مۇستافا شوقايدى مۇقيات وقىعان سايىن كەشەگى توتاليتارلىق جۇيە دۋشار ەتكەن قاسىرەتتى تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، بۇگىنگى احۋالىمىزداعى كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ءتۇپ-تامىرىن ايقىن اجىراتامىز جانە ونى دۇرىستاۋدىڭ جولدارىن باجايلايمىز.

باستاۋ

كوممۋنيستىك پارتيانىڭ شىرماۋىنان ازات بولعالى بەرى قازاننان تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى عۇمىرىمىزدا ادەمى ۇران مەن وتىرىكتىڭ كوپ ورىن العانىنا كوزىمىز جەتكەندەي-ءدى. الايدا، بىزگە ىقپالدى كىسىلەر: «وتكەننىڭ ءبارى بىردەي جامان بولعان جوق، ءىرى جەتىستىكتەرگە جەتتىك، تاريحتى سىزىپ تاستاۋ جارامايدى، ونى قايتا جازباۋ كەرەك، تاريحتى بولعان كۇيىندە قابىلداۋ كەرەك»، - دەيدى. جانى بار سوزدەر. جامان بولسىن، جاقسى بولسىن - ءوز تاريحىمىز، دەمەك ونى دۇرىس تۇسىنگەن ءجون، وزگەرتىپ جازۋ شارت ەمەس. ايتسە دە ونى ءتۇرلى بويامادان ارشىپ جازۋ قاجەت. ءسويتىپ قاز-قالپىندا، شىن، ءادىل، تازا تۇرىندە وقۋ ءلازىم.

ال تابىستارىمىزعا كەلەر بولساق - ارينە، ولار دا وتكەن جولدارىمىزدىڭ جەمىسى. تەك، قاسىرەتتى بۇرمالاۋلار ازىراق بولعاندا - ولاردان دا زور تولايىم تابىستارعا كەنەلەر مە ەك، قايتەر ەك...

ءجا، اڭگىمەمىزدىڭ نەگىزگى ارقاۋىنا ورالايىق: بىزگە جەتپىس ءۇش جىل كەشىگىپ جەتكەن شىندىق مۇستافا شوقايۇلىنا كەزىندە-اق ءمالىم-ءتىن.

مۇستافا شوقايدى مۇقيات وقىعان سايىن كەشەگى توتاليتارلىق جۇيە دۋشار ەتكەن قاسىرەتتى تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، بۇگىنگى احۋالىمىزداعى كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ءتۇپ-تامىرىن ايقىن اجىراتامىز جانە ونى دۇرىستاۋدىڭ جولدارىن باجايلايمىز.

باستاۋ

كوممۋنيستىك پارتيانىڭ شىرماۋىنان ازات بولعالى بەرى قازاننان تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى عۇمىرىمىزدا ادەمى ۇران مەن وتىرىكتىڭ كوپ ورىن العانىنا كوزىمىز جەتكەندەي-ءدى. الايدا، بىزگە ىقپالدى كىسىلەر: «وتكەننىڭ ءبارى بىردەي جامان بولعان جوق، ءىرى جەتىستىكتەرگە جەتتىك، تاريحتى سىزىپ تاستاۋ جارامايدى، ونى قايتا جازباۋ كەرەك، تاريحتى بولعان كۇيىندە قابىلداۋ كەرەك»، - دەيدى. جانى بار سوزدەر. جامان بولسىن، جاقسى بولسىن - ءوز تاريحىمىز، دەمەك ونى دۇرىس تۇسىنگەن ءجون، وزگەرتىپ جازۋ شارت ەمەس. ايتسە دە ونى ءتۇرلى بويامادان ارشىپ جازۋ قاجەت. ءسويتىپ قاز-قالپىندا، شىن، ءادىل، تازا تۇرىندە وقۋ ءلازىم.

ال تابىستارىمىزعا كەلەر بولساق - ارينە، ولار دا وتكەن جولدارىمىزدىڭ جەمىسى. تەك، قاسىرەتتى بۇرمالاۋلار ازىراق بولعاندا - ولاردان دا زور تولايىم تابىستارعا كەنەلەر مە ەك، قايتەر ەك...

ءجا، اڭگىمەمىزدىڭ نەگىزگى ارقاۋىنا ورالايىق: بىزگە جەتپىس ءۇش جىل كەشىگىپ جەتكەن شىندىق مۇستافا شوقايۇلىنا كەزىندە-اق ءمالىم-ءتىن.

سەكسەن التىنىڭ ايگىلى تولقۋىنان سوڭ قايتا تۇتاسا باستاعان توتاليتاريزم تۇسىندا، ۇلتتىق نامىسى جوعارى جاس عالىم سامات وتەنيازوۆ شەت ەلدەن شوقايدىڭ ءبىر ەڭبەگىن جاسىرىن اكەلىپ تاراتقان ەدى. بۇگىنگە دەيىن الدەنەشە رەت قايتا باسىلىپ، كوپ يگىلىگىنە اينالعان سول ءبىر كىشكەنە كىتاپشا ءوزىمىزدى ءوزىمىز تانۋداعى ەلەۋلى بەلەسكە اينالعان-دى.

قازىرگى تاڭدا كەڭەستىك  شىن تاريحىمىزدىڭ ماڭىزدى بەتتەرىن مۇستافانىڭ  جازىپ قالدىرعانىنا كۇماندانبايمىز. بىزگە ەندى سول اقيقاتتى وقىپ ۇيرەنۋ ءلازىم. بولاشاق ءۇشىن، جاس تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن وتان ەتكەن بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ وزىمىزبەن نيەتتەستىگىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ەل بىرلىگى ءۇشىن.

مۇستافا شوقايۇلى تۇركىستان ولكەسىن بيلەگەن بولشەۆيكتەردىڭ ءسوزى مەن ءىسى اراسىندا جەر مەن كوكتەي الشاقتىق بارىن ەۆروپاداعى دەموكراتيالىق قوزعالىس قايراتكەرلەرى الدىندا تۇڭعىش اشكەرەلەدى. ول بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءامىرشىل قۇرىلىمىنىڭ ورنىنا جادىگويلىگى پاتشا وتارشىلدارىنان اسىپ كەتكەن قاتىگەز، ايار بيلەۋشىلەر جۇيەسىنىڭ كەلگەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن جان-جاقتى اشىپ كورسەتتى.

ءبىز ونىڭ «كەڭەس بيلىگى استىنداعى تۇركىستان» («تۋركەستان پود ۆلاستيۋ سوۆەتوۆ») دەيتىن مونوگرافياسى تۋرالى ايتپاقپىز. سول ءبىر شاعىن كىتاپشا ءوزىنىڭ اعارتۋشىلىق ءمانى جونىنەن كوپ تومدىق، عىلىمي اپپاراتپەن جابدىقتالعان، ەڭ ەگجەي-تەگجەيلى شەجىرەنى باياندايتىن تاريح وقۋلىقتارىنان ارتىق، پارمەندى دە ءوتىمدى. ول ەل ساناسىنا، ۇلتتىق ساناعا، اركىمنىڭ ازاماتتىق ايقىن پوزيتسياسىن قالىپتاستىرۋعا يگى اسەرىن شاپشاڭ تيگىزە الادى.

ەندى بىرەر اۋىز ءسوزدى ونىڭ جازىلۋ تاريحىنا ارنايىق.

نەگىزدەمەسى

1927 جىلى قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ ون جىلدىعىن تويلاۋعا قاتىسقان فرانتسۋز جۇمىسشىلارى دەلەگاتسياسىنىڭ ءبىر توبىن كسرو ۇكىمەتى ماسكەۋدەن ورتا ازياداعى كەڭەس رەسپۋبليكالارىنا ساياحاتقا جىبەرىپ الادى. فرانتسۋز مەيمانداردىڭ بۇرىنعى تۇركىستان ولكەسى ورنىنداعى سوۆەت جولىنا تۇسكەن رەسپۋبليكالاردى ارالاۋدان جاقسى اسەرمەن ورالۋى، ارينە، بولشەۆيكتىك ۇلگىدە ۇيىمداستىرىلىپ، قامتاماسىز ەتىلەدى. قوناقتار كورىپ-بىلگەندەرىن وتە جوعارى باعالايدى.

ال مۇستافا ولاردىڭ تۇركىستاندىقتاردىڭ ناعىز تۇرمىسىن كورمەگەنىن، «موسكۆالىق اگەنتتەر» نۇسقاعان جەرلەردە عانا بولىپ، جالعان دا جاساندى «جاراسىم مەن باقىتقا» ءماز بولعاندارىن ايتادى. «شىن مانىندە، بارلىق بولشەۆيزمگە بەرىلگەندەر ءۇشىن قاسيەتتى اقيقات ءتارىزدى ەسەپتەلەتىن سوزدەردى: سوۆەت ەلىندە ءبارى جاقسى، اسىرەسە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلتتىق ساياساتى كىرشىكسىز تازا ەكەن دەگەندى ايتۋ ءۇشىن وسىناۋ قىمبات تۇراتىن ساياحاتقا شىعىپ الىس تۇركىستانعا بارۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق بولاتىن، - دەيدى مۇسەكەڭ. - ...ولار فرانتسيادا وتىرىپ-اق سول سوزدەرىن ايتىپ تا، جازىپ تا بەرەر الار ەدى. ولارعا قاجەت انىقتامانىڭ ءبارىن ەۆروپاداعى كەز كەلگەن كەڭەس وكىلدىگى الدارىنا قويار ەدى».

شەت ەلدىكتەردىڭ سول ساپارىنىڭ سىرتتا دا، ىشتە دە اتقارار ناسيحاتتىق رولىنە زور ءمان بەرىلگەنىنە كۇمان جوق.

شوقايۇلى ولاردىڭ «ءبارىن ءوز كوزدەرىمەن كورۋ ءۇشىن» شالعايعا ساياحاتقا شىقپاي-اق قويۋلارىنا بولار ەدى دەگەن پىكىر ايتتى. ويتكەنى فرانتسۋز دەلەگاتتارى سوۆەتتىك قازاقستان اۋماعىمەن توقتاۋسىز وتە شىققان-تىن. تەك قىزىلوردادا عانا ولار مىنگەن پويىز تۇنگى ساعات بىردە جەتى مينۋتكە ايالدادى. سول قاس-قاعىم ۋاقىت ىشىندە، رەسمي سالەمدەسۋلەردەن كەيىن، قازاقستان رەۆوليۋتسياشىل كاسىپوداقتارىنىڭ باستىعى ىزمۇقان قۇرامىسوۆتان ولار البومدار الدى. قازاقستاننىڭ رەۆوليۋتسيالىق جەتىستىكتەرىنە «يلانىپ»، «الەمدەگى اسقان باقىتتى» رەسپۋبليكا ەڭبەكشىلەرىنىڭ تىرشىلىك جايىنا ەستەرى كەتە شاتتانۋ ءۇشىن فرانتسۋز دەلەگاتتارىنا پويىز ۇستىندە تانىسقان البومدارى جەتكىلىكتى بولىپ شىقتى.

«ەڭبەكشى قازاق» گازەتى «فرانتسۋز جۇمىسشىلارىنىڭ قازاقستان ەڭبەكشىلەرىنە حاتىن» جاريالادى. وندا ولار وزدەرىنە «قازاقتاردىڭ جولىمەن جۇرۋگە» انت بەردى. ءسويتىپ، «باقىتتى قازاقتار» ءومىر ءسۇرىپ جانە جۇمىس ىستەپ وتىرعانداي مادەني تىنىس-تىرشىلىك پەن تابىستى ەڭبەك جاعدايىنا ءوز وتاندارى فرانتسيادا دا قايتكەندە قول جەتكىزۋگە بەلدى بەكەم بۋىپ، تاباندى تۇردە شەشىم جاسادى...

«ماسكەۋ ۇكىمەتىنىڭ فرانتسۋز قوناقتارى» ءدۇيىم جۇرتقا جاريا ەتكەن دەكلاراتسياعا جاۋاپ بەرۋدى ءوزىنىڭ تۇركىستاندىق ازامات رەتىندەگى پارىزى ءارى وتانداستارىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ دەپ بىلگەن مۇستافا شوقاي «كەڭەستەر ورتا ازيادا» دەپ اتالاتىن پولەميكالىق رۋحتا ورىندالعان كىتاپشاسىن جازدى.

بۇل جۇمىسىن ول 1928 جىلعى اقپاننىڭ باسىندا بىتىرەدى دە، ەداۋىر قيىندىقتاردان سوڭ، سول جىلدىڭ شىلدە ايىندا باسپادان شىعارتادى. مۇسەكەڭ ەڭبەگىندە تەك كەڭەس وكىمەتىنىڭ ادەبيەتتەرىن، ورىس، قازاق، وزبەك تىلدەرىندەگى تۇركىستاندىق گازەتتەر مەن جۋرنالداردى، پارتيا جانە ۇكىمەت ماجىلىستەرىنىڭ حاتتامالارىن، كەڭەس مەملەكەتتىك باسپالارى باسىلىمدارىن پايدالانادى.

«مەن دەرەكتەر تۋرالى، ونىڭ ۇستىنە، جوققا شىعارىلمايتىن دەرەكتەر تۋرالى اڭگىمەلەيمىن، - دەيدى ول، - ويتكەنى بۇلاردىڭ ءبارى كەڭەس ءباسپاسوزىنىڭ وزىندە تىركەلگەن. ولاردى تەك قانا قابىلداپ، مويىنداۋ قالادى. بۇل رەتتەگى قابىلداۋ دەگەنىمىز - ولاردى ءتۇرلى ساققا جۇگىرتۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن ءسوز. ال بۇل قورىتىندىلاردىڭ ءمانى - كەڭەس وكىمەتى ۇستانعان ۇلت ساياساتىنىڭ تەورياسى مەن ۇراندارىن ولاردىڭ تۇركىستاندا جۇزەگە اسىرىلۋىنان ءبولىپ تۇرعان وراسان زور شىڭىراۋدا جاتىر».

سول «شىڭىراۋدى» الىس پاريجدەگى شوقايۇلىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن كۇللى باتىس دەموكراتتارىنا ايقارا اشىپ كورسەتكەنى سونداي، ماسكەۋدەگى بولشەۆيكتەر ونى كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مىنبەسىنەن «ۇلتشىل» دەپ تاڭبالاپ، عايباتتاپ جاتتى.  عاجابى، «كەڭەس وكىمەتى يدەيالارى، ونىڭ ديرەكتيۆالارى مەن ولاردىڭ اتقارىلۋى اراسىندا بەلگىلى ءبىر قاشىقتىق بارىن» وزدەرى دە تۇيىندەپ، مۇسەكەڭ تاققان ايىپتى - «شىڭىراۋدى» - ءىس جۇزىندە مويىندادى. تەك بولشەۆيكتىك بەتباقتىققا سالىپ، دەرەكتەردى «ۇلتشىل» شوقاەۆ جالاقورلىقپەن تەرگىشتەپ جيناعان دەگەندى ۋاعىزدادى...

مۇنداي ۋاعىزىن بولشەۆيزم قايراتكەرلەرى ۇيىمدىق شارالارمەن - مۇستافانىڭ ەڭبەگىن ەلىنە جەتكىزبەۋ ارقىلى تياناقتادى. وسىنداي جولمەن كەڭەس وكىمەتى مۇسەكەڭدى ۇلى بەتبۇرىس شوقپارىنان جانە رەپرەسسيالاردان قورقىپ-ۇرىككەن، ساناسى وزبىر ساياساتپەن شىرمالعان حالىققا جاۋ ەتىپ كورسەتتى.

الايدا، بولشەۆيكتەردىڭ پيعىلى ءسوز بوستاندىعى مەن دەموكراتيا ءىس جۇزىندە ورىن تەپكەن ەلدەردە وڭىنان تانىلا قويمادى. «وزدەرىنە كورسەتىلگەن «پوتەمكين دەرەۆنيالارى» بويىنشا فانتاستيكالىق مالىمدەمەلەر جاساعاندار، ارينە، تۇركىستانداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ عاجايىپتارىن اشكەرەلەگەن كىتاپشانىڭ اۆتورى ولاردىڭ ادالدىعىنا جالا جابادى دەپ شاعىمدانار. - شوقايۇلىنىڭ ەڭبەگىن مۇقيات وقىپ، كىتاپشاعا العىسوز بەرگەن بەلگىلى فرانتسۋز ءسوتسياليسى پەر رەنودەل وسىلاي جازدى. - ولاردىڭ سورىنا قاراي، شوقاەۆ مىرزا ەڭ جاقسى، ەڭ سەنىمدى ءتاسىلدى قولدانعان. ول وقىرماندى ءوز بايقاۋلارى مەن پايىمدارىنىڭ جاردەمىمەن يلاندىرۋعا تىرىسپايدى. ول مۇنى بولشەۆيكتىك قۇجاتتاردىڭ وزدەرىنىڭ كومەگىمەن جاسايدى».

كىتاپشانى وقىعانداردىڭ بۇعان كوزدەرى جەتەدى. ويتكەنى، رەنودەل ايتقانداي، «ناعىز ورىستىق يمپەرياليستىك جانە ۇلتشىلدىق وتارلاۋ تاسىلدەرىنىڭ» تۇركىستاندا قالاي قولدانىلىپ جاتقانىن مۇسەكەڭ كەڭەس كوممۋنيستەرىنىڭ گازەت-جۋرنالدارىنان الىنعان دەرەكتەر ارقىلى باتىس سوتسياليستىك قوزعالىس قايراتكەرلەرى الدىنا جايىپ سالادى.

فرانتسۋز كوممۋنيستىك دەلەگاتسياسىنا وتىرىكتى شىنداي ەتىپ ايتقىزۋ ارقىلى الەمدىك قوعامدىق پىكىردى ءوز پايدالارىنا بۇرماق بولعان بولشەۆيكتەردىڭ ارەكەتىنە مۇستافا شوقايۇلى اتالمىش عىلىمي جانە پۋبليتسيستيكالىق جۇمىسىمەن وسىلاي دەر كەزىندە باتىل تويتارىس بەردى.

«بوستاندىق» استارى

قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى ون جىلدىڭ شىندىعىن - فرانتسۋز بولشەۆيكتىك-كوممۋنيستىك جۇمىسشى دەلەگاتسياسى مۇشەلەرىنەن جاسىرىلعان اقيقاتتى - مۇستافا كەڭەس باسىلىمدارىنىڭ وزىنەن ىزدەپ تاۋىپ، قورىتىپ ۇسىنعان. سوندىقتان دا مۇسەكەڭنىڭ بۇل كىتاپشاسى، رەنودەلدىڭ ءادىل اتاپ كورسەتكەنىندەي، جۇزدەگەن مىڭ تۇركىستاندىقتىڭ اشتان ءولىپ، رەجيم قۇربانى بولعانىنا كۋالىك ەتەدى. جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ نەگىزىنەن ورىستارمەن تولتىرىلعانىن، ونداعى تۋزەمدىكتەردىڭ ساۋساقپەن سانارلىق ەكەنىن دالەلدەيدى. ەلدى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ناداندىق بيلەپ وتىرعانىن اشكەرەلەيدى. ماركستىك لەنينيزم دەگەننىڭ، بولشەۆيكتىك مەكەمەلەردىڭ كوبى ءتارىزدى، تەك فاساد-فارس ەكەنىن ايتادى. مەتروپوليانىڭ ىشكى-سىرتقى مۇقتاجدارىن وتەۋگە قاجەت ماقتانىڭ، اگرارلىق رەۆوليۋتسيا جەلەۋىمەن، ۇجىمداسا، كەڭ كولەمدە قالاي كۇشتەپ، قاناۋشىلىقپەن ءوندىرىلىپ جاتقانىن كورسەتەدى.

مۇستافا وسى ەڭبەگىندە، سونداي-اق، فرانتسۋز كوممۋنيستىك پارتياسى وكىلدەرىنىڭ تۇركىستاندا «ۇلتتار تەڭدىگى جۇزەگە اسىرىلدى»، «وزبەكتەر - ءوز ەلىنىڭ قوجايىنى» دەپ كۋالىك ەتۋىنە بايلانىستى، ونىڭ جالعاندىعىن اشادى. بۇل ءۇشىن - «تاۋەلسىز كەڭەس رەسپۋبليكاسى» وزبەكستان قۇرىلعان كەزەڭدەگى، ماسقارالىعى جاعىنان مادەنيەتتى ەلدەر تاريحىنان ىزدەپ تابىلۋى قيىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءبىر شاراسىن اشىنا كەلتىرەدى.

«1925 جىلعى 21 قاڭتاردا، لەنيننىڭ ولىمىنە جىل تولعاندا، كونە تاشكەنت شاhارىنىڭ تۋزەمدىك حالقى، وكىمەت جارلىعى بويىنشا، تىزەرلەپ وتىرعىزىلدى، - دەپ جازادى ول. - وسىناۋ تۋزەمدىكتەر بىرنەشە مينۋت بويى شىنايى وتار قۇلدارى جاعدايىندا قالدىرىلدى... سيريالىق الي-ميرا مىناعان دايىن بولۋ كەرەك: لەنيننىڭ نەمەسە كاشەننىڭ ولگەن كۇنىنە وراي سيريالىق شارۋالار تىزەرلەتىپ قويىلادى (فرانتسۋزدار بۇل كەزدە تۇرەگەپ تۇرىپ: لەنين مەن كاشەن ءولدى، بىراق ولاردىڭ ىستەرى جاساي بەرەدى! - دەپ ايقايلايدى), ال مۇنداي  ارەكەتكە قارسىلىق جاساۋعا نيەتتەنۋ - قاتەرلى «ويداعى قاتەلىك» بولىپ تابىلادى».

بۇلارمەن قاتار، ايەلدەردىڭ ءپارانجى كيۋى مەن «ورىس-تۇركىستان كوممۋنيزمىنىڭ»: لەنين پايعامبار ما، جوق پا؟ دەگەن ماسەلەنى انىقتاۋعا تىرىسقانىن سۋرەتتەگەن ساياسي كومەديالار دا ەڭبەكتەن ورىن العان. رەنودەلدىڭ پىكىرىنشە، يدەالدارىنا وسىنشا ەرسى دە مۇڭدى ناتيجەلەردىڭ تەلىنۋى - سوتسياليستەردى ۇيالۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

قىسقاسى، بولشەۆيكتەر جۇرگىزگەن سولاقاي ساياسات سالدارىنان تۇركىستاندا حالىقتىڭ ۇلتتىق بوستاندىق الۋ حۇقى دا، ءار ادامنىڭ جەكە بوستاندىققا دەگەن حۇقى دا اياققا تاپتالعان. - شوقايۇلى ءوزىنىڭ باتىستاعى وقۋشىلارىن وسى ويعا مەڭزەيدى.

ول فرانتسۋز تىلىندە جاريالانعان بۇل جۇمىسىن - نەگىزگى ماقساتىن دايەكتەي تۇسەتىن جاڭا دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلعان تاراۋمەن، قوسىمشالارمەن تولىقتىرىپ، «تۇركىستان كەڭەستەر بيلىگى استىندا» دەلىنگەن اتپەن 1935 جىلى ورىس تىلىندە شىعاردى. قالىڭ كەڭەستىك كوپتومدىقتارعا بەرگىسىز جۇقا كىتاپشا. كول-كوسىر اششى شىندىققا تۇنعان شاعىن كولەمدى ۇلكەن تاريح...

«ۇلت-ازاتتىق ساياساتىنىڭ»  سالدارى

شىعىستىڭ وتار جانە جارتىلاي وتار ەلدەرىندە رەۆوليۋتسيالىق كۇرەس ءىسىن، ءستاليننىڭ ايتۋىنشا، لەنين «شارۋا كەڭەستەرىن» ۇيىمداستىرۋدان باستاۋ قاجەت دەسە كەرەك.  سول «شارۋا كەڭەستەرىنىڭ» لەنيندىك «رەۆوليۋتسيالىق-ازاتتىق» باعدارلاماسىنىڭ ورىندالۋىنا مىسال رەتىندە، ستالين تۇركىستاندى نۇسقايدى. مۇستافا شوقاي ونداي تۇجىرىمنىڭ ويدان شىعارىلعان وتىرىك ەكەنىن دالەلدەيدى...

تۇركىستانداعى كەڭەس وكىمەتى بيلىگىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىمەت ىسىنە قاتىسۋ حۇقىن جوققا شىعارۋدان باستادى. وتارلىق رەجيم  قالدىقتارى - تاشكەنت «بولشەۆيكتەرى»، سولاردىڭ بيلىگىمەن تۇركىستاننىڭ جاڭا ءداۋىرى دۇنيەگە كەلدى. جاڭا وكىمەتتىڭ وتارشىلدىق سيپاتى تۇركىستان كەڭەستەرى ءىىى سەزىنىڭ قارارىمەن بەكىتىلدى. ال جەرگىلىكتى مۇسىلمان كەدەي-كەپشىكتەر پاتشا زامانىندا قالاي مال سياقتى بولسا، پرولەتار ۇكىمەتى تۇسىندا دا سول قالىپتا قالدى. ءتىپتى، كەڭەس وكىمەتىنە قارسىلاسپاعانمەن، ودان دا جامان كۇيگە ءتۇستى.

وكىمەت وكىلدەرى كاپيتاليستەرمەن كۇرەسەمىز دەگەن جەلەۋمەن مومىن حالىقتىڭ جيعان-تەرگەنىن سىپىرىپ الا بەردى. قىزىل اسكەرلەر جەرگىلىكتى حالىقتى قورعاۋدىڭ ورنىنا توناپ، ءولتىرىپ جاتتى. وكىمەت وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ورىستارىن قورعاشتادى، جاقسىلاپ كيىندىرىپ، تاماقتاندىردى. ال اش-جالاڭاش مۇسىلمان مىڭداپ، ون مىڭداپ قىرىلىپ جاتتى. تاشكەنت بولشەۆيكتەرى قازاقتاردى ماركستىك كوزقاراسپەن - ەكونوميكالىق جاعىنان ءالسىز، ءبارىبىر ءولىپ-ءوشىپ جويىلۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان، رەۆوليۋتسيا مۇددەسى ءۇشىن - بار كۇش-جىگەردى اشارشىلىقپەن كۇرەسۋگە ەمەس، مايدانعا جاردەم بەرۋگە جۇمساۋ ماڭىزدى دەپ ءبىلدى.

اشتان ولگەن مۇسىلماندار سانى تەك رەسمي تىركەلگەن دەرەك بويىنشا  ءبىر ميلليون ءجۇز ون ءتورت مىڭعا جەتتى. «ماسكەۋدىڭ «ۇلت-ازاتتىق ساياساتىنان» العان ءبىزدىڭ «ۇلتتىق پاسسيۆ» وسىنداي»، - دەيدى مۇسەكەڭ. ال «كەڭەس اكتيۆى» مىناۋ: ميلليونداعان اشتىققا ۇشىراعان جەرگىلىكتى حالىق - بولشەۆيكتەر ولارعا تاماق تاۋىپ بەرمەگەنمەن، وزدەرى ومىردەن كەتۋ ارقىلى، ولار بولشەۆيكتەردىڭ جالپى جاعدايىن ساقتاپ قالدى...

«مەن فرانتسۋز كوممۋنيستەرىنەن سۇرار ەدىم: سيريالىق، ماروككولىق، ءۇندى-قىتايلىق جانە باسقا «ماركستىك كوزقاراسپەن قاراعاندا ەكونوميكالىق جاعىنان ءالجۋاز» حالىقتارعا قاتىستى (ەگەر، فرانتسيانىڭ سورىنا قاراي، ولار وكىمەت باسىنا كەلە قالسا) تۋرا وسىنداي ساياسات ۇستانعان بولار ما ەدى؟ - دەيدى مۇستافا. - ال سيريالىق الي-ميرا سيرياداعى بولاشاق كەڭەس وكىمەتى سيريالىق كەدەيلەردىڭ قىرىلۋى ناتيجەسىندە، سيريالىق شارۋالار ولىكتەرىنىڭ ۇستىندە ورناعانىن قالار ما ەدى؟»

مۇستافا شوقايۇلى تۇركىستاندا ورناعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ نەگىزىندە مۇسىلمان كەدەيلەرىنىڭ قانىنا ارالاسقان بولشەۆيكتىك وتىرىكتىڭ لاس كىر-قوقىسى جاتىر دەپ ەسەپتەدى. ول قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ىلە-شالا جۇرگىزىلگەن بۇل اشتىق ساياساتىنىڭ ون شاقتى جىلدان سوڭ مەيلىنشە جادىگويلىكپەن قايتالانعانىن ءدال ۋاقىتىندا بىلمەدى-اۋ... ەگەر بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەن العاشقى كەزەڭدە ولاردىڭ ىسكە اسىرعان قىلمىستى شارالارىنىڭ ناتيجەلەرى ءتۇرلى جولمەن تاسقا باسىلىپ قالعان بولسا، كۇش جيناپ، كۇللى باسقارۋ تىزگىنىن قولدارىنا العاننان كەيىن، ولار سول كەمشىلىكتەرىنەن قورىتىندى شىعارا ءبىلدى. 30-جىلدارعى كوشپەندىلەردى اشتان قىرۋ قىلمىسىن سىرت كوزگە بىلدىرمەۋ جاعىن مۇقيات ويلاستىرىپ جۇزەگە اسىردى. گازەت-جۋرنال اشارشىلىق كولەمى مەن سالدارى تۋرالى اۋىز اشا المادى، پارتيا مەن ۇكىمەت جيىندارىندا دا اشتىقتان ءجۇز مىڭداپ ءولىپ جاتقاندار تاسادا قالىپ، تەك مال باسىنىڭ ازايۋىنا وكىنىش ءبىلدىرىلدى.

رەسمي قۇجاتتار مەن باسىلىمداردى ءسۇزىپ وقيتىن مۇسەكەڭ، ناقتى دەرەكتەرگە عانا سۇيەنۋگە داعدىلانعان قايران مۇسەكەڭ سوناۋ پاريج تۇبىندە وتىرىپ، الۋان قۇجاتتاردان جيىستىرىپ الا العان ەكونوميكا دەرەكتەرىن، تەك قانا شارۋاشىلىق كورسەتكىشتەرىن سيپاتتايتىن تسيفرلاردى تالدادى.

ول مۇنى تولىق سوتسياليستىك قوعامدا، ءتىپتى كوممۋنيزم كەزىندە دە كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى بولا بەرۋى ىقتيمالدىعى جونىندە شىعارىلعان جاڭا ستاليندىك تەورياعا بايلانىستى ىستەدى. ستالين بۇل تەورياسىن قازاق دالاسىنداعى اشتىق ساياساتىن ويداعىداي ورىنداپ بىتكەن سوڭ تاراتقان-دى. سول ءبىر عاسىرلىق قىلمىستان بەيحابار مۇستافا، تەك ءباسپاسوز مالىمەتتەرىن ارقا تۇتقان قايران ءادىل عالىم مۇستافا ءستاليننىڭ جاڭا تەورياسىنىڭ  - ەگىنشىلىككە جارامدى جەردىڭ كوبىن ورىس پەرەسەلەندەرىنە تارتىپ الىپ بەرگەننەن سوڭ عانا دۇنيەگە كەلگەنىن ەسكەرتتى...

30-جىلدارعا دەيىن، ءتىپتى 1931-1933-جىلدارعى الاپات اشارشىلىق اياقتالعانعا شەيىنگى شاقتاردا - كەڭەس رەجيمى كوشپەندىلىك ادىسپەن مال باعۋدى ەسكە الۋدىڭ ءوزىن قىلمىسقا پارا-پار كورەتىن... قازان توڭكەرىسىنەن بۇرىنعى قازاق الدىنداعى 40 ميلليون باس مال 1934 جىلى توعىز جارىم ميلليون دەڭگەيگە كەمىپ كەتتى. 1916-1923 جىلدارعا سوزىلعان كۇللى اپاتتاردان كەيىن قازاقستانداعى تۇركسىب جەلىسىنە بەيىمدەلگەن ايماقتا 1927 جىلى 29 ميلليون مال بار-تۇعىن. 1935 جىلى، كازكرايكوم سەكرەتارى ميرزويان سالتاناتتى تۇردە ۇلكەن تابىس رەتىندە حابارلاعان قازاقستاننىڭ مال سانى جەتى ميلليونداي عانا بولدى - «مال باعۋشى تۇركىستاندىق حالىقتىڭ شارۋاشىلىقتاعى «جەتىستىگىنە» بۇدان وتكەن سەندىرگىش مىسال كەلتىرۋ مۇمكىن بە؟»

قۇقىق پەن قالاۋ

شوقايۇلىنىڭ كىتابى كۇنى كەشەگە دەيىن ادىلدىگىنە ءبارىمىز قۇلاي سەنىپ كەلگەن «لەنيندىك ۇلت ساياساتى» جايىنداعى بۇلتارتپاس دەرەكتەرگە تۇنىپ تۇر. «الايدا بولشەۆيكتەر ۇلت ساياساتىنىڭ لەنيندىك-ستاليندىك تەورياسى حاقىندا سويلەۋدى تىم ەرەكشە جاقسى كورەدى، - دەيدى مۇسەكەڭ. - لەنين مەن ستالين ىرگەسىن قالاعان ۇلتتىق ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ نەگىزدەرىنىڭ وزگەرىس-بۇلتارىستى بىلمەيتىن دۇرىستىعى جايىندا ايتا بەرۋدى، وزدەرىن دە، وزگەلەردى دە سەندىرىپ-يلاندىرۋدى جاقسى كورەدى. بىراق ۇلتتاردىڭ ءوز تاعدىرىن وزدەرى ايقىنداۋى جونىندەگى كەڭەستىك (لەنيندىك-ستاليندىك تە سول) تەوريانىڭ قۇبىلۋىن - مەتامورفوزاسىن - كىم قانشالىقتى ەسىندە قالدىرىپ، ءبىلىپ ءجۇر ەكەن؟»

بۇل ماسەلە بويىنشا لەنين مەن ستالين قازان توڭكەرىسىنە دەيىن جانە ودان كەيىن قانداي تەوريالىق پايىمدار جاساعانىنا كوز جۇگىرتەيىك. 1914 جىلعى ساۋىردە لەنين: «ۇلتتاردىڭ ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى ايقىنداۋى دەگەنىمىز - ولاردىڭ وزگە ۇلتتىق ۇجىمداردان مەملەكەتتىك ءبولىنىسى، دەربەس مەملەكەت قۇرۋى» دەپ ەسەپتەدى. لەنيننىڭ بۇل ماسەلەدەگى وسى نەگىزگى ويىن بولشەۆيكتەردىڭ ءبارى قولدادى. 1917 جىلعى ساۋىردە، بولشەۆيكتەردىڭ فراكتسيالىق كونفەرەنتسياسىندا ستالين: «ەزىلگەن حالىقتار روسسيا قۇرامىندا قالا ما، دەربەس مەملەكەتكە بولىنە مە - وزدەرى شەشۋگە ءتيىس» دەدى. كونفەرەنتسيا ءتيىستى شەشىم قابىلدادى. ودان كەيىن دە لەنين (1917 جىلعى مامىردا): ۇلتتاردىڭ ساياسي تۇرعىدان ءوز تاعدىرلارىن ايقىنداۋىن - «روسسيادان ءبولىنۋ ەركىمەن قوسا شەشىلەتىن ماسەلە» رەتىندە ايرىقشا اتاپ ايتىپ ءجۇردى.

ال 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىن جاساپ، بيلىككە كەلگەننەن سوڭ بىرنەشە جىل وتكەندە، بولشەۆيكتەر باسقاشا سايراي باستايدى. پارتيانىڭ ح سەزىندە ستالين: «ۇلتتىق ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ تۋرالى ۇران ەسكىردى، ول - يمپەرياليستەر وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا كەلتىرىپ پايدالانعىسى كەلەتىن بوس ۇرانعا اينالدى، بۇنداي كومەسكى ۇراندى ءبىز باعدارلامامىزدان الىپ تاستاعانبىز، ءبىزدىڭ باعدارلامادا باسقا، ايقىن ۇران بار، ول - حالىقتاردىڭ مەملەكەت بولىپ بولىنۋگە دەگەن حۇقى. بۇلار ەكى بولەك وزگەشە دۇنيەلەر...» دەيدى. ال «رەسەيدەن جەكە مەملەكەت بولىپ ءبولىنىپ كەتۋ حۇقى» حالىقتاردىڭ «ءوز ەرىكتەرىنە» سايكەس پايدالانىلماي قالدى. ءسويتىپ ۇلتتىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ حۇقى - «بوس ۇران»، حالىقتاردىڭ مەملەكەتتىك ءبولىنۋ حۇقى - «ءوز قالاۋلارى بويىنشا» جۇزەگە اسىرىلعان جوق.

بۇلاردىڭ ىشكى ءمانىن 1920 جىلى ستالين اشىپ ايتىپ تا بەرگەن: «شەت ايماقتاردىڭ رەسەيدەن ءبولىنۋىن تالاپ ەتۋ - رەۆوليۋتسيانىڭ قازىرگى كەزەڭىندە وتە-موتە زياندى كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەت بولىپ تابىلادى...» ەشكىمنىڭ «كونترا» بولعىسى كەلمەدى - رەۆوليۋتسيا جالعاسىپ جاتتى...

بولشەۆيزمنىڭ جادىگويلىك ماقتانىشى

مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتتارىن «ۇلتتاندىرۋ» جونىندەگى رەۆوليۋتسيا تالاپتارىنا ساي قابىلدانعان قاۋلىنىڭ «ورىندالۋ» ءادىسىن مۇستافا شوقاي كىتابىنان وقۋ دا ءبىراز نارسەگە كوز اشادى.

1919 جىلى روسسيا كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى تۇركرەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنە «تۋزەمدىكتەردى حالىق سانىنا پروپورتسيونال دارەجەدە مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەڭ تارتۋ قاجەتتىگىن» نۇسقادى. الايدا ماسكەۋدىڭ تۇركىستاندىق اگەنتتەرى ورتالىق تاپسىرماسىن ورىنداۋدان باستارتتى. ال ماسكەۋ ءوز ەميسسارلارىن ماڭدايىنان دا شەرتكەن جوق، ۇزاماي، «ۇلتتاندىرۋ» مازمۇنىنا جاڭادان ەلەۋلى وزگەرىس ەنگىزدى. مەملەكەتتىك اپپاراتتى جەرگىلىكتى حالىققا «تاقالتۋ» ماسەلەسىن كوبىرەك ايتتى، ورىستار ءۇشىن جەرگىلىكتى تىلدەردى وقىتاتىن قىسقا مەرزىمدى كۋرستار اشا باستادى...

باسقارۋ اپپاراتىن حالىققا وسىلاي «جاقىنداتۋ» ءتاسىلىن عاسىر باسىندا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى سۋببوتيچ قولدانعان-دى. جەرگىلىكتى تىلدەردى جىلدام ۇيرەنگەن اكىمشىلىك جانە سوت مەكەمەسى قىزمەتكەرلەرىنە سىيلىق تا تاعايىنداعان. بۇل شارانى اقىماقتاۋ پاتشا ۇكىمەتى «رەۆوليۋتسيا» دەپ ەسەپتەدى دە، ءسۋببوتيچتى تەزىرەك گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتان تايدىرۋعا اسىقتى. ماسكەۋلىك كەڭەس ۇكىمەتى دە ەندى سول ءتاسىلدى «رەۆوليۋتسيا» دەيدى!

مەملەكەتتىك اپپاراتتى حالىققا «جاقىنداتۋدى» كوزدەيتىن وسىناۋ «رەۆوليۋتسيالىق» جۇيە ناتيجەسىندە ونسىز دا ساۋساقپەن سانارلىق تۇركىستاندىق قىزمەتكەردى ءار قولايلى ءسات تۋعان سايىن ورىسپەن الماستىرۋ اشىق جۇرگىزىلدى. اپپاراتتىڭ جۇمىس تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، ونى ۇستاۋدى ارزانداتۋ جەلەۋىمەن جەرگىلىكتى ۇلت قىزمەتكەرلەرىن جۇمىستان شىعارۋ، ياكي قىسقارتۋ ورىن الدى...

ورتا ازيادا 1927 جىلدىڭ ورتاسىندا 28,6 مىڭنان استام جۇمىسسىز بار-تىن، سوعان قاراماستان، زاۆودتاردا ىستەيتىندەردى قىسقارتىپ، ولاردىڭ ورنىنا رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنان جۇمىسشىلار شاقىرىپ اكەلۋ ءجيى كەزدەسىپ تۇردى. ورىس جۇمىسشىلارى جالاقىنى تۋزەمدىكتەردەن الدەقايدا كوپ الدى، ازىق-تۇلىكپەن دە سولار مولىراق قامتاماسىز ەتىلدى. ولار جەرگىلىكتى جۇمىسشىلارعا سەنىمسىزدىكپەن، استامشىلىق سەزىممەن قارادى.

ال تۋزەمدىكتەردىڭ شاعىمىن ءوز تىلىندە تىڭدايتىن ەشكىم بولمادى.

كوزبوياۋشىلىقتى جەتىك مەڭگەرگەن ەميسسارلار ورتالىققا: «تۇركىستاندا مەملەكەتتىك اۆتونوميا قۇرۋ جولىمەن تولىق تۇردە ۇلتتىق ءوزىن ءوزى باسقارۋ جۇزەگە اسىرىلدى» دەپ باياندادى. ال ورتالىقتان ارنايى ارالاي كەلگەن بولشەۆيكتەر تۇركىستاندا جەرگىلىكتى حالىقتى وتارشىلدىقپەن قاناۋدىڭ ەڭ ماسقارا ءتۇرى جۇزەگە اسىرىلعانىن كوردى: «وتارشىلدارعا تۋزەمدىك كەدەيلەردىڭ شىنايى باسشىلارى، وزدەرىمەن تەڭ حۇقىقتى جولداستار كەرەك ەمەس بولاتىن. ولارعا ءتىلماشتار مەن پوليتسەي اتقارۋشىلارى عانا قاجەت ەدى...»

جاڭا تۇرپاتتى وتارشىلدار سىرت كوزدى الداۋ ءۇشىن - ساۋاتى شامالى، بىراق ايتقاندارىنان شىقپايتىن «تۋزەمدىكتەرگە» باسشىلىق لاۋازىم بەرىپ قوياتىن.

فرانتسۋز دەلەگاتسياسى تۇركىستاندى ارالاردىڭ الدىندا عانا باسپاسوزدە جاريالانعان مالىمەت: «وكرۋگتىك اتقارۋ كوميتەتتى تورالقالارىنىڭ توراعالارى مەن مۇشەلەرى اريفمەتيكانىڭ العاشقى ءتورت امالىن بىلمەيدى، ءوز انا تىلدەرىندە ساۋاتتى جازا المايدى. پاريج بەن لوندوننىڭ قايدا ەكەنىن اجىراتپايدى، پارتيا تاريحىمەن تانىس ەمەس، پارتيانىڭ باعدارلاماسىن وقىماعان...» كەڭەستىك وزبەكستان وكىمەتىنىڭ باسىنا حات تانىمايتىن ادام سايلاندى، كەڭەستىك قازاقستاندا دا وكىمەت باسشىسى شالا ساۋاتتى كىسى بولدى، ەكى ەلدە دە بۇل جاعدايدى - «وقۋ-توقۋسىز كەدەيدىڭ ەل باسقارعانىن» - ماقتانىش تۇتتى. بولشەۆيكتەردىڭ ارقاسى...

ال ءبىرىنشى ءنومىرلى بولشەۆيك لەنيننىڭ ءوزى ساۋاتى اشىلماعان جاننىڭ ساياساتتان تىس تۇراتىنىن، تەك وسەك-اياڭ، ەرتەگى، ۇزىن-قۇلاق جەتەگىندە عانا جۇرەتىنىن تۇجىرىمداعان بولاتىن...

جەردەن ايىرۋ ءتاسىلى

بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قازاقستان ءۇشىن بەكىتكەن كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى اۋداندارداعى جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى ەرەجەدە «نەگىزگى جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارى اياقتالعانشا... سىرت ادامدارعا قونىستاندىرۋ ءۇشىن دە، جالعا بەرۋ ءۇشىن ەشقانداي جەر ءبولىپ الۋعا جول بەرىلمەيدى» دەلىنگەن-ءدى.

الايدا بۇل قۇجات تا بولشەۆيكتىك ەكىجۇزدىلىكتىڭ تاعى ءبىر ەسكەرتكىشى بولىپ قالا بەردى - ارنايى ادەبيەتتە قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارىن «ارتىق جەرلەردى انىقتاۋ مەن ول جەرلەرگە قونىستاندىرۋدى ءبىر مەزگىلدە جانە قاتار جۇرگىزۋ» تۋرالى وي تاستالدى. ايپەسە جەر-سۋ كوزدەرى قاتە جانە ءتيىمسىز پايدالانىلۋى ىقتيمال ەكەن. قالاي دەيسىز عوي؟ جاقسى جەرلەر سوندا وتىرعان حالىقتىڭ قاراماعىنا بەكىتىلىپ بەرىلىپ قويىلادى دا، ارتىق-اۋىس قالعانداردىڭ قۇنى جويىلادى. مۇسەكەڭ مۇنىڭ استارىندا: «تاڭداۋلى جەرلەر قازاقتارعا ءتيىپ قالماسىن»، - دەگەن، كەڭەس ورتالىعىنىڭ «قاۋپى» جاتقانىن، ءارى سونداي «سەسكەنىستىڭ» تىكەلەي سالدارى رەتىندە - قازاقتاردىڭ شۇرايلى جەرلەردەن قۋىلىپ، تاستاقتا، شولدە، ۇيىمداستىرىلعان كولحوزدارعا اپارىلعاندارىن بۇلتارتپاس مىسالدارمەن دالەلدەيدى.

قازاقتاردىڭ وزدەرىن جەرگە ورنالاستىرىپ بولعانشا رەسەي تۇرعىندارىن قازاقستانعا كوشىرۋدى دوعارا تۇرۋ جونىندە رسفسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى 1924 جىلعى 17 كوكەكتە جانە 1925 جىلعى 14 قىركۇيەكتە ارناۋلى قاۋلىلار قابىلداعان-دى. الايدا بۇلار ءجاي عانا، قازاق وكىمەتىن الداۋسىراتۋ ىسپەتتى قۇجاتتار بولىپ شىقتى - جۇماققا ۇمتىلعانداي سەزىنگەن پەرەسەلەندەر قازاق جەرىنە تولاسسىز اۋا بەردى، ال ولارعا رەسەي ۇكىمەتى تىيىم سالمادى.

ءبىر مەزەت ءوزىن ازات تا تاۋەلسىز مەملەكەت باسى ساناپ قالعان قازاقستان اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قازاق جەرىنە ءوز بەتتەرىنشە 1925 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن قونىس اۋدارعان ورىستاردى جەر الۋ حۇقىنان ايىرۋ جونىندە شەشىم شىعاردى. ولار كەلگەن جاقتارىنا ورالۋعا، نەمەسە جەردى جالعا الۋ حۇقىنا رازى بولۋعا ءتيىس-ءتىن.

قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گولوششەكين وزىنە ۇنامسىز بۇل شەشىمدى جويۋ ءۇشىن - اۋەلى بولشەۆيكتىك قۋلىقتىڭ سىننان وتكەن تاسىلمەن كوميسسيا قۇرعىزادى. سوسىن كوميسسياعا كەلىپ، مۇنداي قاۋلىنى ورىنداۋعا بولمايتىنىن، ونىڭ كۇشىن جويۋ كەرەكتىگىن ايتادى. 200 مىڭ ورىستى كەرى قايتارىپ جىبەرە الاتىن قارۋلى كۇشى بار ما ەكەن قازاقتىڭ؟ ولاردى كەلگەن جەرلەرىنە كەرى تاسىمالداۋعا جۇمسالاتىن شىعىندى جابارلىق اقشالاي قارجىسى بار ما ەكەن قازاقتىڭ؟..

ارينە قازاقتا اسكەر جوق، بايلىعى دا شامالى... قازاق وكىمەتىنىڭ قاۋلىسى قابىلدانار-قابىلدانباستان كۇشىن جويدى.

ءسويتىپ، كومپارتيا كەلىمسەكتەردىڭ ءوز بەتتەرىمەن اعىلۋىنا توقتام سالماۋ بىلاي تۇرسىن، قۇلاعان رەجيمنىڭ جەر-سۋ حاقىنداعى ادىلەتسىزدىگى تۇزەلەتىنىنەن ۇمىتتەندىرگەن بۇرىنعى قاعاز جۇزىندەگى ءادىل شەشىمدەرىن جيىپ تاستاپ، قازاق جەرىن جاڭاشا وتارلاۋدى اشىقتان-اشىق جوسپارلاۋعا كىرىستى.

1928 جىلى بۇكىلوداقتىق پەرەسەلەندىك كوميتەت 1928-1933 جىلدارعا ارنالعان قونىس اۋدارتۋ شارالارىنىڭ بەسجىلدىق پەرسپەكتيۆالىق جوسپارىنا سولتۇستىك قازاقستاننىڭ جەرىنە ىشكى رەسەي وبلىستارىنان 400 مىڭداي پەرەسەلەن اپارۋدى قوستى.

رەۆوليۋتسياعا دەيىن 6 ميلليوننان اسقان قازاق 1927 جىلى 4 ميلليونعا جەتپەي قالدى... رەسپۋبليكا اۋماعىن مەكەندەگەن حالىقتار ىشىندەگى ۇلەسى 90 پروتسەنتتەن 60 پروتسەنتكە ءتۇسىپ كەتتى...

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى اگرارلىق ساياساتى 20-30-جىلدارى دا، بەرتىندە دە - 17-جىلى قۇلاعان ءتساريزمنىڭ ەسكى وتارلاۋ ساياساتىن ەسكە سالىپ تۇردى: تىڭ ولكەسىن يگەرۋگە بايلانىستى ايتىلعان حرۋششەۆتىڭ ايگىلى ءسوزىن ويلاپ قويىڭىز - پاتشالىق تاسىلمەن ىستەي الماعاندى بولشەۆيكتەر كەڭەستىك ادىسپەن جۇزەگە اسىردى...

ءىزباسارلار ازىرلەۋ شىندىعى

شوقايۇلىن وقي وتىرىپ، پاتشا اكىمشىلىگى مىلتىق، اراق، ايلانى استاستىرا جۇمساپ جاۋلاپ الىنعان ەل-جۇرتتى «ءبىرتۇتاس تا بولىنبەس» مەملەكەتتىڭ كادىمگى مۇجىق سەكىلدى بودانىنا اينالدىرۋدى كوزدەگەن ورىستاندىرۋ جۇمىسىن كەڭەس وكىمەتى تۋ باستان-اق ەڭ ءوتىمدى جولمەن ساباقتاستىرا ىلگەرى باعىتتاعانىنا كوزىمىز جەتەدى.

قازان توڭكەرىسىنىڭ ون جىلدىعى قارساڭىندا (1927 ج.) قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى 1600 بولىپتى.  بىراق، ساباق وتكىزەتىن عيماراتى بار مەكتەپ - 40-قا جەتەر-جەتپەس ەكەن. دەمەك، مەكتەپتىڭ ءىس جۇزىندەگى سانى دا 40 بولعانى عوي... قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىر شاكىرتكە 7 سوم 70 تيىن، ورىس مەكتەپتەرىندە - 16 سوم شىعىندالادى... ياعني قازاقشا وقۋ - ساپاسىز، ساۋات اشارلىق قانا ءبىلىم الۋ دەگەن ءسوز، «ەسى بار» اتا-انا بالاسىن ورىسشا وقىتادى...

بۇعان قازان توڭكەرىسى، بولشەۆيكتەر دۇنيەگە اكەلگەن قازاق مەملەكەتىندە نەگىزگى حالىقتىڭ تىلىمەن قاتار ورىس ءتىلىنىڭ دە رەسمي مارتەبەگە يە بولعانىن، ساياسي-قوعامدىق تىنىس-تىرشىلىكتىڭ ورىسشا ءجۇرۋى بيىك دارەجەگە سانالعانىن قوسىڭىز...

وكىمەتتىڭ ارقاسىندا شالاقازاقتار سانى كۇرت ارتىپ، ءتۇرى ءبىر، ءتىلى بولەك حالىق دەڭگەيىنە جەتتى... ءتاۋبا دەرىڭ، ءبارى بىردەي قازاق رۋحىن جوعالتقان جوق.

شىندىقتى اشار كىلت

مۇسەكەڭ اتالمىش كىتابىندا ۇلتتار قاتىناسى ماسەلەلەرىن جۇمىسىنىڭ نەگىزگى وزەگى ەتكەن. ودان كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى بيلىگىنىڭ ون جىلدىق تاجىريبەسى ناتيجەلەرىن سيپاتتايتىن، ەڭ باستىسى، كەڭەس داۋىرىندە بىزگە قارشادايىمىزدان وقىتقان تاريحقا كەرەعار وقيعالار مەن قۇبىلىستار سۋرەتتەلىپ-باياندالاتىن مىسالداردى جەتكىلىكتى دە تۇسىنىكتى مولشەردە تابامىز. جانە وسىناۋ 20-جىلدارعى «اقتاڭداقتار» اقيقاتىن اشاتىن، ءتاتتى وتىرىكپەن كولەگەيلەنىپ كەلگەن اششى شىندىقتى ايگىلەيتىن ەڭبەك اۆتورىنىڭ قورىتىندىلارى ول دۇنيەدەن كوشكەلى بەرگى ءداۋىردى دە تۇسىنۋگە جاردەمدەسەدى. بۇل كىتاپتان  «زامانىمىزدىڭ اقىل-ويى، ابىرويى جانە ار-وجدانى» «اجارلاندىرعان» جالپاق قازاق جەرىندەگى «حالىقتار دوستىعى لابوراتورياسىنىڭ» تاجىريبەلەرى مەن الماتى جاڭا الاڭىنداعى «تارتىپكە تۇسىرۋشىلەر» ارەكەتتەرىنە دەيىنگى وقيعالار استارىن ۇعۋ كىلتىن كورەمىز...

قورىتا ايتساق، مۇستافا شوقايۇلىن مۇقيات وقۋ ءلازىم. قازاق تا، ورىس تا، كۇللى تۇركى، سونداي-اق ورىس ءتىلدى جۇرت بىتكەن زەرتتەپ وقۋعا كەرەك. مۇسەكەڭ سوناۋ قاتىگەز زاماننىڭ ۋاقىتىندا-اق قاعاز بەتىنە ۇمىتىلماستاي ەتىپ، وشپەستەي ەتىپ جازىپ قالدىرىپ كەتكەن جازىقسىز توگىلگەن قاننىڭ، قورلىق پەن قاناۋدىڭ، ناداندىقتىڭ جان تۇرشىكتىرەر سۋرەتتەرى بۇگىنگى ۇرپاققا زور تاريحي تاربيە بەرەدى. جاڭا تانىم، مۇلدەم سونى شىندىق ارقىلى بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ جان سارايىنا جاڭاشا ۇستام، ار-ۇيات، يمان، پارىز ساۋلەلەرىن توعىستىرادى...

ءبىز بۇگىنگى كۇن اقيقاتىمەن ساناسامىز، قازىرگى تىنىشتىعىمىزدى ەرتەڭگى توق، باقىتتى ومىرگە ۇلاستىرۋدان ۇمىتتەنەمىز. بىراق كوپ ۇلت وكىلدەرى اراسىنداعى كەلىسىمدى قالىپتىلىق پەن بىرلىكتى باياندى ەتۋدىڭ دايەكتى ءبىر جولى - ازاماتتارىمىزدى تاريحپەن تاربيەلەۋدە جاتقانىن ەسكەرە بەرمەيمىز...

قازاق 1917-1918, 1920-1921, 1931-33 جىلدارى ميلليونداپ اشتان ءولدى، توڭكەرىس، ازامات سوعىسى، تاركىلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋدىڭ اسىرا سىلتەۋلەرىنە قارسى كوتەرىلۋ، جاپپاي جازالاۋلار كەزدەرىندە مىڭداپ، ءجۇز مىڭداپ قىرىلدى، شامالارى جەتكەندەرى شەتەلدەرگە قاشتى. ءسويتىپ، قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى التى ميلليوندىق حالىق ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا ەكى ميلليونعا جەتەر-جەتپەس بولىپ قالدى. وسى مولشەرىنىڭ تورتتەن بىرگە جۋىعىن مايدان دالالارىندا قۇربان ەتتى.

قازاق تەك سوڭعى جارتى عاسىردان ءسال استام ۋاقىت ىشىندە عانا ءبىرشاما دەموگرافيالىق جاڭعىرۋ قۇبىلىسىن باستان كەشىپ كەلەدى. ال الگى اتالعان قاسىرەتتەر سالدارىنان پىشىراپ، بولشەۆيكتەر «قازاقستاندى كوتەرۋ ءۇشىن» سىرتتان ءۇستىن-ءۇستىن اكەپ توككەن كەڭەستىك پەرەسەلەندەر اراسىندا ارال-ارال بولىپ قالعان حالىقتىڭ تىلىنەن ايرىلا جازداعانى، كوپ قۇقتارىنىڭ شەكتەلگەنى، ەكولوگيالىق كۇيزەلىس، داعدارىستارعا دۋشار بولعانى بارشاعا ايان.

«تاريح  وسىلاي شەشتى» دەگەندى ۇناتامىز-اۋ، دەگەنمەن، تاريحتى جاقسى تۇرمىس ىزدەگەن ادامداردىڭ كومەگىمەن بيلەۋشى جانە قۋىرشاق وكىمەتتەرىمىزدىڭ جاساعانىن تەرەڭىرەك زەردەلەۋگە ءتيىسپىز. بارلىق بولعان ىستەردە جاناما تۇردە بولسا دا بارشامىزدىڭ «ۇلەسىمىز» بار. مۇستافا شوقايۇلى وسىنى تۇسىنۋگە جاردەمدەسەدى.

ءتۇيىن

كۇناڭدى سەزىنۋ، پيعىلىڭدى جاقسارتۋعا ۇمتىلۋ - قازاق بايراعى استىندا وتانىڭنىڭ داۋلەتىن تاسىتىسۋدىڭ، تاتۋ-ءتاتتى، جاراسىمدى، جاقسى ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەپىلى. قازاقتىڭ ءالى كۇنگى جەتكىلىكتى دارەجەدە تانىلماي جاتقان ۇلى پەرزەنتىنىڭ مۇراسىن، ورايى كەلگەندە ەسەلەپ ايتا كەتەيىك، بۇتكىل قازاقستاندىقتارعا جەتكىزۋ ءجون. مۇسەكەڭ قالدىرعان تاريح قازاق مەملەكەتىن مەكەندەۋشىلەردىڭ مورالدىق تۇرعىدان قايتا جاراقتانۋى قاجەت ەكەنىنە يلاندىرادى. تۇسىنىكتى ەتىپ ايتقاندا، كىتاپ وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ، تىلدىك تۇرعىدا بولەكتەنىپ جۇرگەندەردىڭ بارشاسى قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن كوزدەۋدى تاريحي ادىلەتتىلىك دەپ بىلۋىنە،  قازاق توڭىرەگىنە تىعىز توپتاسۋ يدەياسىن جاسامپازدىق دەپ قابىلداۋىنا قىزمەت ەتەدى.

«اباي-اقپارات»