ايتىس - فولكلور، اۋىز ادەبيەتى، اقىندار شىعارماشىلىعىمەن تەرەڭ بايلانىسىپ تۇرعان ەرەكشە سينكرەتتى جانر. مۇندا تەاترلىق ءارى درامالىق ونەردىڭ باسى قوسىلعان، سوندىقتان ايتىستى - فولكلورلىق تەاتر، نەمەسە فولكلوردىڭ درامالىق جانرى دەسە دە بولادى (س.قاسقاباسوۆ).  ايتىس تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ بارلىعىندا بار، س.سەيفۋلليننىڭ تىلىمەن ايتساق «قازاق بولعان تۇرىك-موڭعول رۋلارىنىڭ ەسكىدەن كەلە جاتقان اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر سالاسى ­ - ايتىس سوزدەر». الايدا تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ كوبىندە  ايتىس  نەگىزىنەن توپتىق تۇردە ايتىلاتىن ادەت-سالت ايتىسى دەڭگەيىندە  عانا قالعان، ال قازاق، قىرعىز (ايتىش), ازەربايجان (دەيىشمە، مەيحانا), تۇرىكتە (اتىشما) ەكى ارىپتەس ءبىرىن-ءبىرى حالىق كوپشىلىكتىڭ كوزىنشە اشىق جەڭۋدى ماقسات ەتەتىن سۋىرىپسالما اقىندار ايتىسى دارەجەسىنە جەتىپ، كەمەلدەنە دامىپ، ءححى عاسىرعا جەتكەن ومىرشەڭ ونەر. سونىمەن، ادەت-سالت ايتىسى تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگى داۋىرىندە ەل ىشىنە جايىلعان بايىرعى قۇبىلىس بولعاندىقتان باۋىرلاس ەلدەردىڭ بارلىعىنا ورتاق، ال اقىندار ايتىسى بولسا اسىرەسە قازاق حالقىندا كلاسسيكالىق دارەجەگە جەتىپ دامىعاندىقتان ول قازاق حاندىعى زامانىنا تيەسەلى، ناقتىراق ايتقاندا وتانىمىزدا رۋلىق-پاتريارحالدىق قوعامنىڭ قايشىلىعى شىعانداعان كەزەڭدە ۇدەپ تولىسا تۇسكەن دەۋگە بولادى.

ايتىس - فولكلور، اۋىز ادەبيەتى، اقىندار شىعارماشىلىعىمەن تەرەڭ بايلانىسىپ تۇرعان ەرەكشە سينكرەتتى جانر. مۇندا تەاترلىق ءارى درامالىق ونەردىڭ باسى قوسىلعان، سوندىقتان ايتىستى - فولكلورلىق تەاتر، نەمەسە فولكلوردىڭ درامالىق جانرى دەسە دە بولادى (س.قاسقاباسوۆ).  ايتىس تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ بارلىعىندا بار، س.سەيفۋلليننىڭ تىلىمەن ايتساق «قازاق بولعان تۇرىك-موڭعول رۋلارىنىڭ ەسكىدەن كەلە جاتقان اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر سالاسى ­ - ايتىس سوزدەر». الايدا تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ كوبىندە  ايتىس  نەگىزىنەن توپتىق تۇردە ايتىلاتىن ادەت-سالت ايتىسى دەڭگەيىندە  عانا قالعان، ال قازاق، قىرعىز (ايتىش), ازەربايجان (دەيىشمە، مەيحانا), تۇرىكتە (اتىشما) ەكى ارىپتەس ءبىرىن-ءبىرى حالىق كوپشىلىكتىڭ كوزىنشە اشىق جەڭۋدى ماقسات ەتەتىن سۋىرىپسالما اقىندار ايتىسى دارەجەسىنە جەتىپ، كەمەلدەنە دامىپ، ءححى عاسىرعا جەتكەن ومىرشەڭ ونەر. سونىمەن، ادەت-سالت ايتىسى تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگى داۋىرىندە ەل ىشىنە جايىلعان بايىرعى قۇبىلىس بولعاندىقتان باۋىرلاس ەلدەردىڭ بارلىعىنا ورتاق، ال اقىندار ايتىسى بولسا اسىرەسە قازاق حالقىندا كلاسسيكالىق دارەجەگە جەتىپ دامىعاندىقتان ول قازاق حاندىعى زامانىنا تيەسەلى، ناقتىراق ايتقاندا وتانىمىزدا رۋلىق-پاتريارحالدىق قوعامنىڭ قايشىلىعى شىعانداعان كەزەڭدە ۇدەپ تولىسا تۇسكەن دەۋگە بولادى.

ايتىستىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەردە بەلگىلى بولعان ەسكى تۇرلەرىنە ماحمۇت قاشقاريدىڭ "ديۋاني لۇعات-يت-تۇرك"  اتتى  كىتابىنداعى «قىس پەن جازدىڭ ايتىسى»، ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ "قۇتتى بىلىك" داستانىنداعى كۇنتۋدى ەلىك (ادىلدىك), ايتولدى (داۋلەت), وگدۇلمىش (اقىل), ودعۇرمىش (قاناعات) اراسىنداعى  باستان-اياق سۇراق-جاۋاپ تۇرىندە كەلەتىن تالاس-تارتىستى ۇلگىلەر، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ "ديۋاني حيكمەتىندە" كەزدەسەتىن ۇجىماق پەن توزاقتىڭ ايتىسى جاتادى (م.جارمۇحامەدۇلى). 

م.اۋەزوۆ «ايتىستىڭ ءبىرىنشى ءتۇرى - ادەت-سالت ايتىسى. بۇل كوپشىلىك بولىپ، توپ-توپقا ءبولىنىپ ايتىسۋ. ەكىنشىسى - اقىندار ايتىسى بولادى.

حالىق اقىندارىنىڭ جىكتەۋى بويىنشا، اقىندار ايتىسىنىڭ بارلىق توبى، سىرتقى كولەمىنە قاراي، ءتۇر ەرەكشەلىگىنە قاراي، ەكى جىككە بولىنەدى. بۇنىڭ ءبىرىنشىسى - تۇرە ايتىس، ەكىنشىسى - سۇرە ايتىس. تۇرە ايتىس ءبىر-ءبىر اۋىز ولەڭمەن قىسقا، شاپشاڭ جاۋاپتاسىپ وتىراتىن، كوبىنشە، اقىندارمەن قاتار، جالپى كوپشىلىك قولداناتىن، جالپىلىق ءتۇر. سۇرە ايتىس - تەك سۋىرىپسالما، ولەڭگە ابدەن توسەلگەن، ىسىلعان ناعىز اقىنداردىڭ ءار كەزەكتە ۇزاق سويلەپ، كوپ جىر توگىپ، كوسىلە جىرلايتىن ءتۇرى بولادى»، - دەپ جازادى.

ايتىس تابيعي دامۋىنا، تاقىرىبىنا، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىنە، ماقساتى مەن مىندەتىنە قاراي وتاندىق عىلىمدا تومەندەگىدەي تۇرلەرگە جىكتەلىپ كەلگەنى ازىرگە بەلگىلى:

1.     ادەت-عۇرىپ ايتىسى: ا)بادىك،  ا) ءولى مەن ءتىرىنىڭ ايتىسى،  ب)  جار-جار، ۆ) قىز بەن جىگىت ايتىسى (قايىمداسۋ) گ) قاعىسۋلار  ۇلگىسىندەگى ايتىستار.

2.     اقىندار ايتىسى: ا) رۋ ايتىسى،  ا) جۇمباق ايتىس، ب) ءدىن ايتىسى،  ۆ)  جازبا ايتىس، گ) قازىرگى كۇنگى ايتىس (تەلەۆيزيالىق ايتىس).

ادەت-سالت ايتىسى توپتىق تۇردە، قانداي ءبىر ءراسىمدى اتقارۋ ماقساتىندا، جاتتاندى ولەڭدى، داعدىلى اۋەنمەن جىككە بولىنگەن ەكى تاراپ الما-كەزەك حورمەن ورىنداۋ ارقىلى  جۇزەگە اسادى. بۇل تۋرالى  م.اۋەزوۆ «بۇل الۋانداس ادەت-سالت ايتىسى، كوبىنەسە، ونەر جارىستىرۋ ايتىسى ەمەس، تەك داعدىلى جولدى اتقارۋ  (جار-جار), ىرىم، نانىم بويىنشا ەم-دومعا ارناپ ايتۋ (بادىك) رەتىندە عانا ورىندالادى. ونداي ايتىستاردىڭ ولەڭ سوزدەرى دە كوبىنشە اۋىزدان-اۋىزعا كوشىپ جۇرەتىن جاتتاندى سوزدەر بولادى. سوندىقتان، ادەت-سالت ايتىستارىندا «جەڭۋ»، «جەڭىلۋ» سياقتى قورىتىندىلار بولمايدى. جانە وزگە ونەر جارىسىنىڭ ايتىسىنداي ءبىر جاققا ەكىنشى جاقتىڭ جول بەرۋى، بايگە تارتۋى بولمايدى»،- دەپ جازادى.

جار-جار، بادىك،  ءولى مەن ءتىرىنىڭ ايتىسىندا شىنىمەن ساۋىقتان گورى سالتتىق قىزمەت باسىم، سول سەبەپتەن ايتىس ونەرىنىڭ ەجەلگى ارنالارى بولىپ ەسەپتەلەدى، بۇلاردى اربىردەن كەيىن  جالپى سىرتىنان توپتاپ عۇرىپتىق فولكلور جۇيەسىنە جاتقىزۋعا بولادى.  اتالعان عۇرىپتىق ۇلگىلەردەن جىگى اشىلىپ الشاقتاپ، ونەر ءتۇرى بولىپ سانالاتىن اقىندار ايتىسىنا ءبىر تابان جاقىنداپ تۇرعان ارالىق بۋىن قىزمەتىن  -    قىز بەن جىگىت قايىمداسۋى مەن قاعىسۋلار اتقارىپ تۇر. قىز بەن جىگىت ايتىسىن قايىمداسۋ دەپ تە اتاعان، مۇندا توي-تومالاقتا كەزدەسكەن ەكى جاس ءبىر-ءبىر شۋماق ولەڭ ايتىسىپ، ءوزارا قالجىڭداسادى. ارىپتەستەر ءبىر-ءبىرىنىڭ سىرت كورىنىسىندەگى، كيىم-كەشەگىندەگى، مىنەز-قۇلقىنداعى، تۋىس-تۋعانىنىڭ باسىنداعى وعاش جايتتاردى سىناۋ ارقىلى ءبىر-ءبىرىن تاپقىرلىقپەن سوزدەن توسىپ، ءسۇرىنتۋدى كوزدەيدى. مۇنىسى كوبىندە جاتتاندى  بولىپ كەلەدى، ايتكەنمەن  قايىمداسۋ  جاس اقىندى باۋليتىن، بولاشاقتا شارشى توپقا شىعۋعا دايىندايتىن تاربيە مەكتەبى دەۋگە بولادى.  كولەمىنە قاراي ايتىستى تۇرە، سۇرە دەپ ەكىگە بولەدى. كاسىبي اقىنداردىڭ ۇزاقسونار ىرعاسقان جىر سايىسى سۇرە ايتىسقا جاتسا، قىسقا دا شاپشاڭ قايىمداسۋ نەگىزىنەن تۇرە ايتىسقا جاتادى. بۇل تۋرالى م.اۋەزوۆ «تۇرە ايتىستى - اتاقتى اقىندارمەن قاتار، ايتىس ونەرىنە جاڭا ماشىقتانىپ جۇرگەن كوپشىلىك تە قولدانادى. بۇل ءبىر-ءبىر اۋىزدان قايتارىلىپ وتىراتىن شاپشاڭ جاۋاپتاسۋ ۇلگىسى. وسى ءتۇر جاس جەلەڭدى ويىن-ساۋىقتا ايتىسقا توسەلدىرەدى. تۇرە ايتىستىڭ ءبىر اۋىز ولەڭى ەكى ۇلگىگە بولىنەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى - باستاۋىش ءتۇرى، ەڭ وڭايى - قايىم ولەڭ، ەكىنشى ۇلگىسى - قارا ولەڭ»، - دەپ جازادى. مىسالى:

قىز:

اتىمدى شەشەم ءسۇيىپ قويعان ەركىن،

توي بولسا تۇزەتەمىن كامشات بوركىم.

قولىڭدا ەركىڭ بولسا مەنى العانداي

نەشە ءجۇز ۇيىڭدە بار سەنىڭ جىلقىڭ؟

ج ءى گ ءى ت:

اتىڭدى شەشەڭ ءسۇيىپ قويعان ەركىن،

توي بولسا تۇزەتەسىڭ كامشات بوركىڭ.

ەر كۇشىنەن تاۋ اۋدارىلار دەگەن بار عوي،

الارمىن، بولماسا دا جالعىز جىلقىم.

دامىعان ونەر تۇرىنە اينالعان اقىندار ايتىسىندا كەرىسىنشە جاتتاندىلىق از، سۋىرىپسالمالىق باستى شارت بولىپ سانالادى.

ا.بايتۇرسىنوۆ: «ايتىس - ەكى پالۋان كۇرەسكەنى سياقتى، ەكى ويىنشى ۇتىسقانى سياقتى، ەكى باتىر جەكپە-جەك ۇرىسقانى سياقتى، ەكى اقىننىڭ ءبىرىن-ءبىرى ءسوز جۇزىندە اڭدىپ، ءبىرىنىڭ-ءبىرى قاپىسىن تاۋىپ جەڭۋ ءۇشىن ايتاتىن ولەڭدەرى. اقىندار ءادىسىن ءسوز ارقىلى جۇمساپ، ءبىرىن-ءبىرى سوزبەن شانشىپ، جەڭەدى. ارقايسىسى سوزبەن شانشۋعا قولايلى،وسال-وڭتاي جەرىن ىزدەيدى. باسىندا، ىسىندە، جۇرتىندا،  ۇلتىندا بولعان وسالدىق، كەمشىلىكتەردى ايتىپ، سوزبەن ۇيالتىپ، ياكي سوزبەن قاماپ، جان-جاعىن بوگەپ، توقتاتادى»، - دەپ جازادى.

جالپى، ايتىس ونەرىنىڭ كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىندا كەرەعارلىق، قاراما-قارسىلىق، درامالىق شيرىققان تالاس-تارتىس جاتقانى، بۇعان رۋلىق-پاتريارحالدىق قوعامداعى سالتتار تۇپنەگىز بولعانى ىرگەلى زەرتتەۋلەردە دالەلدەنگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ايتىس ەستە جوق ەسكى زاماندا بايىرعى ادامنىڭ ساناسىنداعى ميفتىك جۇپتىق تايتالاس (بينارنايا وپپوزيتسيا) قۇبىلىسىنا ارقا سۇيەپ، ءاۋ باستا  پايدا بولعانى بايقالادى. اسىرەسە رۋلىق-تايپالىق قوعام تۇسىندا ونىڭ وزەگىندە جاتقان قاراما-قايشىلىق الەۋمەتتىك جىكتەردىڭ ءوزارا قىزۋ تارتىسىنىڭ ايناسىنا اينالدى، ايتىس سول كەزەڭدە بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتىپ، جەكە جانر رەتىندە قالىپتاستى دەپ قورىتىندى جاساۋعا نەگىز جەتكىلىكتى.

بۇل تۋرالى م.اۋەزوۆ بىلاي دەپ جازادى: «رۋ جىگىنە بولىنگەن ەل كەي كەزدە ۇرانمەن باس قۇراسىپ، ۇران اتىمەن تىرشىلىك ەتكەندە رۋدىڭ بايگەگە قوسقان اتىن قىزىقتاسا، كۇرەسكە تۇسكەن پالۋانىن قىزىقتاپ نامىسپەن سۇيسە، مىناۋ ولەڭدەردىڭ تۇسىندا سول سياقتى رۋ تالاسى، رۋ نامىسى، رۋ بايگەسىنە ءسوز جۇيرىگىن قوسقانداي بولىپ، جىك-جىككە ءبولىنىپ، سولاردىڭ تىلەۋىن تىلەسىپ، قىزىعىن قىزىقتاسادى». بۇل ءتۇيىندى پىكىردى عالىم ە.ىسمايىلوۆ بىلاي دەپ دامىتا تۇسەدى: «شىنتۋايتتاپ كەلگەندە رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى ايتىستىڭ كوبى اسىرەسە جەكە رۋلاردىڭ، اتا ۇلدارىنىڭ ومىرلىك ماسەلەلەرىن قوزعاۋشى ەدى. پاتريارحالدىق-فەودالدىق زاماننىڭ تۇسىندا جەكە رۋلار، اتا ۇلدارى ءوزارا جاۋلاسىپ، اتىسىپ-شابىسىپ جاتاتىن، سوندىقتان، سارباز جىگىتتەر سياقتى، سۋىرىپسالما اقىندار دا وزىندىك شەشەندىك ونەرىمەن، اقىندىق شەبەرلىگىمەن ءوز رۋىنىڭ ار-نامىسىن، مۇددە-ماقساتىن قورعايتىن، قىزۋ ايتىس-تارتىستىڭ ۇستىندە قارسى جاقتى مىنەپ-سىناپ، ومىردەگى شىندىقتىڭ بەتىن اشاتىن». ال حالىق قازىناسىنىڭ بىلگىرى س.سەيفۋللين ايتىس تۋرالى ءبۇي دەپ بايلام جاسايدى: «ءوز رۋىنىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ، ايتىسقان رۋدىڭ «ناشارلىعىن» قازىپ، جامانداپ، زور اقىنداردىڭ جۇمىلا ايتىسىپ، ايتىس ولەڭدى قىزدىرعان كەزى - بيلەر تابى باستاعان قازاق اتانعان رۋلار، رۋلاردى باستاعان ۇستەم تاپ شەتەلدەرمەن جاۋلاسۋدى قويىپ، ءوزارا رۋ تالاسىن كۇشەيتكەن زاماندا بولعان. سول ءوزارا قاعىسىپ، بارىمتالاسىپ، جاۋلاسۋدى كۇشەيتكەن كەزدە، قازاق اتانعان ەلدىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ، ءتىل ونەرىنىڭ دەنى ايتىس بولعان ءتارىزدى. بۇل اسىرەسە، قازاق اتانعان رۋلار ورىس پاتشاسىنا باعىنعان داۋىردە قاتتى قىزعان ءتارىزدى». بۇنداي قۇبىلىستى اڭعارعان ءا.قوڭىراتباەۆ «ءبىر رۋدىڭ اتى نەمەسە اقىنى بايگە السا، قۇسى قاسقىرعا تۇسسە، اۋىل اقساقالدارى قايعىرىپ، قۋانىسقان... مىنە، ايتىس پوەزياسىنىڭ تۋعان زامانى - وسى. ءدال كەشەگى كۇنگە دەيىن كوپتەگەن ايتىس اقىندارى رۋ اتىنان سويلەگەن. ايتىس، بايگە سياقتى حالىقتىق داستۇرلەرگە فەودالدار مەن بيلەر رۋلىق ارقاۋ بەرۋگە تىرىسقان» دەپ جازادى.

بۇل تۇجىرىمداردى جيناقتاپ، قورىتا ايتقاندا، رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى اقىندار ايتىسىنىڭ بارلىعىن تۇتاستاي  رۋ ايتىسى دەگەن تۇرگە جىكتەۋگە، توپتاۋعا بەرىك نەگىز بار، راسىندا  ەجەلگى زاماندا  ءار ءبىر ايتىسكەر اقىن تەك قانا ءوز رۋىنىڭ وكىلى رەتىندە ءسوز سايىسىنا تۇسۋگە ءتيىس بولعان، بۇل ايتقان جايتتارعا سۇرە ايتىستارداعى ماتىندەر تولىق دالەل بولا الادى. ال  رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى ايتىسكەرلەر، ياعني قازىرگى ايتىس (تەلەۆيزيالىق) اقىندارىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى  - ولار رۋ-تايپاسىنىڭ اتىنان ەمەس، ەندى ءوز وبلىسىنىڭ، اۋدانىنىڭ، نەمەسە فابريكا، ءوندىرىس، سوۆحوز، كولحوز سەكىلدى قانداي ءبىر ۇجىمنىڭ اتىنان سايىسقا تۇسەتىن بولعاندىعى.  ءتىپتى ارعى كەزدى ايتپاي-اق، بۇگىنگى كۇننەن مىسال كەلتىرسەك، 2010 جىلى 21-22-ناۋرىزدا وتكەن ايتىستا اقىن ا.بۇلعاقوۆ «كوممۋنيست» پارتيا، ال ونىڭ بالاسى ج.بۇلعاقوۆ «نۇروتان» پارتياسىنىڭ اتىنان سايىسقا تۇسكەندىگى، بۇل كەرەعار سيتۋاتسيانى كورەرمەندەر قىزىعا باعالاعانى انىق.

كەڭەس وكىمەتى العاشقى جىلداردان-اق رۋ اقىنى بولۋعا قاتاڭ تىيىم سالعان، شىن مانىسىندە بۇل ماسەلە ايتىس پوەتيكاسىنا دا ەلەۋلى وزگەرىس ەنگىزىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان كوركەمدىك جۇيەگە سىزات تۇسىرگەن دەۋگە بولادى. سوۆەتتىك كەزەڭدەگى ايتىستىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى تۋرالى س.مۇقانوۆ «قازىرگى ايتىستا بۇرىنعىداي رۋشىلدىق تالاستىڭ، يا جىنىستىق تالاستىڭ ءموتيۆى جوق»  دەپ جازادى. بۇل جاعداي 1920-1930-جىلدارداعى ايتىس ماتىنىندە انىق كورىنىس تابادى. مىسالى، ءسايادىل مەن ايتىسقان مايسا اقىن بۇل وزگەرىس جايىندا بىلاي دەپ، سوۆەتتىك كەزەڭدەگى ايتىستىڭ بەلگىلەرىن اشىپ بەرەدى:

بولدى  عوي بۇل وزىنشە ءبىر جاڭا ايتىس،

مۇندايدا ەڭ قىزىعى قارۋ قايتىس.

ازدى-كوپتى ايتىستىڭ ءسايادىلىم،

بۇرىنعىداي بولعان جوق رۋ تارتىس.

تالايلاردىڭ مۇقالىپ كوڭىلدەرى،

مايسانىڭ ولەڭىنەن بولعان زاپىس.

بۇل ايتىس تا جەڭىلگەن، جەڭگەن دە جوق،

وسىمەن ەلىڭە قايت اقىن بايعۇس.

بۇنداي جايتتى بايقاعان م.اۋەزوۆ بىلاي دەپ جازادى: «1922 جىلى سەمەيدىڭ ەكى اقىنى بايزاقوۆ يسا مەن بايمۇراتوۆ نۇرلىبەك ايتىسادى. ول كەزدە نۇرلىبەك اۋىلدا، يسا سەمەيدە بولادى. ەكەۋىنىڭ ايتىسىنداعى جاڭالىق - بۇرىنعى ايتىستارداي رۋ تالاسى جوق. ونىڭ ورنىنا قالا مەن اۋىل جايلارىن بۇلار تىڭ تاقىرىپ ەتىپ الىسادى. يسا قالانى جاقتاپ، اۋىلدى سىناي مىنەسە، نۇرلىبەك اۋىل ەڭبەگىن باعالاۋشى بولىپ، سەمەيدىڭ قالىڭ قۇمىن مىنەيدى».

سونىمەن، رۋلىق-پاتريارحالدىق قوعامنىڭ قۇرىلىسى ءبىرجولاتا سەتىنەگەن سوڭ رۋلىق ايتىس تا ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ، ياعني، ءداستۇر ءۇزىلىپ، قازىرگى ايتىس باسقاشا مازمۇندا، وزگەشە بىتىمدە قالىپتاسقانى ايان.

عالىمدار تاراپىنان «حالىقتىق رومان»  (ب.كەنجەباەۆ), «سيۋجەتتى پوەما» (ە.ىسمايىلوۆ) دەپ باعالانعان، ەلدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، ءومىر-سالتى، رۋحاني مادەنيەتىنەن مول ماعلۇمات بەرەتىن  رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى ءداستۇرلى تۇرە مەن سۇرە ايتىستار جانرىشىلىك تۇرلەرگە، مازمۇنعا، كوركەمدىك تاسىلدەرگە اسا باي بولاتىن. نەگىزىنەن قىز بەن جىگىت ايتىسىنىڭ، سونىمەن بىرگە كەيبىر كولەمدى سۇرە ايتىستىڭ جانرىشىلىك تۇرلەرىنە جۇمباق ايتىس، ءدىن ايتىسىن جاتقىزۋعا بولادى. جۇمباقتى ايتىستا اقىندار ءبىلىم سىناسۋ ءۇشىن ءتاسىل ەتىپ تە قولدانعان، ونداي كەزدە ساۋال مەن جاۋاپ توسىن دا كۇردەلى بولعان، ال كەي جاعدايدا جاس اقىندار قايىمداسۋ كەزىندە ۇلكەندەردەن قۇلاق ءتۇرىپ ۇيرەنگەن جۇمباقتاردى، ءدىني فيلوسوفيالىق سۇراقتاردى ءبىر-بىرىنە قوياتىن بولعان جانە وعان داعدىلى جاۋاپ بەرىلەتىن. ماسەلەن، «قىز بولىق پەن ەلەنتايدىڭ ايتىسىندا» الەمنىڭ جاراتىلىسى تۋرالى جاۋاپ-سۇراقتاردا سول داۋىردەگى ادامداردىڭ كوسموس تۋرالى بايىرعى دۇنيەتانىمى (ميفولوگياسى) تاڭبالانادى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا جۇمباق ايتىس پەن ءدىن ايتىسى بەلگىلى دارەجەدە تىڭداۋشىنىڭ تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە، ولاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن ۇشتاۋعا قىزمەت ەتكەن دەۋگە بولادى.

جۇمباق ايتىس تۋرالى م.جارمۇحامەدۇلى «اسىرەسە قىز بەن جىگىت ايتىستارىندا اۋەل باستان ايتىس ءتۇيىنى جۇمباقپەن شەشىلىپ كەلگەن. مۇندا كوبىنە-كوپ ايتقان جۇمباقتى جىگىت شەشىپ، قىز جول بەرۋ (جۇزىك، ساقينا، ورامال) داستۇرىمەن اياقتالاتىن بولعان. بۇل - ارا-تۇرا اقىندىق قاعىسۋلاردان دا بوي كورسەتىپ وتىرادى («شوجە مەن كەمپىرباي»). بۇلاردان تىس بىزدە باستان-اياق بىرىڭعاي جۇمباققا قۇرىلاتىن ايتىستار دا مول. («اسەت پەن ىرىسجان»، «اۋباكىر مەن قۇلىمبەت»، «ساپارعالي مەن نۇرجان»، «شاكەي سال مەن التى اقىن»، «ىرىستى مەن ون التى اقىن»، ت.ب.) سوندىقتان بۇل كۇردەلى ماسەلە ايتىستاعى كوركەمدىك قۇرال، بەينەلەۋ ءتاسىلى رەتىندە ارنايى توقتالۋدى قاجەت ەتەدى»، - دەپ جازادى.  (جارمۇحامەدۇلى م. ايتىس ولەڭدەرىنىڭ ارعى تەگى مەن دامۋى. الماتى، 2001. 232-ب.) سونىمەن، جۇمباق ايتىس كوبىندە قىز بەن جىگىت ايتىسىنىڭ، قاعىسۋلاردىڭ قۇرامىنا ەنەتىن كوركەمدىك ەرەكشە  ءبىر ءتاسىل دەۋگە بولادى.

جازبا ايتىستى نەگىزىنەن ءبىر-بىرىنەن جىراقتا وتىرعان وقىعان  اقىندار ءوزارا ءبىلىم دارەجەسىن سىناۋ، ەل ومىرىندەگى قايشىلىقتى ماسەلەنى قوزعاۋ  ءۇشىن قولدانعانىمەن ايتىستىڭ باستى قاسيەتى سۋىرىپسالمالىق سيپاتتان، ءان-اۋەزدەن  ادا بولعاندىقتان بۇل ءتۇر حالىق بۇقارا اراسىنا اسا كەڭ جايىلا قويماعان.  م.اۋەزوۆ تىلىمەن ايتساق «وسىلايشا، جازىپ الىپ ايتىسۋ تۇرىندە: «دايىر مولدا مەن ءماشھۇر ءجۇسىپ ايتىسى»، «قوجاحمەت پەن اۋباكىر ايتىسى»، «نۇرجان ناۋشاباەۆ ايتىستارى» سياقتى جازبا ايتىستار تۋادى. بىراق بۇل ۇلگىلەر جازبا ادەبيەت مۇراسى بولعاندىقتان ءبىز تازا فولكلور كولەمىندەگى، جانرىنداعى ايتىستارعا ولاردى قوسىپ تەكسەرمەيمىز».

تەگىندە، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سەكىلدى اقىندار ادەبي شىعارمالارىندا ايتىستى كوركەمدىك ءتاسىل ەتىپ قولدانعان، مۇندايدى اۆتورلىق ادەبي شىعارما دەۋگە بولادى.  ال، مىسال ايتىس تۇرىندە يەسى حايۋانمەن، نەمەسە اقىن دومبىراسىمەن ايتىسادى. مىسال ايتىستا  ەكى اقىن جەكپە-جەككە تۇسپەيدى،  تەك ءبىر ادام ەكى كەيىپكەردىڭ اتىنان ءوزى سويلەيدى (س.قاسقاباسوۆ). البەتتە، بۇندا  ەكى كەيىپكەر بار، ەكى  ايتىسكەر جوق، ياعني ايتىس فورماسى مىسال جانرىندا ءادىس رەتىندە قولدانىلىپ وتىر، سول سەبەپتەن بۇنى عالىمدار شارتتى تۇردە عانا ايتىس ۇلگىسىنە ەنگىزەدى.

سونىمەن، وسى ايتقان جايتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، ايتىستى بىلايشا سارالاپ، جاڭاشا جىكتەۋدى  ۇسىنامىز:

1. ادەت-سالت ايتىسى: ا)بادىك،  ا) ءولى مەن ءتىرىنىڭ ايتىسى،  ب)  جار-جار، ۆ) قىز بەن جىگىت ايتىسى (قايىمداسۋ) گ) قاعىسۋلار  ۇلگىسىندەگى ايتىستار.

2. اقىندار ايتىسى: ا) رۋ ايتىسى (رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ايتىس) ءا) قازىرگى كۇنگى ايتىس (تەلەۆيزيالىق ايتىس).

ەسكەرەتىن ەلەۋلى جايت، جۇمباق ايتىس، ءدىن ايتىسى ­- بۇلار جەكە دارا جانرلىق ءتۇر ەمەس، نەگىزىنەن  ايتىس ىشىندە كەزدەسەتىن جانرىشىلىك تۇرشەلەر، ناقتىراق ايتقاندا كوركەمدىك تاسىلدەر دەۋگە بولادى. ماسەلەن،  قىز بەن جىگىت ايتىسىندا نەمەسە قاعىسۋدا جۇمباق ايتىس تا، ءدىن ايتىسى دا قولدانىلادى. بۇل ۇلگىلەردى كوبىندە وقىعان شايىرلار ءبىلىمىن بايقاتۋ ءۇشىن جازباشا ايتىستاردا كوپ پايدالانعانى بايقالادى. س.مۇقانوۆ «بەرتىن، قازاق ەلى ءىسلام دىنىنە ەركىن ارالاسقان كەزدە، اراب ارپىمەن حات تانىعان كەزدە، بۇرىنعى اۋىزشا ايتىسقا جاڭا ءتۇر قوسىلدى، ول - قاعازعا جازىپ ايتىسۋ» دەپ جازادى. بۇل تۋرالى فولكلورتانۋشى عالىم ش.كەرىم  «ايتىستىڭ ءبىر ىرگەلى تارماعى حات ارقىلى دامىدى دەسەك،  ولاردىڭ ىشىندە جۇمباقپەن كەلەتىندەرى دە از ەمەس. مۇنداي جاراسىمدى ءداستۇر اسىرەسە، قاراتاۋ بويى مەن سىر سۇلەيلەرى اراسىندا كەڭ ورىستەگەن. حاتتا كەيدە ءبىر جۇمباق كەلسە، كەيدە بىرنەشە تۇيدەكتى جۇمباقتار بولادى. ماسەلەن، قوجاحمەت كەردەرى اۋباكىرگە بىردەن جەتى جۇمباق جولداسا، مالاباي راحىمجان 1923 جىلى مىرزاۇلى ىبىراشقا ءۇش ولەڭ جۇمباق جىبەرەدى. ساپارعالي مەن نۇرجاننىڭ قاقتىعىستارى دا حاتپەن بولعاندىعىنا ەكى اقىننىڭ ءسوز ساپتاستارى كۋا. نۇرجان -­ جاسىرۋشى، ساپارعالي - شەشۋشى. بۇل ايتىستىڭ الدىڭعىلاردان وزگەشەلىگى - بىرنەشە جۇمباقتى بىراق جازىپ جىبەرمەۋى، ءوزىنىڭ جۇمباعىنىڭ دۇرىس شەشىلگەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ عانا كەلەسىسىن جازۋى. حاتپەن كەلگەن جۇمباق استارىن تاپ باسۋ ءۇشىن اقىننىڭ ويلاپ-تولعانۋىنا مۇمكىندىك مول. دەمەك، ايتىستىڭ بۇل ءتۇرى اۋىزشا سۋىرىپ سالۋمەن بولاتىن ايتىسقا قاراعاندا جەڭىل»، - دەپ جازادى.

م.جارمۇحامەدۇلى اتاپ وتكەن «ساپارعالي مەن نۇرجان»، «شاكەي سال مەن التى اقىن»، «ىرىستى مەن ون التى اقىننىڭ» جۇمباق ايتىستارى سىر سۇلەيلەرى اراسىندا ورىن العان، دەمەك بەلگىلى بولعانداي نەگىزىنەن  بۇنداي جۇمباق ايتىس جازباشا ورىندالىپ ادەبي قولتاڭباعا يە بولعاندىقتان دا  وسىناۋ  ۇلگىلەردى اۋىز ادەبيەتىن ميراس ەتەتىن ءداستۇرلى سۋىرىپسالما اقىندار ايتىسىنا جاتقىزىپ تالداۋدىڭ، وسى اياعا سىيدىرىپ جەكە تۇرگە جىكتەۋدىڭ قاجەتى ءتىپتى جوق ەكەندىگى تۇسىنىكتى.

البەتتە، مىسال ايتىس كوبىندە ءبىر اقىننىڭ ءوزى شىعارعان ەكى داي پىكىرى، مۇندا ەكى ادام قاتىسپاعاندىقتان كلاسسيكالىق ايتىس دەۋگە تاعى بولمايدى، بۇل كەڭىرەك قاراعاندا ايتىس ۇلگىسىنە سالىپ  ەكى كەيىپكەردى سويلەتەتىن ادەبي  ەرەكشە ءبىر ءتۇر دەۋگە بولادى. سۋىرىپسالما داستۇردەن الشاقتاپ، ادەبيەت تۋىندىسىنا اينالا باستاعان وسىناۋ ەكى ۇلگى تۋرالى عالىم ءا.قوڭىراتباەۆ «كەشتەۋ تۋعانى - جۇمباق جانە مىسال ايتىسى بولسا، وندا جازبا ءستيلى باسىم» دەپ  بايسالدى ءۋاج بىلدىرەدى.

ادەت-سالت ايتىسى مەن اقىندار ايتىسى سالاسىن جاقىنداتىپ تۇرعان كۇردەلى قاسيەتكە يە ارالىق بۋىن - قايىمداسۋ (قاعىسۋ). بۇل ءتۇردىڭ ادەت-سالت ايتىسىنا جاقىن بولۋ سەبەبى - مۇندا ايتىسۋ ءراسىمىن ورىنداۋعا تاپ بولعان ەكى جاس كوبىندە جۇرتقا بەلگىلى قالىپتى قايتالاۋلارمەن (رەفرەن), داعدىلى، جاتتاندى شۋماقتارمەن (العاشقى ەكى جول ورتاق بولىپ وتىرادى) قايىمداسادى، سۋىرىپسالمالىق قاسيەتى سولعىن. تاعى ءبىر بايقالاتىن جايت،  بۇندا ەكى جاس ايتىسۋ جورالعىسىن وتەگەنىمەن عۇرىپتىق قانداي ءبىر راسىمنەن شىنىمەن الشاق، توپتىق ەمەس جەكە ونەرپازدىققا ءبىرسىپىرا جاقىنداعان.  بەلگىلى ايتىستانۋشى عالىم م.جارمۇحامەدۇلى ءداپ باسىپ كورسەتكەندەي  بۇل ءتۇر قاساڭ قالىپتاعى ادەت-سالت ايتىسىنان دامىعان ەركىن ونەر سۋىرىپسالما اقىندار ايتىسىنا وتەتىن كەزەڭدىك ساتى دەۋگە ابدەن بولادى.

رۋ ايتىسى، رۋشىلدىق ايتىس دەگەن جىكتەۋ  م.اۋەزوۆ، ق.جۇماليەۆ، ءا.قوڭىراتباەۆ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسكەنىمەن  كەيىنگى  زەرتتەۋلەردە سوۆەتتىك يدەولوگيا قىسىمى سالدارىنان  بۇل اتاۋ، مۇنداي جىكتەۋ ىعىستىرىلعان بولسا كەرەك.  راسىندا اقىندار ايتىسىنىڭ قالىپتاسىپ دامۋ تابيعاتىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى رۋ ايتىسى داۋىرىمەن شارىقتاۋ شىڭىنا جەتىپ تەجەلىپ قاپ، كەلەسى كەزەكتە وسى كاسىبي ونەر قازىرگى تەلەۆيزيالىق ايتىسقا ۇلاسقانى كورىنىپ تۇر.

اقەدىل تويشانۇلى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

م.اۋەزوۆ اتىنداعى ونەر

ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

«اباي-اقپارات»