قازاقستانعا تيەسىلى ارحيۆ قورلارى رەسەيدىڭ ورىنبور، ومبى، سانكت-پەتەربۋرگ، موسكۆا، استراحان، تاشكەنت، ساراتوۆ، ت.ب. قالالارداعى ارحيۆتەردە مولىنان. بۇل بۇلتارتپاس فاكتىلەر بۇگىنگى تاڭدا ەرەكشە توقتالىپ وتۋگە بولاتىن جەكە ماسەلە رەتىندە قاراستىرۋعا سۇرانىپ تۇرعان تاقىرىپ بولىپ تابىلادى. 

قازاقستاندا ارحيۆ قورىنىڭ قۇرىلۋى 1921-1922 جىلدارى باستالدى. قازاق اكسر ورتالىق ولكەلىك ارحيۆ قورىنىڭ باستاۋىندا ورىنبور ءارحيۆى تۇرعانى بەلگىلى. قالانىڭ 1735 جىلى ىرگەتاسى قالانعان ۋاقىتپەن 1917 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا رەسەي يمپەرياسى اكىمشىلىگىنىڭ اسكەري جانە اكىمشىلىك پۋنكتى بولدى. ورىنبوردا ساقتالعان ارحيۆ قورىنىڭ كوپتەگەن بولىگى جويىلىپ، تالان-تاراجعا ءتۇسۋى رەۆوليۋتسياعا دەيىن ورىن العان. ءبىر وكىنىشتىسى قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى پاتشالىق رەسەي ارحيۆتەرىندە قۇجاتتار ۇقىپسىز ساقتالدى. تاعى ءبىر قىنجىلارلىق ءجايت بىرىڭعاي اكىمشىلىك-ساياسي ورتالىقتاردىڭ بولماۋى سالدارىنان حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن تاريحىنىڭ ءار كەزەڭدەرىن قامتيتىن تاريحي قۇندى قۇجاتتار سانكت-پەتەربۋرگ، موسكۆا، قازان، ۋفا، استراحان، ومبى، ورىنبور، ساراتوۆ، تومسك، تاشكەنت قالالارىنداعى سالالىق ارحيۆتەرىندە شاشىلىپ، شاشىراپ قالدى. 

ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ جويىلۋى ازامات سوعىسى جىلدارىندا دا ودان ءارى ءورشىدى. ورىنبورداعى ورتالىق ارحيۆتە 1918 جىلعى مالىمەت بويىنشا ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ، بۇرىنعى شەكارا كوميسسياسىنىڭ ءجۇز مىڭنان استام ىستەرى ساقتالعان. كوپتەگەن ارحيۆ قورىنداعى ىستەر قالاداعى قوناق سارايدىڭ ءبىر بولمەسىنە جيناقتالىپ، دىمقىل اۋا سالدارىنان ازىپ-توزىپ، تىشقانداردىڭ جەمىنە اينالعان.

كەزىندە ورىنبور ارحيۆ بيۋروسى 1913-1917 جىلدارداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى 251 پۇت 20 قاداق قۇجاتتار مەن 2006 كىتاپتى 1923  جىلى ماكۋلاتۋراعا ساتقان. سوندا ول قانداي قۇجاتتار دەسەك، ولار ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ 1888, 1890, 1893, 1894, 1889-1915 جىلعا دەيىنگى 20 جىلدىق ەسەپتەرى، اتاقتى عالىم ا.ە. الەكتوروۆتىڭ 1794-1894 جىلداردىڭ اراسىن قامتيتىن قازاق اراسىنان جيناعان شەجىرەسى، «قازاقتاردىڭ 1865, 1869 جىلدارى قونىستارىنان جەر اۋى»، «تورعاي وبلىسى بويىنشا 1871 جىلعى ەل سانى»، «1912-1915 جىلدارداعى تورعاي وبلىسى بويىنشا شولۋلار»، ت.ب. قۇندى دەرەكتەر. بۇلاردىڭ ءبارى جويىلعان. 

1925 جىلى استانا ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشكەن تۇستا مەملەكەتتىك ارحيۆ قورىن بولۋدە كوپتەگەن كەلەڭسىز جاعدايلارعا ورىن بەرىلگەن. ورىنبوردان قىزىلورداعا جىبەرىلۋگە ءتيىستى بارلىعى 184 تۇك جيناقتالىپ، بۋىلىپ تۇيىلگەنىمەن،  1927 جىلعا دەيىن جىبەرىلمەي ارحيۆ قويماسىندا جاتتى. وسى جىبەرىلۋگە ءتيىستى قورلاردىڭ ىشىندەگى كەيبىر ىستەردى قىزىلورداعا جىبەرمەۋدى ەسكەرتىپ جانە قۇجاتتار اتاۋلارىنىڭ استىن قىزىل قارىنداشپەن سىزىپ، بەلگى سوققاندىعىن ارحيۆ دەرەكتەرى ايعاقتايدى. 

قازاقستان ارحيۆ قورىنىڭ جيناقتالۋى وتە كۇردەلى دە قاراما-قايشىلىقتى جاعدايلاردا جۇرگىزىلدى. كوپتەگەن قورلاردى ورىنبور گۋبەرنياسىنداعى ورىس  شوۆينيزمىمەن اۋىراتىن ارحيۆيستەرى ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى قور قۇجاتتارىن قازاقستانعا جىبەرمەۋدى ويلاستىرىپ، كوپتەگەن ىستەردىڭ مۇقاباسىنداعى تاقىرىپتاردىڭ اتتارىن قاساقانا وزگەرتىپ نەمەسە ول ىستەردى ادەيى سوگىپ، باسقا ىستەرگە قوسىپ، جاڭادان باسقا ىستەر دايىنداعان. ءسويتىپ، قازاقستاننان بارعان ارحيۆيستەردىڭ كوزىن بوياپ، ىزدەن اداستىرىپ، كەيبىر قۇندى قۇجاتتاردى تىزىمنەن شىعارىپ تاستايدى.

قازاقستان مەن ورىنبور ارحيۆتەرى اراسىنداعى جيناقتالعان ارحيۆ قورىن ءبولۋ كۇن تارتىبىندە ءجيى-ءجيى كوتەرىلىپ وتىرعان. 1927 جىلدىڭ 27 ماۋسىمىندا وسى ماسەلە بويىنشا ورىنبور گۋبەرنيالىق ارحيۆ بيۋروسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ورىنبور گۋبەرنياسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمىندا بايانداما جاساعان.

ارحيۆ قورىن بولۋدە «قاتەلىكتەر» كەتكەندىگىن حابارلاي وتىرىپ، 24 ساۋىردە بوريسوگلەبسكي ركسفر ورتالىق ارحيۆ باسقارماسىندا بايانداما جاساپ، جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى جوندەۋگە وڭ شەشىم قابىلدانۋىن  سۇراعان. 1927 جىلعى 19 مامىرداعى ورتالىقتىڭ قاۋلىسىمەن قورلاردى بولۋدە جىبەرىلگەن قاتەلىكتىڭ جارتىسى تۇزەلدى دەي كەلە، شەكارا كوميسسياسى ءىسى قورى تۇكتەلىپ قىزىلورداعا جىبەرۋگە دايىندالىپ قويىلعانىن، بىراق قور ماتەريالدارىن قازاقستانعا بەرۋگە قارسىلىقتارىن اشىق بىلدىرگەن. 

بۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە جيناقتالىپ جىبەرۋگە دايىندالعان قورلاردىڭ ورىنبوردان قىزىلورداعا جىبەرۋ ءۇشىن پوەزعا تيەۋ كەزىندە ورىنبور ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان بىرقاتار قۇجاتتاردى ۇرلاپ الۋىنا اكەلىپ سوقتىرعان. 1927 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا ورىنبور گۋبەرنيالىق ارحيۆ مەڭگەرۋشىسى ۆاسيلەۆ جانە ءىس جۇرگىزۋشى فومينا ورىنبور شەكارا كوميسسياسى مەن بوتەن دىندەگىلەر ەكسپەديتسياسى قورى ماتەريالدارى 11 تۇكتە 1925 جىلى-اق جيناقتالعانىمەن ءالى دە ورىنبوردا ەكەندىگىن حابارلاي وتىرىپ، بۇل جيناقتالعان تۇكتەن 7 تۇك ماتەريالدى تىكەلەي ورىنبورعا قاتىستى دەي كەلىپ، قالعان 4 تۇكتەگى تىزىمدەمەلەردى كوميسسيا ارقىلى قايتا قاراۋعا ۇسىنىس ەتەدى. قوردى جيناقتاۋ كەزىندە ىستەردىڭ مازمۇنى قاتە بولعاندىعىن جانە قاتە جيناقتالعانىن جازادى.

ال ورىنبور گۋبەرنيالىق ءارحيۆىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ا.ف. ريازانوۆ ءوزىنىڭ قوسىمشا بايانداماسىندا جوعارىدا اتالعان قورلاردىڭ قازاقستانعا بەرىلۋىنە مۇلدەم قارسى بولىپ، ىستەردىڭ ارالاسىپ كەتكەندىگىن، ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسى، تورعاي، ورال وبلىستىق باسقارماسى قورلارىنىڭ قازاقستانعا ءوتىپ كەتكەندىگىنە رەنىش بىلدىرەدى. قازاقستان ارحيۆيستەرى ءوز تاراپتارىنان ورتالىققا ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى قورىنىڭ بارلىق بولىمدەرىمەن ورىنبوردا قالدىرىلۋىنا قارسى پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ حات جازعان بولاتىن. وسىعان وراي 1928 جىلدىڭ 6 قاڭتارىندا ۆاسيلەۆ، ارحيۆيست چوگلوكوۆا، حاتشى بيليارسكايانىڭ اتتارىنان ركسفر ورتالىق ارحيۆىنە № 366 بايانداۋ حاتى جىبەرىلىپ، كوشىرمەسى ورىنبور گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ نازارىنا بەرىلەدى. بايانداۋ حاتتىڭ نەگىزگى مازمۇنى قازاقستانمەن اراداعى ارحيۆ قورىنىڭ ءبولىنۋى تۋرالى بولدى. ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى قورىنىڭ تۇگەلىمەن قازاقستانعا كەتۋىنە قارسى بولعان ولار بۇل قوردى بولۋگە قارسىلىقتارىن ارحيۆ قورىن بولۋگە بولمايتىن پرينتسيپىنە سۇيەنە وتىرىپ بىلدىرگەن. بۇل قوردىڭ 3 بولىمىنە تىزىمدەمە جاسالىپ جاتقاندىعىن، ەگەردە قوردىڭ شەكارالىق بولىمىندە يساتاي تايمانوۆتىڭ جەكە ءارحيۆى تابىلعان جاعدايدا قازاق ولكەلىك ارحيۆىنە بەرۋگە قارسىلىقتارىنىڭ جوقتىعىن بىلدىرەدى (ورىنبور وبلىستىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى، 1-قور، 1-ءتىزىم، 1085-ءىس، 101-102 پپ.).

1927 جىلدان باستاپ قازاقستان تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار  استراحان، ومبى، ورىنبور، لەنينگراد (سانكت-پەتەربۋرگ), تاشكەنت قالالارىنداعى ارحيۆتەردەن جيناقتالا باستادى. قازاقستان ارحيۆيستەرىنە تەك ورىنبور عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ومبى، تاشكەنت جانە استراحان ارحيۆيستەرىمەن دە ارحيۆ قورىن بولىسۋدە قىزۋ پىكىرتالاسقا تۇسۋىنە تۋرا كەلدى. 1927 جىلدىڭ قاڭتارىندا ءسىبىر ولكەلىك ءارحيۆىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۆ.د. ۆەگمان اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعى پەتروپاۆل قالاسىنداعى جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسىنا جولداعان حاتىندا اقمولا گۋبەرنياسى ارحيۆ بيۋروسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ە.ا. كراسنوپەرتسەۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا 1926 جىلدىڭ 29 قىركۇيەگىندە قازاقستانعا قاتىستى 196 ارحيۆ ءىسى ماتەريالدارىن العانىن، كەيىن ۋاقىتىندا تاپسىرىلماعانىن قاتەرگە بەرە وتىرىپ، ماتەريالداردى قايتارۋعا كومەكتەسۋدى سۇرايدى. ال ە.ا. كراسنوپەرتسەۆ ءوز كەزەگىندە ركسفر ورتالىق ارحيۆ باسقارماسىنان بارلىق قازاقستانعا قاتىستى ماتەريالداردى بەرۋدى ءوتىنىش ەتەدى. ە.ا. كراسنوپەرتسەۆتىڭ ءوتىنىشىن قازاق ولكەلىك ارحيۆ باسقارماسى تولىعىمەن قۋاتتايدى. سوندىقتان دا اقمولا گۋبەرنيالىق ارحيۆ بيۋروسىنا ماتەريالداردى ءبولۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرۋعا كۇش سالۋدى جانە مۇشەلىككە اقمولا ارحيۆ بيۋروسىنان نەمەسە اتقارۋ كوميتەتىنەن ارحيۆ ءىسىن بىلەتىن بەلسەندى دە جىگەرلى قىزمەتكەردى ءبولۋدى قاراستىرۋدى وتىنەدى. ءسىبىر ولكەلىك ءارحيۆىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۆ.د. ۆەگمان ركسفر ورتالىق ارحيۆ مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ۆ.ۆ ماكساكوۆتان قازاق ولكەلىك ارحيۆىنەن كەنەسارى قاسىموۆقا قاتىستى ىستەردى قايتارۋعا ىقپال ەتۋدى سۇرادى جانە ولكە ارحيۆيستەرىن قاساڭ دا تاياز پاتريوتيزممەن اينالىستى دەپ ايىپتادى.

سونىمەن قاتار، قازاقستان تاراپى ءسىبىر ولكەلىك ءارحيۆىنىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرماعان جاعدايدا كەلىسىم كوميسسياسىنا قاتىسپايتىندىعىن جانە قازاقستانعا بىردە-ءبىر ارحيۆ قاعازىنىڭ بەرىلمەيتىندىگىن ايتىپ، استامشىلدىق ءبىلدىردى (قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى (قر وما), 544-قور، 1-تىزبە، 52-ءىس، 107-107 سىرتقى پ.). بۇل جاعدايدان ۇلى ورىستىق شوۆينيستىك كوزقاراس ارحيۆ ىسىندە دە العا شىققاندىعىن باعامداۋعا بولادى. ارحيۆ ىستەرىن بولۋدە قازاقستان جاعىنان وكىل بولىپ قاتىناسقان قازاقستان ورتالىق ءارحيۆىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ن.يا. بولوتنيكوۆتىڭ ەڭبەگى زور. ول ارحيۆيست رەتىندە ىستەردىڭ ماڭىزدىلىعىن جەتە ءتۇسىنىپ، ءاربىر ىسكە بايلانىستى قاتاڭ پرينتسيپ ۇستانعانىمەن ەرەكشەلەنەدى. اتاپ كورسەتەر بولساق، ومبى وبلىسى باسقارماسى ءىسى، شەكارا باسقارماسى ءىسى، ءسىبىر قازاقتارىن باسقارۋ ءىسى، اقمولا وبلىستىق باسقارماسى ءىسى جانە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى ءىسى قىزۋ ايتىس-تارتىس تۋدىردى. وسىعان بايلانىستى ءسىبىر ولكەلىك ارحيۆ بيۋروسىنىڭ وكىلى ا.ا. چەرنىح بۇل ىستەردىڭ كوپشىلىگى ورىس ۇكىمەتىنىڭ جالپى ساياسي ىستەرىنە قاتىستى ەكەندىگىن دالەلدەپ-اق باقتى. دەگەنمەن دە، ن.يا. بولوتنيكوۆ بۇل ارحيۆ قورىنىڭ قازاقستان تاريحىنا قاتىستى جاقتارىن كوميسسياعا جان-جاقتى دالەلدەپ بەرە ءبىلدى. ورتالىق ارحيۆ باسقارماسى القاسى قازاق ولكەلىك ورتالىق ءارحيۆىنىڭ ءسىبىر ولكەلىك ءارحيۆى  اراسىنداعى ىستەرگە بايلانىستى  ۇستانعان باعىتىن قولداماي دورەكى، ءجونسىز جولسىزدىق  قاتىناس جاساۋدا دەپ ايىپتادى.

ورتالىق سونىمەن قاتار ومبى ارحيۆيستەرىنە ارحيۆ قورىنداعى الاش وردا ۇكىمەتىنە قاتىستى باعالى قوردىڭ قايدا ساقتالۋىن شەشۋدى مىندەتتەپ، قازاق اكسر تاراپىنان بۇل ماتەريالداردى كەڭىنەن پايدالانۋدى تاپسىرادى جانە قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ 1927 جىلعى 14 ساۋىردەگى №5 حاتتاماسىندا كورسەتىلگەنىندەي ومبى، استراحان، تاشكەنت، ت.ب قالالارداعى ارحيۆتەردە قازاقستانعا قاتىستى ماتەريالدار بولسا، قازاقستان تاراپىنا تۇراقتى پايدالانۋعا بەرۋدە اسا ساق بولۋدى ەسكەرتەدى. 

1927 جىلدىڭ 6 قازانىندا قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ ماجىلىسىندە تاشكەنتتە ورنالاسقان  بۇرىنعى سىرداريا وبلىسىنا قاراستى مەكەمەلەر قۇجاتتارىنىڭ عىلىمي جانە تاجىريبەلىك ماڭىزىنىڭ قازاق تاريحىنا دا ەرەكشە قاتىستى ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستان ءارحيۆى قورى قويماسىنا ساقتاۋعا جانە  سول ۋاقىتتا قىزىلوردا قالاسىندا بۇل ارحيۆ قورلارىن ساقتايتىن عيماراتتىڭ بولماۋىنا وراي، تەز ارادا قىزىلورداعا جەتكىزۋدى قازاقستان ءوز تاراپىنان قاتاڭ تالاپ ەتپەيتىندىگى جونىندە ماسەلە قوزعالدى. بۇرىنعى سىرداريا وبلىسى ءارحيۆى قورىن الۋدى قازاق اكسر ارحيۆ ورگاندارى وزبەك كسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىمەن ءوزارا كەلىسىم ماسەلەلەرى ارقىلى شەشۋدى ماقسات تۇتتى.

قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى تاراپىنان قازاق ورتالىق ارحيۆىنە ركفسر ورتالىق ارحيۆ باسقارماسىنا تومەندەگىدەي ماسەلەلەرمەن شىعۋعا تاپسىرما بەرىلدى: بۇرىنعى سىرداريا وبلىسى ءارحيۆى قورلارىن قازاقستانعا بەرۋ; ومبى قالاسىنداعى بۇرىنعى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى ارحيۆىندەگى ولكەگە قاتىستى قورلاردى بەرۋ; قازاق اكسر-ءنىڭ عىلىمي جانە تاجىريبەلىك ماقساتى ءۇشىن بۇرىنعى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى قورىنىڭ ماتەريالدارىن پايدالانۋ جولدارىن قاراستىرۋ. قاۋلىدا كورسەتىلگەن ماسەلەلەردى ورىنداۋدى قازاق اكسر ورتالىق ءارحيۆى مەڭگەرۋشىسى ن.يا. بولوتنيكوۆكە تاپسىرادى.

وكىنىشكە وراي، كەيىن تاشكەنتتەگى كوپتەگەن ارحيۆ ماتەريالدارى قازاقستانعا تىكەلەي قاتىستى بولعانىمەن، وزبەك جاعى بۇل ماتەريالداردى پروفەسسورلار مەن ستۋدەنتتەر پايدالانۋدا دەگەن ءارتۇرلى سىلتاۋ، سەبەپتەر ايتىپ بەرمەدى. ن.يا. بولوتنيكوۆ 1927 جىلدىڭ سوڭىندا ركفسر ورتالىق ارحيۆ باسقارماسىنا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ 6 قازانداعى قاۋلىسىنىڭ كوشىرمەسىن قوسا جىبەرىپ، بۇرىنعى سىرداريا وبلىسى ءارحيۆى قورىنىڭ قازاقستانعا داۋسىز تيەسىلى ەكەندىگىن تاباندىلىقپەن شەشۋدى تالاپ ەتتى جانە بۇرىنعى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قورىنا قاتىستى پىكىرلەرىن ايتۋدى، ونداعى قورلاردى الماتى قالاسىنداعى جاڭا عيماراتقا ورنالاستىرۋدى جوسپارلاپ وتىرعاندىعىن جەتكىزدى. تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورلارى مەن ستۋدەنتتەرىنە تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى ءارحيۆى قورىنىڭ ماتەريالدارىنىڭ ءوزى-اق پايدالانۋعا جەتەتىندىگىن قاتەرگە بەرىپ، ەگەر ولار قازاقستان ءارحيۆى قورلارىنداعى ماتەريالدار ارقىلى زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقىسى كەلسە، ولاردىڭ شاقىرىلاتىندىعىن جانە تەك بۇرىنعى سىرداريا وبلىسى ءارحيۆى قورىمەن عانا ەمەس، باسقا دا قورلارمەن جۇمىس جاساۋلارىنا جاعداي جاسالاتىندىعىن حابارلادى. سول كەزەڭدە قازاقستانعا قاتىستى كوپتەگەن ارحيۆ قورلارى موسكۆا، لەنينگراد، اشحاباد، قازان، ساراتوۆ قالالارىندا مولىنان بولدى.

1927 جىلدىڭ 28 شىلدەسى كۇنى ركفسر ورتالىق ارحيۆ باسقارماسى قازاق اكسر ورتالىق ارحيۆىنە، كوشىرمەسىن استراحان گۋبەرنياسى ارحيۆىنە جولداعان قاتىناس قاعازىندا كورسەتىلگەنىندەي، قازاق ولكەلىك ارحيۆىنە ارحيۆ  قورىن شوعىرلاندىرۋ ماقساتىمەن جانە قابىلداناتىن جوسپارعا ساي استراحان ارحيۆىندەگى قازاقستانعا قاتىستى قورلاردى ەنگىزۋدى قاتەرگە بەردى: تورعاي وبلىستىق باسقارماسى قورى (1836-1876 جج.) - 127 ءىس، ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى كەڭسەسى (1842-1876 جج.) - 166 ءىس، ورىنبور شەكارا كوميسسياسى قورى (1830-1859 جج.) - 775 ءىس، ورىنبور قىرعىزدارى (قازاقتارى - ا.ا) وبلىستىق باسقارماسى (1850-1868 جج.). بۇل قورلار قازاقستان جاعىنان ن.يا.بولوتنيكوۆ، استراحان وكرۋگتىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى راسوليۋك جانە استراحان وكرۋگتىك ارحيۆ بيۋروسى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى كۋزنەتسوۆ قاتىسقان كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن قازاقستانعا الدىرىلدى. دەگەنمەن دە ورىنبور شەكارا كوميسسياسى قورىندا كورسەتىلگەنىندەي 775 ءىس ەمەس 759 ءىس، ياعني 16 ءىس كەم بولسا، ورىنبور قىرعىزدارى (قازاقتارى) وبلىستىق باسقارماسىنىڭ قورىنداعى 445 ءىس، كەرىسىنشە 495 ىسكە ارتقاندىعى انىقتالىپ،  جاڭا 50 ءىس تابىلعان. بۇل ىستەردىڭ انىقتالۋىنان شىعاتىن قورىتىندى كوپتەگەن قورلارداعى ىستەر دۇرىس تەكسەرىلمەي ءاتۇستى تىزىمدەمەلەر جاسالىپ، ءارتۇرلى سىلتاۋلار ايتىلىپ، قورلاردىڭ ناقتىلانباعانىن كورەمىز. ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جاعداي، 1929 جىلى استانا الماتىعا كوشىرىلگەن ۋاقىتتا ارحيۆ قورى پويىزبەن شۋ بەكەتىنە دەيىن جەتكىزىلىپ، ودان ءارى ات اربامەن تاسىلعان. وسى ساپاردا قورداي اسۋىندا ون جاشىك ءىس-قۇجاتتار ۇرلانىپ، قولدى بولعانى تۋرالى دا دەرەك ساقتالعان.

سول جىلدارى ارحيۆ قورلارىن ساقتايتىن تالاپقا ساي قويمالاردىڭ بولماۋى سالدارىنان باسقا قالالاردان كوپتەگەن ارحيۆ قورلارى جەتكىزىلمەي قالدى. سوندىقتان دا ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى ارحيۆ قورلارىنىڭ ارحيۆ ءىسىن قالىپتاستىرۋ جىلدارىندا تولىق جيناقتالماۋىنىڭ ناتيجەسىندە ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى «اقتاڭداق بەتتەر» قالىپتاستى. سۆەردلوۆسك (قازىرگى ەكاتەرينبۋرگ), تومسك، نوۆوسيبيرسك، كۋيبىشەۆ (قازىرگى سامارا), قازان، موسكۆا، لەنينگراد (قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ), ۋفا، تاشكەنت ت.ب. قالالاردىڭ ارحيۆتەرىندە قازاقستاننىڭ وتكەن تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن ماتەريالدار بار ەكەندىگى جانە ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جويماعاندىعى ايقىن بولىپ وتىر.

اققالي احمەت،

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz