قىتاي ادەبيتىندەگى ۇلتتىق نانىم-سەنىمنىڭ كورىنىسى
(«باتىسقا ساپار» رومانى نەگىزىندە)
ۇلت مادەنيەتىن، تاريحىن، ادەبيەتىن زەرتتەۋدە سول ۇلتتى قۇراعان ەتنيكالىق توپتاردى، كوشىپ-قونعان، باسقا حالىقتارمەن ەتنيكالىق جانە تاريح، مادەنيەت، ەتنوگرافيا جاقتارىنان ارالاسقان ايماقتارىنداعى ەرتە زامان مادەنيەت قۇندىلىقتارىن قۇنتتاپ زەرتتەۋگە تۋرا كەلەدى. بۇندا ارعى اتا-بابالارى كەزىندە شىعىستاعى جاپون تەڭىزىنەن باتىستاعى بالقان تۇبەگىنە دەيىنگى ەۋرازيا ساحاراسىن ەركىن كەزگەن كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى سول اۋماقتارعا ءوز اسەرىن تيگىزگەنى انىق.
تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى تاريحي دەرەكتەر قىتاي دەرەكتەرىندە مولىنان كەزدەسەدى، ءبىز ميف پەن شىندىقتىڭ ارا قاتىسىن، تاريحي-مادەني، ءدىن مەن فيولسوفيالىق دەرەكتەردى كوشپەندىلەردىڭ كوزىمەن قايتا ساراپتايمىز.
بۇل ماقالادا ميف-ءدىن-فيلوسوفيانىڭ ادەبيەت شەڭبەرىندەگى ۇلتتىق نانىم-سەنىمنىڭ قىتاي ادەبيەتىندەگى رومان جانرى ارقىلى دايەكتەۋ. «باتىسقا ساپار» رومانىندا قىتايدىڭ ەجەلگى اڭىز-اڭگىمەلەرى مەن ميفتەرىندە كەزدەسەتىن كەيپكەرلەردىڭ بەينەسى اشىقتالادى. ەجەلگى قىتايلىق ءدىن فەتيشيزم، توتەميزم، انەميزم جانە ماگيا سىندى كونە نانىم-سەنىمدەرى سونىمەن بىرگە، بۋددا، يسلام تاعى باسقا كوزقاراستاردىڭ كەيىپكەر بويىنداعى كورىنىسى تالدانادى.
اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ءبىر ارناسى – اڭىز-ەرتەگىلەر ءبىر ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمى، وي-ءورىسى، ءدىنى مەن ءدىلى، تاريحى مەن ەتنوگرافياسى، سالت-ءداستۇرى جانە مادەنيەتىنىڭ كوزى، باستاۋى، ايناسى. سوناۋ ىقىلىم زاماننان رۋحاني قازىنا رەتىندە ساقتاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا ەتىپ، بۇگىنگى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكىزدى. اڭىز-ەرتەگىلەر حالىقتىڭ ەرتەدەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىن، تاريحىن، قوعامدىق ءومىرىن سۋرەتتەيدى: ءوزىنىڭ دامۋ پروتسەسىندە كوپتەگەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى، ءاربىر تاريحي كەزەڭ ەرەكشەلىكتەرىن، قوعامدىق وي-سانا مەن كوزقاراستاردى ءوز بويىنا جيدى.
ميفكە – ويدان شىعارىلعان دۇنيە دەپ قاراۋعا بولماس، كەرىسىنشە، قۇرىلىمى جاعىنان ەڭ قاراپايىم، ال رۋحاني قۇندىلىعى جاعىنان باعا جەتپەس اسا قىمبات كوركەم تۋىندى دەپ قاراۋ كەرەك. وندا كوزىمىز كورە المايتىن، قۇلاعىمىز ەستي المايتىن، تەك جۇرەكپەن سەزىنەتىن، ماتەريالدىق الەمدە شەگى جوق رۋحاني الەم بولمىسىنىڭ ءبىرتۇتاس تۇسىنىكتى كورىنىسى بايان ەتىلەدى.
- اسپان مەن جەر اراسىنداعى بايلانىستى ءتۇسىنىپ بولدىق پا؟
- تىرشىلىكتىڭ ءتۇپ باستاۋى قايدا، بۇگىنگى شالقار الەم قالاي پايدا بولدى؟
- باستاۋى بار قۇبىلىستىڭ اقىرى دا بولار ما؟
- دۇنيەگە تىكەلەي جانە جانامالاي اسەر ەتەتىن قۇدىرەتتى كۇش نە؟
مىنە، وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن «باتىسقا ساپار» رومانىنان تابۋعا بولادى.
ميڭ پاتشالىعىنىڭ باستاپقى كەزىندە اتاقتى ەتنوگراف عالىم، جازۋشى لو گۋانجۇڭ قىتايدىڭ وتكەن تاريحىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەرىن حالىق اراسىنان جيناقتادى، سونىڭ نەگىزىندە اتاقتى 4 روماننىڭ ءبىرى سانالاتىن «ءۇش پاتشالىق قيسساسى» رومانىن جازدى، وعان ىلە-شالا ەكىنشى «سۋ بويىندا» رومانىن شى نايان جازدى، ءۇشىنشىسى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «باتىسقا ساپار» رومانىن ۋ شىڭىن جازدى، ءتورتىنشىسى قىتايلاردىڭ باس كىتابى سانالاتىن تساۋ شۋەچين جازعان «قىزىل سارايداعى ءتۇس» رومانى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا – ۇلكەن «رۋحانيات شەڭبەرىندە» جازىلعان عاجايىپ رومان بولىپ سانالادى.
ۋ شىنىننىڭ «باتىسقا ساپار» رومانى – ءحVى عاسىردان بەرى دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە كەڭىنەن تارالعان ەڭ ۇزدىك شىعارما جانە ميفتىك رومان.
«باتىسقا ساپار» رومانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقىرمانىن جوعالتپاعان، كورگەن سايىن، وقىعان سايىن جاڭا ءبىر قىرى اشىلادى. ول بالالارعا دا، ەرەسەكتەر تالعامىنا دا سايكەس، جاس تالعامايتىن تاماشا تۋىندى. العاش رەت كينوعا اينالىپ 1967 جىلى گونكونكتا وقىرمانعا جول تارتقاننان، قازىرگە دەيىن 10 شاقتى رەت قايتالاي كينوعا تۇسىرىلگەن، درامالىق ساحنادا سانسىز رەت قويىلعان، بالالارعا ارنالىپ مۋلتفيلم دە ءتۇسىرىلدى. قىتايداعى بارلىق الەمدىك دىندەر، ميف، فيلوسوفيا «باتىسقا ساپار» رومانىندا توعىسقانىن انىق اڭعارامىز جانە سول فەودالدىق قوعامنىڭ شىندىعىن، ادامدىق قاتىناس، مورال-ەتيكەسىن جەتكىزۋ ءۇشىن ويدان دا جازۋشىلىق قيالمەن «جالعان مەن شىندى» جالعاعان كەسەك تۋىندى.
ەجەلگى قىتايلاردا جالپى ادامزاتقا ورتاق كوزقاراس بولدى، ايتالىق; الەمنىڭ جاراتىلىسى، قورشاعان ورتانىڭ ىقپالى، تاڭىرگە تابىنۋ، كوپ قۇدايلىلىق، (وت، سۋ، جاڭبىر، بوران قۇدايلارى) اتا-بابا ارۋاقتارىنا سيىنۋ سىندى سەنىمدەردە بولدى. ۋاقىت اعىمىمەن وزگە وركەنيەتپەن تىكەلەي جانە جانامالاي ارالاستى، ءوز اۋماعىنداعى ءارتۇرلى تايپالار مەن حالىقتاردىڭ مادەني ءداستۇرىنىڭ ينتەگراتسيالىق پروتسەسى ءجۇردى، وسىلاردىڭ ناتيجەسىندە وزىندىك قىتاي وركەنيەتى قالىپتاستى.
ەجەلگى قىتايلىقتاردىڭ فەتيشيزم، توتەميزم، انەميزم جانە ماگيا سياقتى كونە نانىم-سەنىمدەرى بولدى. سونىمەن بىرگە چجوۋ داۋىرىنەن باستاپ پاتشا – كوك ءتاڭىرىنىڭ ۇلى بولىپ سانالدى جانە بۇل مارتەبە قىتاي بيلەۋشىسىنىڭ ەنشىسىندە دەگەن تۇسىنىك حح عاسىرعا دەيىن ساقتالدى /3.174ب/
جاۋلاسقان بەكتىكتەر ءداۋىرى (ب.ز.ب 475-221ج ) «قىتاي فيلوسوفياسىنىڭ التىن عاسىرى» سانالادى، وندا ەجەلدەن قالىپتاسقان قىتايلىق قۇندىلىقتاردىڭ ورنىنا، جاڭا فيلوسوفيالىق ءىلىم پايدا بولدى. ولاردىڭ ەڭ باستىلارى كونفۋتسي ءىلىمى، داوسيزم، مويزم جانە لەگيزم.
ءبىزدىڭ ماقالامىزدىڭ نەگىزگى جۇگى بولىپ وتىرعان ۋ شىڭىن جازعان «باتىسقا ساپار» رومانى بۋددا دىنىمەن تىكەلەي، باسقا يدەولوگيالارمەن جانامالاي بايلانىستى.
بۋددا ءدىنى قىتايدا ب.ە. ءى-ءىىى عع. تارالا باستادى. قىتايدىڭ بيلەۋشى توپتارىنىڭ جاڭا ءدىندى رەتىندە ءىV عاسىردان باستاپ مويىنداي باستادى. جەرگىلىكتى سينتەزى ناتيجەسىندە ءVى عاسىردا چان-بۋدديزم (چان – مەديتاتسيا، قيالمەن شولۋ) ءىلىمى پايدا بولدى. ونى ۋاعىزداۋشى ۇندىلىك بودحيحارما دەگەن ادام بولدى. قىتاي ءبۋدديزمى تولىپ جاتقان باعىتتار مەن سەكتالارعا بولىنەدى. ءVى عاسىردان ح عاسىرعا دەيىن بۋددا ءدىنى قىتايدا مەملەكەتتىك ءدىن دارەجەسىنە كوتەرىلدى /3.175ب/.
فا-شۋن (557-640) دەگەن عۇلاما نەگىزىن سالعان حۋايان ءىلىمى تيانتاي مەكتەبىنىڭ ىلىمدەرىن جالعاستىردى. ول ورتاعاسىرلىق قىتايلىق فيلوسوفياعا ءوز ىقپالىن تيگىزدى: كونفۋتسياندىق ىلىمدەگى – «لي 礼» ولار – زاڭ، پرينتسيپ، يدەال دەپ ءتۇسىندىردى، سولاي كونفۋتسيشىلدەر بۇنى قابىلدادى.
چاندىق موناستىرلاردا مىندەتتى تۇردە كۇندەلىكتى ەڭبەك، جاتتىعۋ، تىنىس الۋ جاتتىعۋلارىن جاسادى. چان مەكتەبى ءوزىنىڭ قاراپايىم جانە رۋحاني ەركىندىگىمەن قىتاي پوەزياسىنا زور ىقپالىن تيگىزدى./3.186ب/
قىتاي تاريحشىلارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، مۇسىلماندار تاڭ اۋلەتى (618-907 جج) بيلىككە كەلگەن العاشقى جىلدارى قازىرگى شىڭجياڭ جەرى ارقىلى كەلسە، ال وڭتۇستىك-شىعىسىندا مۇحيت ارقىلى گۋاڭجوۋ قالاسىنا كەلدى. بۇل كەزدە قىتايعا يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلار ارابتار مەن پارسىلار بولدى. /5.193ب/
قىتاي تاڭ ءداۋىرى كەزىندە ورتالىق ازيا، سوگديان ايماقتارى، اراب ەلدەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان. 742 جىلى قىتايدىڭ استاناسى چانان قالاسىندا (قازىرگى سيان) اتاعى ەلگە جايىلعان光塔 مەشىت، كەيىن تاعى ۇلكەن سيان مەشىتى سوعىلدى [3.189 ب]
1271-1368 جج. موڭعولدىق يۋان اۋلەتى بيلىگى تۇسىندا قىتايعا ساۋداگەرلەر، يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋشىلار، سونىمەن بىرگە اتاقتى مۇسىلمان وتباسىنىڭ وكىلدەرىن كوشىپ كەلدى. ميڭ اۋلەتى يۋان اۋلەتىنىڭ سالىپ كەتكەن جولىن ءارى جالعاستىردى. وسى اۋلەت تۇسىندا مۇسىلماندار اراسىنان بىرقاتار قوعام قايراتكەرلەرى، كورنەكتى قولباسشىلار، اقىندار شىقتى. قىتايدا دىنگە ەركىندىك تەرەڭ تامى جايدى.
بىراق قىتايلار دىنگە كەلگەندە، جەڭىمپاز نە ءالسىزى دەپ بولە-جار قاراعان جوق: مىسالى قىتايلىق ادام ءبىر مەزگىلدە داوستىق تا، بۋدديستىك تە حرامدارعا ەش قامىقپاستان كىرىپ، شىراق جاعىپ، تىلەك تىلەپ جالبارىنادى. وسىدان قىتاي حالقىندا ءجيى مىناداي فرازەولوگيزم قالىپتاستى: «قىتاي داوس بولىپ تۋىلادى، كونفۋتسيان بولىپ ءومىر سۇرەدى، بۋدديست بولىپ ولەدى». /5.196ب/
تاڭ داۋىرىنەن باستاپ سياندا تۇرعان مۇسىلماندار ءبىر كۆارتالدى الادى. قىتايدا ون مۇسىلان ۇلت بار. ولار قىتايدىق بارلىق جەرىندە كەزدەسەدى. /3.196ب/
ءبىزدىڭ بۇدان تۇيەتىنىمىز، قىتايدا كوپ دىندىك يدەولوگيا قاتار ءومىر ءسۇردى. جازۋشى ۋ شىڭىن وسى ىلىمدەردەن قۇر الاقان ەمەس.
قيال-عاجايىپ رومانداردى قيال-فانتاستيكالىق جاعى باسىم، مازمۇنى سان الۋان ءتۇرلى، ادامدى وزىنە باۋراۋ قۋاتى كۇشتى، رومانتيكالىق ستيلگە يە، باس كەيىپكەرلەرى حالىقشىل، جۇرتىنا ادال ادام رەتىندە سۋرەتتەلدى.
تاريحقا كوز سالساق، قىتايدىڭ دادۋ (بەسبالىق) بەيجىڭ قالاسىن 1271 جىلى قۇبىلاي قالىڭ اسكەرىمەن باسىپ الىپ، يۋان يمپەرياسىن (元朝) قۇردى، 1279 جىلى قازىرگى قىتاي تەريتورياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. وسى كەزدە قىتايدا جاڭا ادەبيەتتىڭ نەگىزى قالاندى، اتاقتى گۋان حانچيڭ، ۋاڭ شىفۋ، باي فۋ، ما جىيۋن قاتارلى ءوز زامانىنىڭ وزىق دراما جازۋشىلارى ادەبيەتكە باسقاشا سارىن الىپ كەلدى. ساحنالىق جاڭا جانردىڭ اتى «ارالاس دراما» (杂剧) دەپ اتالدى، وندا باستان-اياق جازۋشى جالىقپاي جۇمىس جاسايدى، ياعني شىعارمانى ءوزى جازادى، ساحنادا بارلىق كەيىپكەردىڭ وبرازىنا ءوزى كىرەدى، دەمەك ءوزى ستسەناريست، ءوزى رەجيسسەر، ءوزى اكتەر بولادى. وسى كەزەڭ قىتاي ادەبيەتىندە ساحنالىق شىعارمالاردىڭ التىن عاسىرى سانالادى، بۇل قالامگەرلەر ادەبيەتتەگى «شىندىق پەن جالعاندى (幻与真)» جاڭاشا جالعادى، حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان اڭىز، ميفتەردى ءوز شىعارمالارىندا سول كۇننىڭ شىندىعىمەن وتە تاماشا ۇشتاستىردى.
قىتايدا XIII عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىندا باستالعان قيال-عاجايىپ ديۋ-پەرىلەر ادەبيەتى XIX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جالعاستى، ميڭ پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزىندە ديۋ-پەرى، جىن-شايتان، ارۋاق سياقتى تىلسىم كۇشتەردى قاتىستىرىپ ۇزاق رومان جازۋ تىپتەن قىزا ءتۇستى.
神怪小说 جياچيڭ پاتشا تۇسىندا ءوز بيگىنە جەتتى، وندا بۋدديزم قۇدايلارى، جىن-الباستى، شايتاندى كەيىپكەر ەتىپ رومان جازۋ ءۇردىسى جەدەل دامىدى: ءشۇي جوڭلين مەن لۋشيشىڭ جازعان «پىڭ چىن ياني»، لي شۋجين جازعان «جيڭ حۋايۋان» روماندارى جانە پۋ سۇڭليڭ جازعان «لياۋجاي اڭىزدارى» وسى باعىتتا جازىلعان.
جازۋشى ۋ شىڭ 1501-1582 ارالىعىندا جاساعان، شىن اتى شۋجوڭ، لاقاپ اتى شى يااڭشانرىن، بۇرىنعى شان يان، قازىرگى جياڭسۋدىڭ حۋياڭ اۋدانىنىڭ ادامى. اكەسى ۋ ءشۇي، شىن اتى زى يانشي. اۋمالى-توكپەلى ساياسي جاعدايدا ءومىر سۇرگەن، ۇساق ساۋداگەر بولعان. ۋ شىڭىن كىشكەنتايىنان قيال-عاجايىپ ەرتەگى-اڭىزدارعا قىزىققان، اتاقتى ويشىل گىمۋدىڭ كىتاپتارىن كوپ وقىعان.
1550 جىلى 50 جاسىندا بەيجىڭگە كەلىپ كىجۇي ەمتيحانىنا قاتىسىپ، جولى بولمايدى، 6 جىلدان سوڭ كەدەيلىك سالدارىنان ءوز تۋعان جەرى حۇيانگە كەلىپ موناح بولادى، 60 جاسىنان كەيىن حاڭجوۋعا كەتەدى، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سوندا تۇرادى.
روماندا قىتايدىڭ تاڭ ديناستياسىنىڭ بۋددا عۇلاماسى (دحارماكاريا) شۋانزاڭ سۋن ۋكۇڭ، جوۋ باجيەنىڭ قورعاۋىمەن ۇندىستانعا بارىپ بارىپ بۋددا نومىن الىپ كەلگەن شىن تاريحتىڭ نەگىزىندە جازعان، ال شىعارما سيۋجەتىن كەيپكەرلەردىڭ جولدا كورگەن قيىنشىلىقتارىن (قىتايدا ەجەلدەن جانە كەيىننەن كەلگەن جانە تاعى باسقا) ۇلتتىق نانىم-سەنىمەردىڭ نەگىزىندە 1551-1560 جىلداردا جازىلعان، جالپى كىتاپ (20 بۋما) 100 تاراۋدان تۇرادى.
«باتىسقا ساپار» اتتى روماندا ادام اينالاسىنداعى كوزگە كورىنبەيتىن، سەزە بەرمەيتىن مەتافيزيكالىق تىلسىم الەمدى كوز الدىمىزعا جاندى تۇردە بەرەدى. اقىل جەتپەيتىن شەكسىزدىكتى كوركەم شىعارمادا بەينەلەۋگە تىرىسادى. شىنمەن ومىردە ادام بالاسىنىڭ بارلىق ءىسى وسى كوزگە كورىنبەيتىن قورشاعان ورتامەن تىعىز بايلانىستا بولاتىندىعىن، سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي تۇسىندىرەدى. جازۋشىنىڭ «باتىسقا ساپار» رومانىنداعى باس كەيپكەرلەرىنە بىرگە نازار سالايىق:
رومانداعى باس كەيپكەر شۋان زاڭ (602-644) – تەگى چىن، اتى ءحۇي بۇرىنعى لو ايماعى، قازىرگى حىنان ولكەسىنىڭ ادامى، ءبۋدديزمدى بويىنا سىڭىرگەن ۇستاز، قىتايلىق بۋدديستىك اعىمىن قالىپتاستىرعان، تاقۋا ۇستاز. روماندا ونىڭ اتى تاڭ سانزاڭ نەمەسە تاڭسىڭ دەپ جازىلادى، ول وتە ادەپتى، تۇلا بويىنان ىزەتتىلىكتىڭ ءيسى اڭقىعان، اڭقاۋ دا ادال رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ۇنەمى اق بوز ات ءمىنىپ جۇرەدى. ول وتە ءبىلىمدى، ءبىلىم ونىڭ جانىنا (رۋحىنا) سىڭگەن كەمەل تۇلعا. تاڭسىڭنىڭ بۇكىل بولمىسى ارقىلى بۋدديستەردىڭ نەمەسە قىتايداعى بارلىق ءدىن ادامدارىنىڭ ناقتىلى شىن تۇر- تۇلعاسىن سومدايدى.
تاڭ پاتشاسى تاڭ تايزۇڭ 629 جىلى ءوزىنىڭ قۇزىرەتىن ۇزارتۋ ماقساتىندا شۋان زاڭدى يندياعا بۋددا كانوندارىن الىپ كەلۋگە جىبەرەدى. 657 بۋما بۋددا نومدارىن الىپ 644 جىلى ەلىنە ورالادى. كورگەن-بىلگەنىن پاتشاعا ايتادى. سول كەزدە ونىڭ شاكىرتى بيانجي قاعازعا تۇسىرەدى، ونى «تاڭ كەزىندەگى باتىسقا ساپار» دەپ اتايدى. ۇستازدارى قايتىس بولعان سوڭ ەكى شاكىرتى «ۇلى مەيىرىمدى سان زاڭنىڭ اڭىزى» دەپ قايتا جازىپ شىعادى. سوندىقتان روماندى ۋ شىڭىن جازعان جوق دەيتىن ءۋاج دە بار. 1920 ج. لۋ ءشۇن مەن حۋ شىلار چيىڭ پاتشالىعى كەزىندەگى عالىم جوڭ ءلۇننىڭ دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە ءبىر اۋىزدان جازۋشى ۋ شىڭىندى وسى روماننىڭ اۆتورى دەپ بەكىتتى. /2.128ب/
رومانداعى ەكىنشى باس كەيىپكەر سۋن ۋكۇڭ بارلىق ونەردى مەڭگەرگەن. ول حۋاگو تاۋىنداعى مايمىلدار پاتشاسى، شىن اتى ءسۇنشيڭجى. وسى ساپراعا سۋن ۋكۇڭ جول سەرىك بولىپ بىرگە شىعادى، سەبەبى ونىڭ ونەرى سونداعى ادامداردىڭ بارىنەن ۇستەم بولدى. وعان بۋدديست حرامىندا بار ونەردى مەڭگەرتكەن العاشقى ۇستازى ءشۇي پيتي بۇل ساپاردىڭ اسا ماڭىزدى ءارى قيان-كەسكى كۇردەلى ەكەنىن بىلگەن. رۋحاني ساپاردىڭ سولاي بولاتىنى زاڭدىلىق.
سۋن ۋكۇڭنىڭ سان بەينەگە وزگەرۋى، بارلىق قيىنشىلىقتا ونىڭ اقىل تابۋى، كەز ەلگەن جەرگە كوز ىلەستىرمەي بارىپ كەلۋى قاسيەتتى قۇرانداعى «ءنامل سۇرەسى» №16-40 اياتتارىن ەرىكسىز ەسىڭە سالادى; سۇلەيمەن (ع.س) اكەسى داۋىت(ع.س) ءتىڭ پايعامبارلىق پەن پاتشالىعىنا مۇراگەر بولدى، وعان قۇستاردىڭ ءتىلى ۇيرەتىلدى جانە بار نارسە تيەسەلى بولدى.
سۇلەيمەن (ع.س) ءبىر كۇنى جىنداردان، ادامداردان، قۇستاردان جاساقتالعان قالىڭ اسكەر ونىڭ قولباسشىلىعىندا تەمىردەي تارتىپپەن ساپ تۇزەپ العا قاراي جىلجىپ كەلە جاتتى. «قۇستاردىڭ ىشىنەن ءھۇدھۇدتى (بابىسەك) كورە المادىم، ول ءوز بەتىمەن ءبىر جاققا كەتتى مە؟ سەبەبى بولماسا ونى قاتتى جازالايمىن» دەيدى.
كوپ ۇزاماي بابىسەك كەلەدى. سۇلەيمەننىڭ دارگەيىنە باس ۇرىپ، جوق بولعان سەبەبىن بىلاي جەتكىزەدى: «ءسابا جەرىندە ءبىر ايەل پاتشالىق قۇرىپ ەلدى بيلەپ وتىر، ونىڭ ايەل پاتشاسىنىڭ استىندا ۇلكەن تاعى بار ەكەن، سوعان قاراعاندا ونىڭ بيلىگى بەكەم، پارمەنى كۇشتى كورىنەدى. الايدا ولار مىنا الەمدى جاراتقان اللاعا ەمەس، كۇنگە تابىنادى ەكەن، شايتان ولارعا ءوز ىستەرىن دۇرىس كورسەتىپ قويىپتى، ولار وزدىگىنەن تۋرا جولعا كەلمەيدى. ءسىز ولاردى تۋرا جولعا شىقىرىڭىز» دەپ، ءوتىنىش جاسايدى.
«سەن مىنا حاتتى الىپ ولاردىڭ پاتشاسى مەن كەڭەسشىلەرىنىڭ الدىنا تاستا دا، جاۋابىن الىپ كەل» دەيدى. ايەل پاتشا ۋازىرلەرىمەن حاتتى وقيدى، اقىلگويلەرى «ءبىز ءسىزدىڭ قانداي شەشىمىڭىزگە بولسا دا دايىنبىز» دەپ، بار شەشىمدى پاتشانىڭ وزىنە قالدىرادى. پاتشا ويلانىپ ەلشىلەر جىبەرەدى. سۇلەيمەن پايعامبار بالقيس پاتشانىڭ اكەلگەن تارتۋ-تارالعىسىن المايدى. «ماعان اللانىڭ بەرگەن نىعمەتى الدە قايدا قايىرلى ءارى كوپ، سەندەر بىرەۋگە بەرگەن جانە العان نارسەگە ءماز بولاسىڭدار، پاتشالارىڭ باعىنسىن، بولماسا قالىڭ اسكەرىممەن ەرىكسىز باعىندىرامىز» دەيدى.
ايەل پاتشا سۇلەيمەنگە كەڭەسشىلەرىمەن بىرگە جولعا شىعادى. سۇلەيمەن پاتشا كەڭەس قۇرىپ: ۋا، يگى جاقسىلار! ولار مەنىڭ الدىما كەلگەنشە، كىم ايەل پاتشانىڭ تاعىن وسى جەرگە الىپ كەلەدى» دەيدى. سوندا جىنداردىڭ ەڭ مىقتىسى: ءسىز وسى كەڭەستى بىتىرگەنشە سول تاقتى الدىڭىزعا اكەلەمىن دەيدى، سول ساتتە قۇراندى تەرەڭ مەڭگەرگەن ەرەكشە ءىلىم يەسى اۋليە ادام: مەن سول تاقتى كوزىڭىزدى اشىپ جۇمعانشا اكەلىپ بەرەمىن دەيدى، سول ساتتە الگى تاق سۇلەيمەن پايعامباردىڭ ءدال جانىندا تۇرادى [1.378-380 ب].
دەمەك سۋن ۋكۇڭدى وسىنداي اۋليەنىڭ كەيپىندە سۋرەتتەگەن، اۋليەدە مەكەن، ۋاقىت كەدەرگىسى بولمايدى، ولار بارام دەگەن جەرىنە بارادى، كەلەم دەگەن جەرىنە كەلەدى.
ساپار باستان-اياق ديۋ-پەرى، جىن-الباستىلار جاعىنان جانە جول قيىندىعىنان 9981 رەت ءتۇرلى كەدەرگىگە تاپ بولادى. وسىنىڭ بارىندە سۋن ۋكۇڭ ەرەكشە ونەر-قاسيەتىمەن جول تابادى. ول 72 رەت ءوز بەينەسىن وزگەرتەدى. ادىلدىك سۇيگىش، ەركىندىك اڭساعىش وتە جاعىمدى، ۇستازىنا ادال كەيپكەر رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ونىڭ جىن-پەرىلەردىڭ ىشىنە ەركىن كىرىپ-شىعۋى، بۇلتتاردىڭ ۇستىندە ۇشىپ ءجۇرۋى، جەردىڭ استى مەن ۇستىندە بىردەي كەزۋى، مۇلدە شاماسى كەلمەي قالعان تۇستاردا قوسىمشا كەيىپكەر ەتىپ پۋسا قۇدايلارىن كومەككە شاقىرادى.
رومانداعى ءۇشىنشى باس كەيىپكەر يسلام (猪八戒) اتىنىڭ ءوزى كەزدەيسوق ەمەس. جازۋشى ءار كەيىپكەر ءۇشىن وتە قاتتى ويلانعان. قىتايدىڭ قازىرگى زامان اتاقتى جازۋشىسى لۋ ءشۇن (1881-1936) شاشىن توبەسىنە ءتۇيىپ جۇرەتىن، توڭكەرىس جاساۋدى بىلمەيتىن كەيىپكەرىنە قىتايشا يەروگليف پەن لاتىنشا «اQ» دەپ ات قويۋى، ونداعى «Q» ءارپى توبەسىنە شاش قويعان، نەمەسە ەسكى قىتايداعى شاشىن ءورىپ تومەن تۇسىرگەن اپەرباقانداردى بەينەلەيدى، سول سياقتى جازۋشى ۋ شىڭىن جايدان-جاي «جۋ باجيە猪八戒» دەپ الماعانى ايدان انىق. جازۋشىنىڭ رۋحانياتتىڭ بيلىگىندە ءومىر سۇرگەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. مۇنداعى猪 (zhu) يەروگليفى «شوشقا، دوڭىز» دەگەندى بىلدىرسە، 八 (ba) يەروگليفى «سەگىز» دەگەندى بىلدىرەدى، 戒 (jiە) يەروگليفى «تيىلۋ، كۇنادان ارىلۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. جۋ باجيە وتە اقكوڭىل، ۇستازعا ادال جان رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ول ءبىر سۇلۋ قىزعا عاشىق بولادى، قىز ونىڭ كەيپىنەن قورقىپ قاشىپ جۇرگەندە، ساپاردا كەلە جاتقان تاڭ ۇستاز بەن سۋن ۋكۇڭ، جۋ باجيەنىڭ ىشكى جان تازالىعىن كورەدى. سول ساتتە سۋن ۋكۇڭ سۋلۋ قىزدىڭ بەينەسىنە ەنىپ، ونى ارتىنان ەرتىپ ءجۇرىپ، اقىرى دەگەنىنە كوندىرىپ قاتارىنا قوسادى.
قىتايلار ەجەلدەن تۋىلعان بالانى بوتەن ادامعا كورسەتپەي، اتىن دا ەشكىمگە ايتپاي، ەسەيگەنگە دەيىن بىرنەشە ءتۇرلى ات قويادى، بۇل بالاعا ءتىل-كوز تيەدى دەگەن نانىم-سەنىمنەن. ال يسلامدا بالا تۋىلعاننان قىرقىنان شىققانشا بوتەن كىسىگە كورسەتپەي باعادى، سەبەبى نارەستە پەرىشتە، ول كەز-كەلگەن ادامدى رۋحاني بەينەسىندە كورەدى. ونىڭ كوزىندە كۇنا پەردەسى جوق.
قادىر ءتۇنى تاعى باسقا قاسيەتتى كۇن مەن تۇندە كوكتەن پەرىشتەلەر جەرگە تۇسكەندە، تاقۋا قۇلداردى عانا ادام بەينەسىندە كورىپ، قالعان كۇنادا جۇرگەن ادامداردى كۇناسىنىڭ دەڭگەيىنە قاراي سان ءتۇرلى ماقۇلىقتىڭ بەينەسىندە كورەدى، دەمەك كەيبىر ادام يت فورماسىندا بولسا، كەيبىر ادام قاسقىر بەينەسىندە... سوندىقتان بالا شوشىپ قالادى. نارەستەنىڭ جانىنان 40 كۇنگە دەيىن ءبىر ساتكە ادام كەتپەيدى، ونى بالا ءوز بەينەسىندە كورسە جۇرەگى شىعىپ كەتەدى دەپ قارايدى.
رومانداعى يسلام ۇلكەن 8 كۇنادان تيىلعان ادام. روماندا ول قاشاندا جاقسىلىق جاساپ ءجۇرىپ، كۇناعا ۇرىنادى، سوندىقتان دا ونىڭ شىن رۋحاني بەينەسى كۇناسىنا قاراي شوشقا تيپىندە الىنعان. ول جاقسىلىقا ۇمتىلادى، ادالدىققا جانى قۇمار، قامقور، جاناشىر. ونىڭ باسى دوڭىز، دەنەسى ادام ءتارىزدى سۇيكمىز بەينەسىنە قاراماستان جاقسى كورەسىڭ. قاراپ تۇرىپ جانىڭ اشيدى. شەبەر جازۋشى سول ارقىلى كادىمگى قاراپايىم ادامنىڭ وبرازىن سومدالعان.
رومانداعى ءتورتىنشى كەيىپكەر شا سىڭ تاعى ءبىر اتى ۋ جيڭ، ليۋ شا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى جىن. ول جۇك كوتەرىپ جۇرەتىن، قيىن جاعدايدا كومەك قولىن بەرەتىن، ۇستازعا ادال، ونىڭ اق بوز اتىن جەتەلەيدى.
تاڭ ۇستاز، يسلام، سۋن ۋكۇڭ كەلە جاتىپ الىپ ليۋ شا وزەنىنەن وتە الماي داعدارادى، سول كەزدە شا سىڭ بۇلارعا قارسى شابۋىلعا شىعادى. سوندا ايلاكەر سۋن ۋكۇڭ ونى جەڭىپ، قاتارلارىنا قوسادى. ال رومانداعى اق بوز ات ەڭ العاشقى بۋددا موناحتىڭ قىتاي جەرىنە ءمىنىپ كەلگەن سايگۇلىگى رەتىندە جانە جىنداردىڭ اتىنىڭ ءتۇسى اق بولادى دەگەن تۇسىنىكتىڭ نەگىزىندە اق ءتۇستى اتتى تاڭداعان. شا سىڭنىڭ اتتى جەتەكتەپ ءجۇرۋى دە سونىڭ نىشانى ىسپەتتى.
«باتىسقا ساپار» رومانىن كوممۋنيستەر ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن ادەمى پايدالاندى. رومانداعى تاڭسىڭدى كوممۋنيستەردىڭ كوسەمى رەتىندە قابىلدادى، ال يسلامدى جاي قاراپايىم جەر ەمگەن ساۋاتسىز حالىق وكىلى دەپ ءبىلدى، ال ونداعى جىن-شايتانداردى ميڭ ديناستياسى كەزىندەگى ءىرىپ-شىرىگەن بيلەۋشى توپاس توعىشار، شونجار شەنەۋلىكتەردىڭ تيپتىك وكىلى دەپ ءبىلدى. ولار فەودالدىق جۇيەدە حالىقتى سول رومانداعىداي سانسىز قيناۋلاردىڭ استىنا الدى دەپ ءتۇسىندى، ولاردى تەك سۋن ۋكۇڭ سياقتى باتىرلار جەڭەدى، بۇگىنگى كومۋنيستەردىڭ تيپتىك وبرازى سۋن ۋكۇڭ دەپ دارىپتەيدى.
PS: ادام جارالعاننان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر تىلسىم كۇشتى ىزدەدى، ەڭ العاشقى ادامدى كىم جاراتتى، ونىڭ بۇگىنگى اتا-باباسى قانداي، اينالا، قورشاعان ورتا، جۇگىرگەن اڭ، ۇشقان قۇس، اسپان-جەر، كەز-كەلگەن ەسى دۇرىس ادام بالاسىن ويلاندىراتىن نارسە. قىتايدىڭ اتاقتى اقىنى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىن العاشقى 2000 جىلدىعىندا ءومىر سۇرگەن ءچۇي يۋان وسى سۇراقتاردى وزىنە قويىپ «كوككە سۇراق» پوەماسىن جازعان، بۇل بارلىق ۇلتتا، بارلىق ادامزاتتا بولعان سۇراق، وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تەك ءدىن بەرە الادى، الايدا العاشقى تۇسكەن دىندەر ادامدار تارپىنان وزگەرتىلدى، ەڭ سوڭعى تۇسكەن، ەڭ سەنىمدى قورعالعان ءدىن يسلامدا بۇنىڭ بارلىق جاۋابى دايىن. وسى شىندىق «باتىسقا ساپار» رومانىندا وتە جاقسى بەينەلەنگەن.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1. اكىمحانوۆ ا.، انارباەۆ ن. قۇران كارىم قازاقشا تۇسىندىرمەلى اۋدارما.- الماتى، “كوكجيەك باسپاسى”،2015ج
2. يۋان شيڭفي. قىتاي ادەبيەتى تاريحى. (2-باسىلىم) جوعارى پەداگوگيكا باسپاسى. – بەيجىڭ، 2007.
3. ۋاڭ فيحۇڭ. قىتاي ادەبيەتىنىڭ قىسقاشا تاريحى. جيلين ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى. – ءچاڭچۇن، 2010.
4. الدابەك ن.ا.، تۇرگەنباي ا.ءا. قىتاي دىندەرىنىڭ تاريحى. وقۋ قۇرالى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2017
5. سۋ بيحاي. قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى. مونوگرافيا.– ءۇرىمجى: قحر شۋار باسپاسى، 1989ج.
5. 中国古代文学（上册）姜光斗主编-上海：华东师范大学出版社2009. 517页
6. ابدىراقىن ن. جاڭا زامان قىتاي ادەبيەتى.– الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2013
7. احمەتبەكقىزى س. قاجىكەنوۆا « قىتاي ادەبيەتىنىڭ حرەستوماتياسى»
8. ابدىراقىن ن. گاۋ ليميڭ كونە قىتاي ادەبيەتىنىڭ حرەستوماتياسى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2013
9. 中国古代文学（上下册） 蒋人杰主编-北京：高等教育出版社1997. 523页
10. 大学语文导读 徐绍建主编-武汉： 武汉大学出版社 2003年
11. ابدىراقىن ن. قىتاي ميفتەرىنىڭ اۋدارماسى. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2012
12. 张明非主编。中国古代文学作品选， 广西师范大学出版社，2004
13. 郭预科衡主编。中国古代学史 上海:«上海古籍出版社»، 1998
14. 钱华，刘德联主编 ，中国古代诗歌选读// 北京大学出版社 - 2004.- 231
15 吴承恩 西游记长篇小说 北京 金盾出版社。1997 全套两
نۇرحالىق ابدىراقىن،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق-ۇلتتىق ۋنۆەرسيتەتى، PhD دوكتور.
Abai.kz
