ماعان اتالمىش ماقالانى جازۋعا سەبەپ بولعان جاعداي - قازىرگى ەل باسىنا سىن تۇسكەن پاندەميا كەزىندەگى سوراقىلىق. ءيا، «ادام ازدى، زامان توزدى» دەپ وسىندايدا ايتىلاتىن شىعار. ويتكەنى، ادامي قۇندىلىقتان ايىرىلعانىمىز سونشالىقتى، مايىتحاناداعى ءمايىتتى الۋ ءۇشىن دە اقشا تالاپ ەتۋدە. بىلايشا ايتقاندا، مايىتحاناداعىلار جانى اشىپ، كوڭىل ايتقاننىڭ ورنىنا، اقشا سۇرايدى. ال ەندى جانىڭ قينالعاندا «جەدەل جاردەم» شاقىراسىڭ. اقشا بەرسەڭ عانا اۋرۋحاناعا الىپ كەتەدى، بەرمەسەڭ ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن ۇيىڭدە قالا بەرەسىڭ. ونىڭ ارتى كوبىنە ولىمگە سوقتىرىپ جاتقانىنىڭ دا كۋاسىمىز.

ودان بەتەر ءدارىحانادا ءدارى جوق. ال الىپساتارلاردىڭ قولىنان ون ەسە باعاسىنا ساتىپ الاسىڭ. بۇعان قوسا، قازاقتىڭ قاي زاماننان كەلە جاتقان قاسيەتتى سۋسىنى قىمىز بەن شۇباتتى دا تازا كۇيىندە وڭايلىقپەن تابا المايسىڭ. كەيدە امالدىڭ جوقتىعىنان ايران قوسقان شۇباتتى نەمەسە كۇرىشتىڭ سۋىن قوسقان قىمىزدى ىشۋگە دە تۋرا كەلەدى. وسى ورايدا ءبىزدىڭ:  «قازاق - قوناقجاي حالىق»، «قازاق - استىنداعى جالعىز اتىن سويىپ بەرەتىن دارحان حالىق»، «قازاق – باۋىرمال حالىق»  دەيتىن بويتۇمارىمىز بەن حالىقتىق قاسيەتىمىز قايدا كەتكەن؟ سوندىقتان دا قازىرگى ۋاقىتتا ادامي قۇندىلىقتى بىلمەيتىن كەيبىر پەندەلەر  وسى ءبىر قاسيەتتى كىتاپ - قۇراننىڭ بەتىن اشار بولسا، قارا تۇنەك باسىپ قالعان جان سارايىنا ءبىر جارىق ساۋلە تۇسە مە دەگەن ۇمىتپەن قولىما قالام الدىم.

مەن ءوزىم اسا ءدىندار ادام ەمەسپىن. الايدا، 114 سۇرە مەن 6346 اياتتان تۇراتىن كۇللى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ اسا قاسيەتتى كىتابى – قۇراندى بىرنەشە مارتە وقىعاننان كەيىن بارىپ، اللا تاعالانىڭ جالعىز، ال قاسيەتتى قۇراننىڭ شىن ەكەنىنە كوزىم جەتتى. سونىمەن قاتار، قاسيەتتى قۇران جونىندە تۇسىنىك بەرگەن بىرنەشە كىتاپتار مەن ماقالالاردىڭ ىشىندە كوڭىلىمنەن شىعىپ، كوزىمدى كوپ نارسەگە اشقان ەكى شىعارمانى ەرەكشە اتاپ وتكەندى ءجون كوردىم.

ءبىرىنشىسى – تۇركيانىڭ كەمەڭگەر فيلوسوفى ادنان وكتاردىڭ «چۋدەسا كورانا» اتتى كىتابى (ەسكەرتۋ: ادنان وكتاردىڭ ەكى پسەۆدونيمى بار. دجاۆيت يالچين جانە حارۋن ياحيا. اتالمىش كىتاپتىڭ اۆتورى پسەۆدونيممەن حارۋن ياحيا دەپ كورسەتىلگەن). ەكىنشىسى – ەسىمى ەلىمىزگە تانىمال بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ديپلومات ءارى عالىم جانە اۋدارماشى ءادىل احمەتوۆتىڭ «قۇراننىڭ عاجايىپ قۇپياسى» اتتى ماقالاسى. ەكى شىعارمادا دا ءبىر-بىرىنە ۇقساستىق ەلەمەنتتەرى بار.

وسى ورايدا، وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءادىل احمەتوۆ اعامىزدىڭ «قۇراننىڭ عاجايىپ قۇپياسى» اتتى ماقالاسىنان قۇرانداعى ماتەماتيكالىق جۇيە جونىندە ءۇزىندى كەلتىرە كەتكەندى ءجون كوردىم: «1974 جىلى، ياعني قۇران دۇنيەگە كەلگەننەن سوڭ ارادا 1406 (19ح74) جىل وتكەن كەزدە، مۇسىلمان الەمىنىڭ قاسيەتتى كىتابىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى ماتەماتيكا عىلىمى تۇرعىسىنان مۇقيات زەرتتەلىپ، ناتيجەسىندە بىردە-ءبىر جۇمىر باستى پەندەنى جايباراقات قالدىرا المايتىن عاجايىپ سىردىڭ شىمىلدىعى اشىلدى. بۇل سىردىڭ نەگىزگى كىلتى قۇرانداعى «مۋدەسسير» نەمەسە «تىعۋلى قۇپيا» اتتى ايدارمەن بەرىلگەن جەتپىس ءتورتىنشى سۇرەنىڭ وتىزىنشى اياتىندا ەسكەرتىلگەن، ۇلى جۇمباقتاردىڭ ءبىرى دەلىنگەن 19 سانى و باستان-اق قۇران قۇرامىندا تۇرعانىمەن، قۇراننان بەرگى 14 عاسىردان اسىپ جىعىلاتىن ۇزاق زاماندا الگى جۇمباق سىرت كوزگە سىر بەرمەي، ءوزىنىڭ مەجەلى مەزگىلىن كۇتىپ، بۇعىپ جاقتان سىڭايلى.

الەمدە تەڭدەسى جوق بۇل قۇپيانىڭ سىرىن اشۋ فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، امەريكالىق عالىم-بيوحيميك راشاد حاليفانىڭ ماڭدايىنا جازىلعان بولسا كەرەك... لاۋازىمدى عالىم راشاد حاليفا 1969 جىلى كومپيۋەردىڭ كومەگىمەن ماتەماتيكالىق ادىستەردى شەبەر پايدالانا وتىرىپ، 114 سۇرە مەن 6346 اياتتان تۇراتىن قۇران ءماتىنىنىڭ ءون بويىنداعى ءاربىر ءارىپ پەن ءاربىر ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن، ولاردىڭ جالپى سانىن، ءبىر-بىرىمەن ارا-قاتىناسىن، ت.س.س. انىقتاۋ ماقساتىمەن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن باستاپ كەتىپتى. عالىمدى بۇل جۇمىسقا قۇلشىندىرعان جانە يتەرمەلەگەن ەڭ باستى سەبەپ، بىرىنشىدەن، قۇراننىڭ ادام قولىمەن ەمەس، كەرىسىنشە، ناعىز اللانىڭ امىرىمەن تۋىنداعان قاسيەتتى كىتاپ ەكەندىگىنە عىلىمي تۇرعىدان كوز جەتكىزۋ بولسا، ەكىنشىدەن، قۇراننان سوڭ وعان تۇسىنىكتەمە رەتىندە جازىلعان سانسىز كوپ حاديستەردىڭ اراسىندا قاسيەتتى كىتاپتىڭ قۇنىن تۇسىرەتىن جالعان دا زياندى دۇنيەلەردىڭ بار ەكەنىن اشكەرەلەۋ بولعان. بۇعان تۇرتكى بولعان قۇراننىڭ ءوزى ەكەن.

ماسەلەن، عالىم قۇراندى زەرتتەي كەلە، 19 سانىمەن بايلانىستى تومەندەگىدەي قۇپيالار تىزبەگىن اشقان:

«بيسميللادان» باستالاتىن ءبىرىنشى سۇرەدەگى اراپ ارىپتەرىنىڭ جالپى سانى 19-عا تەڭ. سوسىن قۇران تۇسكەن زاماندا 1,2,3,... ت.س.س. ساندىق تاڭبالار نەمەسە تسيفرلار ارابتاردا بولماعان. ولاردىڭ ورىنا ساندىق ءمانى بار ارىپتەر پايدالانىلعان. ساندىق تاڭبالار نەمەسە تسيفرلار ارابتارعا تەك توعىزىنشى عاسىردا عانا ينديادان اۋىسقان.

قۇران 114 سۇرەدەن تۇرادى. بۇل سان 19-عا بولىنەدى نەمەسە 19 بەن 6 سانىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تەڭ.

قۇرانداعى اياتتاردىڭ ۇزىن سانى – 6346  نەمەسە 19 ح 334 = 6346.

6346-نى قۇرايتىن 6,3,4 جانە 6 ساندارىنىڭ ءوزارا قوسىندىسى (6+3+4+6) دا 19-عا تەڭ.

قۇراندا «بيسميللا» 114 رەت قايتالانادى. بۇل 19 بەن 6 ساندارىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تەڭ.

«بيسميللا» توعىزىنشى سۇرەدە كەزدەسپەيدى، بىراق ونىڭ ەسەسىنە 27-ءشى سۇرەدە ەكى رەت قايتالانادى. ءسويتىپ، 9 بەن 27 سانداردىڭ اراسىنداعى سۇرەلەر تىزبەگى تاعى دا 19-عا تەڭەلەدى.

قۇرانداعى جوعارىدا ايتىپ وتكەن ماتەماتيكالىق جۇيە بۇنىمەن بىتپەيدى. مەن قىسقاشا التى مىسالعا عانا توقتالدىم. ونىڭ ءبارىن ايتۋ ءۇشىن اتالمىش ماقالانى تولىقتاي كوشىرۋ قاجەت. قۇراننىڭ قۇدىرەتىن بۇدان دا تەرەڭىرەك بىلگىسى كەلگەن ادامعا بۇل ماقالانى تاۋىپ وقۋ اسا قيىنعا سوقپاس دەپ ويلايمىن. اتالمىش ماقالا اۆتوردىڭ «ءتۇبى تۇركى وركەنيەت» («ارىس» باسپاسى، 2009 جىل) اتتى كىتابىنا ەنگىزىلگەن. ال ەندى قۇراندا جوعارىدا ايتىپ وتكەننەن باسقا دا ماتەماتيكالىق جۇيە كەزدەسەدى. بۇل مىسال دا «قۇراننىڭ عاجايىپ قۇپياسى» اتتى ماقالادا كورسەتىلگەن. مىسالى:

- «اي» (ارابشاسى – «شەھر») دەگەن ءسوز 12 رەت قايتالانادى.

- «كۇن» («يۋم») دەگەن ءسوز 365 رەت كەزدەسەدى.

- «كۇندەر» («ەيام» نەمەسە «يۋمەين») 30 رەت قايتالانادى.

- «شايتان» («شەيتان») مەن پەرىشتە («مەلەك») 88 رەتتەن.

- «دۇنيە» («ءدۇنيا») مەن «احرەت» («اھيراھ») 115 رەتتەن.

- «سەنىم» («يمان») مەن «كۇپىرشىلىك» («كۋفر») 25 رەتتەن.

- «ادىلەتتىلىك» («كيست») پەن «ادىلەستىزدىك» («زۋلم») 15 رەتتەن قايتالانادى.

دەمەك، سوڭعى ءتورت جولدان قۇران جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ قاتار جۇرەتىنىن، ولاردىڭ ەگىز ەكەنىن، قاراما-قارسىلىقتىڭ بىرلەستىگىن جانە ولاردىڭ تەپە-تەڭدىك ساقتايتىنىن وتە ايقىن بايقاتادى.

وسىلاردىڭ ءبارى كەزدەيسوق نەمەسە جاساندى دەۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى بارا قويمايدى. ويتكەنى ولاي دەۋگە قۇراننىڭ 72 سۇرەسىنىڭ 28-ءشى اياتىنداعى (72:28) مىنا سوزدەر جىبەرە قويمايدى: «... ول (اللا – اۆتور) كۇللى دۇنيەنىڭ ەسەبىن بىلەدى».

ال ەندى تۇركيالىق كەمەڭگەر فيلوسوف عالىم حارۋن ياحيانىڭ «چۋدەسا كورانا» اتتى كىتابىنان دا (اۋدارماسىز، ورىسشا كۇيىندە) كىشكەنە ءۇزىندى كەلتىرە كەتكەنىمىز ءجون شىعار. («پوۆتور سلوۆ و كورانە»، ستر. 73.) قۇراننىڭ ماتەماتيكالىق فەنومەنى تۋرالى ايتا كەلە اۆتوردىڭ قۇراندا تەپە-تەڭدىكپەن قايتالاناتىن سوزدەردىڭ تىزبەگىنە توقتالايىق:

«سەم نەبەس» – 7 راز.

«سوتۆورەنيە نەبەس» - 7 راز.

«مير» - 115 راز.

«پوتۋستورونني مير» - 115 راز.

«ۆەرا» - 25 راز.

«بەزبوجيە» - 25 راز.

«زاكيات» - 32 رازا.

«بلاگودەنستۆيە» - 32 رازا.

«ميلوسەرديە» - 79 راز.

«ۆستۋپلەنيە نا پويسكي پۋتي يستيننوگو» - 79 راز.

«سوتۆوريل ۆاس» - 16 راز.

«رابستۆو» - 16 راز.

«ۆينو» - 6 راز.

«پيانستۆو» - 6 راز.

«بوگاتستۆو» - 26 راز.

«بەدنوست» - 13 راز.

«كارا» -117 راز.

«پروششات» - 2ح117=234 رازا.

«راستەنيە» - 26 راز.

«دەرەۆو» - 26 راز. ت.ب.

مىنە، جوعارىدا ايتىپ وتكەن ماقالا مەن كىتاپتا كەلتىرىلگەن مىسالدار مەن دالەلدەردى وي ەلەگىنەن وتكىزەر بولساڭ، ۇلى ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن سوزىنە ەرىكسىز باس ۇراسىڭ. ەگەردە قاسيەتتى قۇراندى جانە وعان تۇسىنىك بەرگەن اتالمىش شىعارمالاردى قۇدايدىڭ بارىنا، قۇراننىڭ شىندىعىنا ءشۇبا كەلتىرىپ، باسقا ءدىننىڭ توڭىرەگىندە اداسىپ جۇرگەن كەي پەندەلەر وقيتىن بولسا، وندا ولاردىڭ رايلارىنان تەزىرەك قايتىپ، مىنا ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءامىرشىسى جانە جاراتۋشىسى – اللانى مويىنداۋدان باسقا امالى قالمايتىنىنا ەشبىر شەك كەلتىرمەيمىن.

ەندى، ماقالا سوڭىندا قاسيەتتى قۇراننىڭ وزىمە ەرەكشە وي سالعان جانە باسىمدى يۋگە ءماجبۇر ەتكەن سۇرەلەرگە توقتالا كەتەيىن:

«اللا تاعالا ەكى تەڭىزدى قاتار قويدى. ءبىرى – تۇششى (اۋىز) سۋ، ءبىرى – تۇزدى (اششى) سۋ. ەكى اراسىنا ارالاسپايتىن بوگەت جاسادى». «ءال-فۋرقان» سۇرەسى، 53 ايات.

«اللا تاعالا اركىمدى ىستەگەن ىستەرىنە قاراي جازالايدى. ويتكەنى، اللا تاعالا تەز ەسەپ الۋشى». «يبراھيم» سۇرەسى، 51 ايات.

«توزاقتىڭ جەتى قاقپاسى بار. ولاردان ءار توپ ءبولىنىپ، تيەسىلى قاقپاسىنا جىبەرىلەدى». «ءال-حيجر» سۇرەسى، 44 ايات.

«اللا تاعالا جەتى قابات اسپاندى ەكى كۇندە جاراتتى. ءار قاباتتىڭ مىندەتىن بەلگىلەدى...». «فۋسسيلات» سۇرەسى، 12 ايات.

«اللا تاعالا ەگەر كۇنالارى ءۇشىن ادام بالاسىن جازالايتىن بولسا، جەر بەتىندە ادام قالماس ەدى. بىراق ولاردى بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە دەيىن كەشىكتىردى. ولاردىڭ ەسەپ بەرەتىن مەزگىلى جەتكەندە، ولاردىڭ ىستەگەن ىستەرىنە قاراي سىي نە جازا بەرەدى. اللا تاعالا قۇلدارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن كورىپ، باقىلاپ تۇرادى.» «فاتىر» سۇرەسى، 45 ايات.

«...اللا تاعالانىڭ كىتابىندا جازىلعان ءومىر ۇزارتىلمايدى دا، قىسقارتىلمايدى...» «فاتىر» سۇرەسى، 11 ايات.

«ەر ادام ايەلىنە بيلىك ەتەدى. اللا تاعالا بىرىڭنەن–بىرىڭدى ارتىق ەتىپ جاراتتى. ولار مال-دۇنيەسىن دە ناپاقا (ماھر) ەتىپ بەردى. ەرلەر ايەلدەر ءۇشىن تابىس تابۋشى، اسىراۋشى. ساليقالى ايەلدەر ەرلەرىنە بويۇسىنادى. ەرلەرى جوق كەزدە ءوز ابىرويلارىن ساقتايدى»...  «ءان- نيسا» سۇرەسى، 34 ايات.

«باستارىڭا كەلگەن ءبىر اۋىرتپاشىلىق وزدەرىڭنىڭ ىستەگەندەرىڭنىڭ سالدارىنان بولادى جانە دە اللا تاعالا كوبىن كەشىرەدى». «اش-شۋرا» سۇرەسى، 30 ايات.

«اقشانى ءوسىم پايىزبەن بەرەتىندەر اقيرەت كۇنى جىن سوققانداي ەسەڭگىرەپ تۇرادى. بۇل ولاردىڭ «ساۋدا دەگەننىڭ ءوزى وسىمقورلىق قوي» دەگەندەرى ءۇشىن. اللا تاعالا ساۋدا-ساتتىقتى ادال ەتىپ، وسىمگە (حارام دەپ) تىيىم سالعان. كىم راببىسىنىڭ تىيىم سالعانى دەپ ءوسىمدى توقتاتسا، ونىڭ بۇرىنعى العاندارى وزىنىكى بولادى. ونىڭ ىستەرى اللا تاعالانىڭ بيلىگىندە، ال كىم ونى جالعاستىرسا جالىنداعان وتقا تۇسەدى، ءارى وندا ماڭگى قالادى». «ءال-باقارا» سۇرەسى، 275 ايات.

ءيا، قاسيەتتى قۇراندى جەتە نازار سالىپ، تىڭعىلىقتى زەيىنمەن وقىعان ادامنىڭ كوڭىل سارايى كوپ نارسەگە قانىق بولادى. قۇراندا جوعارىداعى سۇرەلەردە كەلتىرە كەتكەن مىسالداردان باسقا جەتىمدى جەبەپ ءجۇرۋ جانە ونىڭ نەسىبەسىن جەمەۋ، زەكەت بەرۋ، ادامدارعا شاماسى كەلگەنشە جاقسىلىق جاساۋ، قينالعان ادامنىڭ موينىنداعى قارىزدى شاما كەلگەنشە كەشىرە ءبىلۋ، تارازىدان جەمەۋ، عىلىمعا بوي ۇسىنۋ، وتباسىنىڭ بەرەكەسى، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ارا-قاتىناسى، كەشىرىمدى جانە سابىرلى بولۋ سياقتى ادامي قۇندىلىقتار جونىندە دە كەرەمەت ايتىلعان.

ەگەر دە جەر باسىپ جۇرگەن جۇمىر باستى پەندەلەردىڭ بارلىعى اللانىڭ قاسيەتتى كىتابى - قۇراندا ايتىلعان كيەلى اياتتارعا نازار اۋداراتىن بولسا، ءبىز پايداكۇنەمدىك پەن پاراقورلىقتى، پەيىلدەگى تارلىقتى، جەڭ ۇشىنان جالعاسقان سىبايلاستىقتى جانە ارامدىق پەن ازعىندىقتى جەڭىپ، اۋىزبىرلىگى مىقتى ەل بولىپ قالىپتاسۋىمىز دا قيىنعا سوقپاس ەدى. مىنا تۇرىمىزبەن سول كۇنگە جەتە الامىز با؟ ويلانىپ كورەيىكشى...

بەكەن نۇراحمەتوۆ،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ س.بەردىقۇلوۆ اتىنداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.

Abai.kz