسا دا تۇسىنىكتى جاعداي. ودان دا جوعارى سەزىم – وي-ءورىس، كوڭىل ارقىلى پسيحولوگيالىق قاناعات، قۋانىش ودان دا جوعارى. مىسالى، الىس ساپاردا جۇرگەن اناسى ۇيدە قالعان بالاسىنىڭ سۋرەتىن كورىپ كوزىنە جاس الۋى وسىعان مىسال بولا الادى. ال ەڭ جوعارى قاناعات، نە بولماسا ءلاززات – رۋحاني ءلاززات. رۋحاني ءلاززاتتى رۋح ارقىلى جان الادى. سوندىقتان مۇنداي جوعارى ءلاززات بۇكىل دەنەگە تاراپ، بىردەن بىلىنەدى. بۇل جوعارى سەزىمدى، وتە جوعارى جەتىلگەن رۋحاني ادام بولماسا، قاراپايىم ادامدار سەزىنە المايدى. 

اۋليەلەر وزدەرىنىڭ سىر-سيپاتىن سىرت كوزدەن تاسا ۇستايتىندىقتان ولاردىڭ رۋحاني دەڭگەيىن انىقتاۋ وتە قيىن. بالىقشى بالىقشىنى الىستان كورەتىنى ءتارىزدى اۋليەلەردى اۋليەلەردىڭ وزدەرى عانا تاني الادى. اۋليەلىك قاسيەت ادامنىڭ سويلەگەن سوزىنەن، ونىڭ جۇرگەن-تۇرعانىنان بايقالادى. ۇندەمەي وتىرعان ادامنىڭ قاسيەتىن ءبىلۋ وتە قيىن. ول اۋزىن اشىپ، سويلەي باستاعاندا عانا ونىڭ شىن بولمىسى كورىنە باستايدى. ونىڭ نە ايتىپ، قالاي سويلەۋى ونىڭ رۋحاني دەڭگەيىن بىلدىرەدى. اۋليەلەر بارلىق ءىس-ارەكەتىن، ايتقان ءسوزىن تەك قانا اللا تاعالامەن بايلانىستىرىپ، سونىڭ رازىلىعىنا ارنايدى. جانە ولاردى وسى قاسيەتتەرى ارقىلى تانىي الامىز. 

اۋليەلەر ءفاني الەم سوزدەرىمەن سەزىمدەرىن بىزگە جەتكىزگەندە ول سوزدەر رۋحتانىپ، رۋحاني قاسيەت الادى. سوندىقتان ولاردىڭ جازعان ولەڭدەرى مەن ايتقان ويلارى ناعىز اقيقاتتى ءبىلدىرىپ، وتە تەرەڭ ماعىنالى جانە ماڭگىلىكتى قامتيدى. بۇل رۋحاني قۋات ادام جۇرەگىنە تەرەڭ بويلاپ، ادام بولمىسىن ءتۇرلى بىلعانىش، سىرقاتتان ارىلتىپ، كوكىرەك كوزىن اشادى. شىعىس شايىرلارىنىڭ ولەڭدەرىن وقىعاندا رۋحاني بولمىستان حابارى جوق ادامنىڭ ءوزى بۇرىن وزىنە بەلگىسىز جاعدايعا ءتۇسىپ، جاڭا سەزىمدەرگە بولەنەدى. ال ماعىناسىن تەرەڭىرەك تۇسىنەتىن ادامدار بۇل ولەڭدەردىڭ كەرەمەتتىگىنە قايران قالىپ، وزىنە رۋحاني ازىق ەتۋگە ۇمتىلادى. مىسالى، نەمىس ويشىلى، ءارى  ۇلى اقىنى گەتە ءوزىن شىعىس شايىرلارىنىڭ ۇلتاراعىنا دا بالاي المايتىنىن اشىق ايتقان، ال شاكارىم بولسا عافيز ولەڭدەرى سارىنى ارقىلى ءوزىنىڭ اللا تاعالامەن بايلانىسىن كورسەتكەن ءبىرتالاي ولەڭدەر جازدى. 

اۋليە قاراپايىم ادام تۇسىنە بەرمەيتىن كەرەمەتتەي قاسيەتتەرگە يە، ول جارىنا جانىن قۇربان ەتىپ وزگە دۇنيەنى كەرەكسىز ەتىپ، پايعامبارىمىز ايتقان «ولمەستەن بۇرىن ءول» دەگەن قاعيداسىن ىسكە اسىرعان. شاكارىم «جارىنان بولەك جانى جوق» دەپ ونىڭ قاسيەتتەرى اللا تاعالامەن تولىق ۇندەسىپ، بىرىگىپ كەتكەنىن بىلدىرەدى. ولاردىڭ تاندەرى تولىق رۋحتانىپ، رۋحاني قاسيەت العان. سوندىقتان، ولاردىڭ دەنەلەرىن وتقا جاقسا دا، رۋحاني تاندەرى جانبايتىن ماڭگىلىككە اينالعان. سوكراتتى ولتىرەمىز دەگەندە ول «اۋەلى مەنى ۇستاپ الىڭدار» دەپ ءوزىنىڭ رۋحاني دەنەسىنىڭ بۇل زاتتىق الەمگە باعىنبايتىنىن، ونى قولمەن ۇستاۋعا بولمايتىنىن بىلدىرگەن. ءال-حاللادجدى قول اياعىن ءبىر-بىرلەپ شاۋىپ ولتىرگەندە ول «مەنىڭ جۇرەتىن باسقا اياقتارىم بار» دەپ ونىڭ دەنەسىن كەسكىلەپ تاستاسا دا، بۇل ونىڭ رۋحاني تانىنە ەشقانداي بوگەت بولمايتىنىن بىلدىرگەن، ال ءوزى دەنەدەن جانى شىققانشا ۇنەمى كۇلىپ جاتقان ەكەن. اللاعا دەگەن ماحابباتقا ەشقانداي دا فانيلىك ءومىر اسەر ەتە المايدى. سەبەبى، اللاعا عاشىقتىق دەڭگەيىندە دوزاققا جىبەرەتىن بارلىق كۇنالار كەشىرىلىپ، جويىلادى. مۇنداي عاشىقتىق دوزاقتىڭ وتىندا جانباق تۇگىلى، كەرىسىنشە، ونىڭ وتىن ءوشىرىپ تاستايدى. سونىمەن بىرگە، مۇنداي عاشىقتار بارلىق جوعارى قاسيەتتەرگە يە. بىراق سوپىلىقتىڭ بارلىق سالت-ءداستۇرىن ورىنداعانمەن، ەگەر جۇرەگىڭ تايعاق ساز ءتارىزدى، ياعني ارامزا مولدا ءتارىزدى ەكىجۇزدى بولساڭ، ونىڭ ءبارى بوس اۋرەشىلىك بولىپ تابىلادى. 

اۋليەلىكتىڭ كەپىلى نەدە؟ اباي اۋليەلىك – ءبىر ءدىننىڭ، نە بولماسا بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ۇلەسى ەمەس ەكەنىن بىلدىرەدى. اۋليەلىك – جان قاسيەتى. سوندىقتان بۇل قاسيەت ءدىننىڭ سىرتقى ماعىناسىن بىلدىرەتىن راسىمدەرگە بايلانىستى ەمەس، ونىڭ ىشكى ماعىناسىن بىلدىرەتىن جان تازالىعىنا بايلانىستى پايدا بولادى. اۋليەلىك – بۇكىل ادامزاتقا ورتاق قاسيەت. اۋليەلەر، ياعني «اللانىڭ دوستارى» ءتۇرلى دىندەردىڭ، قاۋىمداردىڭ، ناسىلدەردىڭ، ۇلتتاردىڭ اراسىندا پايدا بولۋى مۇمكىن. اۋليەلىكتىڭ كەپىلى – اللا تاعالاعا بەرىلۋدىڭ تازالىعى. اۋليەلىك جول – دۇنيەنى ۇمىتىپ ءبىر اللاعا تولىق بەرىلۋ. دۇنيەنى نەعۇرلىم تولىق ۇمىتىپ، اللاعا نەعۇرلىم تولىق بەرىلسەڭ، اۋليەلىككە دە سولعۇرلىم تەز جەتەسىڭ. 

تۇرىك حالىقتارى يسلامعا دەيىن ءتاڭىريزمدى ۇستانعانى بەلگىلى. قازىرگى زاماندا مۇڭعىل حالقى ءتاڭىريزم مەن ءبۋدديزمنىڭ ءوزارا ارالاسۋىنان پايدا بولعان ءشامانيزمدى ۇستانادى. شاكارىم «ءتاڭىرىنى ىزدەپ ءبىر مۇڭعىل، تاس سۋرەتكە شوقىنسا» دەپ باستاپ، مولدادان باسقا دىندە بولسا دا «سول كىرەدى بەيىسكە» دەپ، ونى بەيىس پەن جۇماق تۋرالى كوپ ايتاتىن، بىراق ولاردى ءبىر-بىرىنەن ايىرا المايتىن شالا مولدالارمەن سالىستىرىپ جازادى. ال شىن نيەتى جوق، ەكى ءجۇزدى ساندالمالار دۇنيە ىزدەپ اللانى الدايمىز دەپ ۋاقىتتارىن بوسقا وتكىزەدى. ولارعا «سەن قالاسىڭ كەيىستە» دەپ ەسكەرتەدى. سوندىقتان ونداي ەكىجۇزدى مولدا بولعاننان، مەشىتتەن كەتىپ، ادال ەڭبەكپەن قوعامداعى ءوز مىندەتىن دۇرىس اتقارىپ، اللا تاعالاعا سولاي قۇلشىلىق جاساعانى ارتىق ەكەنىن بىلدىرەدى. بۇل قاي زامانعا بولسا دا وتە ماڭىزدى عيبرات. ەكىجۇزدىلەر قاي دىندە بولسا دا جەتكىلىكتى. ولار قاراپايىم حالىقتىڭ الدىندا ءدىننىڭ جوعارى بەدەلىن ءتۇسىرىپ، ونى بۇرمالاپ، دىنگە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرەدى. سوندىقتان، اباي دا، شاكارىمدى دە مۇنداي ەكىجۇزدىلەردى قاتتى سىنايدى. شاكارىمنىڭ سوپىلىق جولدىڭ قانداي بيىك دەڭگەيدە ەكەنىن بىلە تۇرا، جالعان سوپىلاردى قاتتى سىنايتىنى، مىنە، وسىدان بولسا كەرەك. ناعىز ءدىندارلار «يمانىن ساتىپ، الماس ءبوز». ياعني، ادام بالاسى ءۇشىن ەڭ قىمبات نارسە – يمان. ناعىز ءدىندارلار وسى ەڭ قىمبات نارسەسىن، يماندى ساتىپ، ءبوز (ماتانىڭ ەڭ ارزان ءتۇرى) المايدى. اللا تاعالاعا دەگەن وسىنداي ەكى ءسوزسىز شىن مىنەزبەن بەرىلگەندىك «يمان دا سول، ءدىن دە سول – اداسپايتىن ايقىن جول» دەپ شاكارىم اۋليەلىك جولدى ايقىنداپ بەرەدى. سوندىقتان، مۇسىلمان دىنىندە بولماسا دا «الگى مۇڭعىل – اۋليە»، ال «يمانىن ساتقان جىندىنىڭ ىزدەگەنى – دۇنيە». شاكارىم اۋليەلىك جولدى وسىلاي انىقتايدى. 

سوپىلاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا، رۋحاني جەتiلۋدiڭ نەگiزگi ماقساتى – ادام بويىنداعى قاسيەتتەردi قۇداي قاسيەتتەرiمەن جاقىنداستىرۋ. بۇل اباي ويىمەن تولىق سايكەس كەلەتiنiن كورەمiز. قۇدايمەن جاقىنداسۋ، مۇسىلمانشا – اللا ديدارىنا جاقىنداۋ دەگەن ءسوز، كەڭiستiكتە، نە بولماسا فيزيكالىق دەنەمەن بiرiگۋ دەگەن ەمەس، ارينە، بۇل iشكi دۇنيەمەن، رۋحاني جاقىنداۋ دەگەن ۇعىم. ءسويتiپ، اۋليە ماقساتى – قۇدايعا جاقىنداۋ. اۋليە دەپ ءوزiنiڭ رۋحاني ماقساتىن انىق سەزiنiپ، سول جولعا بiرجولا تۇسكەندi ايتادى. ونداي ادامدى ەكiنشi رەت تۋدى، ياعني ول ءتانى وسى ءفاني الەمدە بولعانىمەن، جانى رۋحاني الەمگە ءوتىپ، ءوزiنiڭ قۇدايمەن بايلانىسىن سەزiنiپ، سونىمەن ۇقساس ەكەنiن، ونىڭ بiر بولشەگi ەكەنiن ۇعىندى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. وسىلاي ول اباي كورسەتكەن ءومىر ماقساتىنا – ءتۇپ يەگە قايتادى. 

سوپىلار iلiمi بويىنشا اۋليەلەرگە ەكi مiندەت جۇكتەلەدi: ا) مەدياتور فۋنكتسياسى، ياعني ول قۇداي مەن ادامنىڭ اراسىنداعى ەلشi; ب) عارىشتىق كۇش فۋنكتسياسى. ول ماتەريالدىق الەمنەن تىس قۇداي مەن ادامداردى بايلانىستىراتىن كوپiر. ءوزiنiڭ قۇدايمەن بايلانىسىن تولىق سەزiنگەندiكتەن، ونىڭ تابيعاتىندا رۋحانيلىق پەن اداميلىق قاتار بولادى. تولىق ادامدا قۇداي مەن ادام (جان مەن ءتان) بiرiگiپ، بiرتۇتاستىعىن تولىق كورسەتەدi. سوندىقتان تولىق ادام تابيعات كۇشتەرiن عانا ەمەس، رۋحاني كۇشتەردi بiرiكتiرەتiن ميكروكوسم بولىپ تابىلادى. 

اباي اۋليەلەردiڭ حاكiمدەر مەن كامiل مۇسىلمانداردان ايىرماششىلىعى – ولار قۇداي تاعالاعا دەگەن عاشىقتىق سەزiمiنە جەتكەندەر ەكەنiن ايتادى. اۋليەلەردiڭ عاشىقتىق دارەجەسiن اباي: «... و دۇنيەلiك پايداسىن عانا كۇزەتتi. عاشىقتارى سول حالگە جەتتi, دۇنيەنi, دۇنيەدەگi تيەرلiك پايداسىن ۇمىتتى. بالكي قيساپقا المادى» – دەپ سۋرەتتەپ، ولاردىڭ بۇل ءفاني دۇنيەنiڭ ىقپالىنان تولىق شىققاندىعىن كورسەتەدi. اۋليەلەر – پايعامبارلار سياقتى تازا قۇلشىلىق جولىنداعى ادامدار. بۇل دارەجەگە ادام ءوزiنiڭ رۋحاني بولمىسىن تولىق سەزiنگەن كەزدە جەتەدi. سوندىقتان، ولار جان رەتىندە ارەكەت جاسايدى. 

بiراق تازا قۇلشىلىق جولىنداعى مۇنداي اۋليە ادامدار وتە سيرەك. ويتكەنi ول جولدا ۇلكەن ىنساپ، زور تالاپ قانا ەمەس، سونىمەن بiرگە، قۇدايدىڭ ەرەكشە شاپاعاتى دا كەرەك. 

حاكيمدەر دۇنيەدە تيەتiن پايداسىن سويلەدi, عيبرات كوزiمەن قاراعاندا، ەكەۋi دە (حاكيم مەن اۋليە) بiرiنەن بiرi جىراق كەتپەيدi. ءاربiرiنiڭ سويلەۋi, ايتۋى باسقاشا بولسا دا، اللا تاعالانىڭ سۇنعاتىنا (شەبەرلiگiنە) قاراپ پiكiرلەمەكتiكتi ەكەۋi دە ايتادى. پiكiرلەنبەك سوڭى عيبراتلاماق بولسا كەرەك. بۇل عاقىل، عىلىم – ەكەۋi دە ءوزiن زورعا ەسەپتەمەكتi, زالىمدىلىقتى، ادام وزiندەي ادامدى الداماقتى جەك كورەدi. بۇل عادالات ءھار ەكەۋi دە مارحاماتتى، شاپاعاتتى بولماقتى ايتىپ بۇيىردى، بۇل راقىم بولسا كەرەك. 

بۇل سوزبەن اباي حاكiمدەر مەن اۋليەلەردiڭ ەكەۋi دە رۋحاني ادامدار ەكەنiن كورسەتiپ وتىر. حاكiمدەردiڭ دە اۋليەلەردiڭ دە ماقساتى بiرەۋ – ول ابسوليۋتتiك اقيقاتتى تانۋ. حاكiم مەن اۋليە ەكەۋi دە ادامزاتتى ءسۇيۋشi, راقىمشىلىق iستەر iستەۋشi, ەكەۋi دە ادامزاتتىڭ رۋحاني ۇستازدارى. 

سونىمەن بiرگە اۋليەلەردiڭ حاكiمدەردەن ايىرماشىلىعى ۇلكەن. ولاردىڭ ەڭ نەگiزگi ايىرماشىلىعى – اۋليەلەر تازا قۇلشىلىق جولىمەن تولىق تازارعان بولسا، ال حاكiمدەردiڭ ءالi دە بولسا دا نيەتتەرi كۇڭگiرتتەۋ كەلەدi. ولاردىڭ بويىن تابيعاتتىڭ جوعارعى قاسيەتi – دانالىق قاسيەتi – بيلەگەنiمەن، ءبارiبiر ءفاني ءومىردiڭ نازىك قاسيەتى – اتاق-داڭققا دەگەن ىنتا-نيەتi جانامالاپ جۇرەدi. 

ال اۋليەلەر بولسا، نيەتi تۇگەلدەي تازارىپ، بۇل ءفاني ءومىردiڭ ىقپالىنان تولىق شىققاندار. ولار ماتەريالدىق قۇندىلىق تiلەمەيدi. بiراق جوعارى كۇشتiڭ قامقورلىعىمەن ولارعا ومىرگە قاجەتتiڭ بارلىعى بەرiلەدi. اۋليەلەر جوعارى جاراتۋشىنىڭ جەر بەتiندەگi ەلشiسi ءتارiزدi رۋحاني الەم مەن ماتەريالدىق الەمدi بايلانىستىرىپ وتىرادى. 

اباي رۋحاني جولداعىلاردىڭ تاقۋا بولۋىنىڭ ەكi سەبەبiن كورسەتەدi: بiرi – دۇنيە ءلاززاتىنا الدانىپ، ىرقىنان شىعا الماي، قۇدايعا ىقىلاسىم شالا بولادى دەپ ءوز بويىنا سەنبەگەندiك، ەكiنشiسi – وزگەلەر وزiنەن ۇلگi الىپ، ءناپسiسiن تەجەپ، يماندىلىققا بەت بۇرسا دەگەن ءۇمiت. وسى ەكi سەبەپ تە اۋليەلەردiڭ «جۇرتقا قىلعان ارتىق ماحابباتىنان» تۋادى دەيدi. ءسويتiپ اباي اۋليەلەردiڭ تاعى بiر مiندەتi – باسقالارعا بiلiم بەرۋ عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە ولارعا ۇلگi كورسەتۋ ەكەنiن بiلدiرەدi. 

رۋحاني قۇلشىلىق جولى – تاريحاتتىڭ قيىندىعى تۋرالى اباي بىلاي دەيدi: 

بiراق بۇل جول – بەك شەتiن، بەك نازiك جول. بۇل جولدا رياسىز، جەڭiلدiكسiز بiر توقتامعا بەكiپ، iزدەگەن كiسi عانا iستiڭ كامالاتىنا جەتپەك. بۇل زاماندا ونداي ادام سيرەك، بۇعان عىلىمنىڭ دا زورى، شىندىق، قايراتتىڭ دا زورى، ماحابباتتىڭ اللاعا دا جانە ادامزاتقا دا بەك زورى تابىلماق كەرەك. بۇلاردىڭ جيىلماعى قيىننىڭ قيىنى، بالكي مۇمكiن ەمەس بولار. 

اۋليەلiك جولدىڭ قيىندىعىن جانە نازiكتiگiن دانىشپان وسىلاي تۇجىرىمدايدى. اۋليەلiك دەڭگەيدەگi ادامدار ءفاني ءومىردiڭ ىقپالىنان تولىق شىققاندىقتان، ولار رەتتەگiش تارتiپتەردiڭ كومەگiنسiز-اق تازا رۋحاني جولدا بولادى. سەبەبi رۋحاني زاڭدىلىقتارمەن ءومىر ءسۇرۋ ولاردىڭ تابيعي قاسيەتiنە اينالعان. ولار بولمىس زاڭدىلىعىن ەشۋاقىتتا بۇزبايدى. 

اۋليە – دۇنيەنi تارك ەتiپ، تازا قۇلشىلىق جولىنا تۇسكەن ادام. اباي ويى بويىنشا پەندەلiكتiڭ كامالاتi وسى اۋليەلiك جولدا عانا بولاتىن بولسا، ياعني كۇللi ادامزات دۇنيەنi تارك ەتسە، دۇنيە ويران بولار ەدi. سوندىقتان اۋليەلiكتi اللا تاعالا ءار پەندەنiڭ ماڭدايىنا جازباعان. بەلگiلi بiر رۋحاني دارەجەگە جەتپەي اۋليەلiك جولعا تۇسەمiن دەۋشiلiك – بۇل ادامنىڭ ءوزiن باسقالاردان وزگەشە كورسەتپەگi بوپ سانالادى. ادامنىڭ ءوز بولمىسىن اۋەلi بەلگiلi بiر دارەجەدە تازارتىپ الماي رۋحاني جولعا تۇسۋگە بولمايتىنىن دانىشپان بىلاي دەپ تۇسiندiرەدi: 

باسىنا ءhام وزiنە وزگەشەلiك بەرمەك – ادام ۇلىن بiر بۇزاتىن iس. ءاربiر ناداننىڭ بiز تاريقاتقا كiردiك دەپ جۇرگەنi بiز بۇزىلدىق دەگەنiمەنەن بiر بولادى.

بۇل سوزدەردi دۇرىس ءتۇسiنۋدiڭ قوعام ءۇشiن ۇلكەن الەۋمەتتiك-ساياسي ماڭىزى بار. رۋحاني جولداعى ادامدار تۋرالى حالىق اراسىندا كوپتەگەن الىپ-قاشتى تۇرلاۋلى-تۇرلاۋسىز سوزدەر كوپ. سەبەبi رۋحاني ادامنىڭ دارەجەسiن قاراپايىم ادام بiردەن انىقتاي المايدى. 

ولارعا رۋحاني ادام مەن ولاردىڭ اتاعىن جامىلىپ جۇرگەن جالعان «اۋليەلەردi» اجىراتۋ قيىنعا سوعادى. ال ول جالعان «اۋليەلەردiڭ» ماقساتى قۇداي جولى ەمەس، ءوز قۇرساعىنىڭ قامى بولعاندىقتان، ولار حالىقتى الداۋ جولىنا تۇسەدi. ولاردىڭ اۋليە سيپاتىنا كەلمەيتiن وزبىر مiنەز-قاسيەتتەرiن كورگەن حالىق مۇنىڭ سەبەبiن بiلە الماي دال بولىپ، بۇكiل اۋليە جۇرتىنا قارسىلىق ۇيىمداستىرادى. ءسويتiپ، جالعان اۋليەلەردiڭ كورسەتكەن قىرسىقتارى ناعىز اۋليەلەرگە تەرiس كوزقاراس قالىپتاستىرادى. بۇل ولاردىڭ جاعدايىن قيىنداتاتىنى سونشالىق، تiپتi كەيبiر جەرلەردە ولار قۋدالانىپ، كەيدە جازاعا دا تارتىلادى. قاي حالىقتىڭ اراسىندا بولسا دا مۇنداي جاعداي جيi كەزدەسەدi. 

اۋليەلەردi قۋدالاۋدىڭ زيانى وتە كوپ. رۋحاني جولداعى ادامداردىڭ قاسيەتتەرى ءفاني ومىردەگى ادامداردىڭ قاسيەتتەرىنەن مۇلدە بولەك بولادى. بۇل الەمدە بارلىعى ماتەريالدى جانە ەشتەڭە جوعالمايتىن بولعاندىقتان، رۋحاني ادامدارعا قارسى ويلاعان جامان ويلار، ايتىلعان سوزدەر مەن جاساعان ءىس-ارەكەتتەر سول ويلار، سوزدەر، ارەكەتتەر شىققان ادامعا بارىپ ورالادى. رۋحاني ادامنىڭ دەڭگەيى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، تابيعاتتىڭ ادىلەت زاڭدىلىعى بويىنشا، وعان كەساپات جاساماق بولعان ادامنىڭ زاردابى دا سولعۇرلىم ۇلكەن بولادى. سەبەبi اۋليەلەر اللا تاعالانىڭ ەڭ سۇيiكتi جاراندارى، سوندىقتان ول ءوز سۇيiكتiسiن قورلاعانداردى كەشiرمەيدi. بۇعان دالەلدi يسلام ەلدەرiنiڭ اراسىندا سوپىلار تاريحىنان كوپتەپ تابۋعا بولادى. سوندىقتان، رۋحاني ادامداردى سىناۋعا، ولاردىڭ كەمشىلىكتەرىن كورسەتۋگە، بىرەۋىن ەكىنشىسىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. سەبەبى، رۋحاني ادامدار مەن قاراپايىم ادامداردىڭ قاسيەتتەرى بىردەي ەمەس، ءارتۇرلى تولقىندا. سونىمەن بىرگە، رۋحاني ادامدار اللا تاعالانىڭ قولتىعىنىڭ استىندا بولىپ، جوعارعى يەنىڭ ءوزى قورعايتىن بولعاندىقتان، ولارعا ەشكىم دە زياندىق جاساي المايدى. بۇل جاعدايدى اركىمنىڭ دە ەسىندە قاتتى ۇستاعانى دۇرىس. 

سونىمەن بىرگە، قۋدالاۋشىلار وزدەرىنىڭ ارەكەتىمەن رۋحاني ادامدارعا دەگەن سەنiمiن جويىپ الادى. ءسويتىپ ولار رۋحاني ادامداردىڭ بەرەتىن تەرەڭ رۋحاني بايلىعىن قابىلداي المايدى. سوپىلاردى قۋدالاۋدا «شالا مولدالاردىڭ» اسەرi دە از بولعان جوق. قۇداي الدىندا «سىرتى ءبۇتiن، iشi ءتۇتiن» بولعاندىقتان، ولاردى اشكەرەلەپ، دۇرىس جولعا سالعىسى كەلگەندەردى ۇناتپاي، بۇلار ۇنەمى قارسى قارۋلاسىپ وتىردى. 

ابايدا دا، شاكەرiمدە دە سوپىلاردى ۇنامسىز سوزدەرمەن اتاعان جەرلەرi بار. ونداي سوزدەردi وقىعاندا بۇلار ناعىز سوپى ەمەس، جالعان سوپىلار تۋرالى ايتىلعان ەكەنiن ويدان شىعارماۋ كەرەك. سەبەبi ولار ناعىز سوپىلاردى جاقسى ءتۇسiنiپ، قولداي بiلگەن. 

سوپىلىق جولدا تازا نيەتi مەن سوعان سايكەس ىنتاسى بولماسا، ونداي ادامدار وزiنە دە، قوعامعا دا زيانىن تيگiزەدi. «ءاربiر ناداننىڭ بiز تاريقاتقا كiردiك دەپ جۇرگەنi بiز بۇزىلدىق دەگەنiمەن بiر بولادى» – دەگەن اباي سوزiنەن وسىنى ۇعامىز. نيەتi تازارماي، اۋليەلiك جولدى قۇلقىنى ءۇشiن قابىلداعاندار وزدەرiنiڭ تابيعي مiندەتتەرiن اتقارماي، قوعام ومىرiنە كەرi اسەر ەتەدi. سوندىقتان اباي بىلاي دەپ ەسكەرتەدi: «بۇلاي بولعاندا مالدى كiم باعادى، دۇشپاندى كiم توقتاتادى، كيiمدi كiم توقيدى، استىقتى كiم ەگەدi, دۇنيەدەگi اللانىڭ پەندەلەرi ءۇشiن جاراتقان قازىنالارىن كiم iزدەيدi». سونىمەن بiرگە ونداي ادام كۇناعا باتىپ، ءوزiنiڭ سوعان سايكەس جازاسىن الادى. 

سونىمەن كوپشiلiك قاۋىمنىڭ تۇگەلدەي تازا قۇلشىلىق جولىنا تۇسۋiنە مۇمكiندiك جوق ەكەنi بەلگiلi بولدى. قۇداي شاپاعاتىن الماعان، ياعني كوكiرەك كوزi اشىلماعاندار ءۇشiن اباي جاڭاعى ءسوزiن بىلاي دەپ جالعاستىرادى: «قۇدايدىڭ بەرگەنiنە شۇكiرشiلiگiڭ جوق بولسا، ادەپسiزدiكپەن كۇناكار بولمايسىڭ با؟» دەپ ولاردى ومىردەگi ءوز ورنىن بiلiپ، رەتتi ءومىر كەشۋگە ۇيرەتەدi. 

«تولىق ادامنىڭ» جوعارى دەڭگەيىندە تۇرعان اۋليەلەر تۋرالى ماعلۇماتتى جۋىردا جارىق كورگەن «اباي مۇراسىن قولدانۋ» اتتى كىتاپتا بەرگەنبىز.  

دوسىم وماروۆ,

ابايتانۋشى، تەولوگ.

Abai.kz