احمەت الياز: اقپاراتى ءوز تىلىندە سويلەگەن مەملەكەتتىڭ مىقتى بولاتىنى داۋسىز
- جاقىندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي «ءتىل جاناشىرى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن مادەنيەت مينيسترلىگى ءتىل كوميتەتى ەلگە بەلگىلى بىرقاتار ازاماتتاردى «ءتىل جاناشىرى» قۇرمەت بەلگىسىمەن ماراپاتتادى. مۇنداي بيىك ماراپاتقا يە بولعانداردىڭ الدىڭعى ساپىندا ءوزىڭىز دە بارسىز. «ءتىل جاناشىرى» اتاعىن ارقالاپ ءجۇرۋ سىزگە قانداي جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى؟
- جاقىندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي «ءتىل جاناشىرى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن مادەنيەت مينيسترلىگى ءتىل كوميتەتى ەلگە بەلگىلى بىرقاتار ازاماتتاردى «ءتىل جاناشىرى» قۇرمەت بەلگىسىمەن ماراپاتتادى. مۇنداي بيىك ماراپاتقا يە بولعانداردىڭ الدىڭعى ساپىندا ءوزىڭىز دە بارسىز. «ءتىل جاناشىرى» اتاعىن ارقالاپ ءجۇرۋ سىزگە قانداي جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى؟
- ادامعا قانداي دا ءبىر ءىلتيپات، سىي-سياپات، ماراپات كورسەتىلىپ جاتسا، دەمەك، ونىڭ ەڭبەگىنىڭ ەلەنىپ، اتقارىپ جاتقان قىزمەتىنىڭ تابىستى دا جەمىستى بولعانى. «ءتىل جاناشىرى» - مەنىڭ اتىما عانا بەرىلگەن قۇرمەت بەلگىسى ەمەس، ونى مەنىڭ ۇجىمىما، ءوزىم تۋعان تۇركيا ەلىنە كورسەتىلگەن ۇلكەن سەنىم مەن قۇرمەت دەپ ەسەپتەيمىن. شىنىمدى ايتسام، بۇعان دەيىن مەن مۇنداي قۇرمەتكە بولەنەمىن دەپ ويلاعان جوقپىن. وسى ورايدا مەنى قازاق تىلىنە جان-جاقتى قولداۋ كورسەتىپ جۇرگەن لايىقتى قايراتكەر ازاماتتاردىڭ قاتارىنا قوسقان «ءتىل جاناشىرى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اقىلداستار القاسىنا، وزگە دە ارىپتەستەرىمە شەكسىز العىسىمدى ايتقىم كەلەدى. وسىنداي ماسەلەلەر مەن جاعداياتتاردىڭ ءوزى بىزگە كوپتەگەن مىندەت جۇكتەيدى. جالپى، بۇل ماراپات مەنىڭ جانە مەنىڭ ۇجىمىمنىڭ قازاق حالقىنىڭ، تۇتاس تۇركى الەمىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى كۇشەيتىپ وتىر. بيىككە جەتۋ بار دا، سول بيىكتە ءوزىڭدى بەرىك ورنىقتىرىپ ۇستاۋ ءبىر باسقا. ءبىز قاي كەزەڭدە دە قازاق قوعامىنا ادال بولۋدى ماقسات ەتىپ كەلەمىز. ەندىگى ارمان-ماقسات - قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك رەسمي دارەجەسىن كوتەرىپ، لايىقتى تۇعىرىنا قوندىرۋ. ەگەر دە مەنىڭ جانە مەنىڭ ۇجىمىمنىڭ وسى باعىتتاعى اتقارىلاتىن شارۋالاردا تىم بولماسا «قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەنىندەي» ۇلەسى بولسا، ءبىز ول ءۇشىن بەك قۋانار ەدىك.
- ءسىز باسشىلىق جاساپ وتىرعان «قازاقستان-Zaman» گازەتىن دە تاۋەلسىزدىگىمىزبەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان باسىلىم دەۋگە بولادى. گازەتتىڭ قازىرگى تىنىس-تىرشىلىگى قالاي؟
- بيىل قازاقستاننىڭ ءوز الدىنا دەربەس ەل بولىپ، جاڭا مەملەكەت قۇرعانىنا 20 جىل تولىپ وتىر. مەنىڭ دە تۇركيا جەرىنەن وسى ەلگە تابان تىرەگەنىمە 20 جىلعا جۋىقتاپ قالىپتى. ودان بەرگى ۋاقىتتا قازاق قوعامىنداعى بارلىق وزگەرىستەر - مەنىڭ كوز الدىمدا. سوناۋ 1992 جىلى ءبىر توپ تۇرىك جاسى ءبىلىم ىزدەپ قازاقستانعا تۇڭعىش كەلگەندە، مۇنداعى جاعداي مۇلدە ءبىز ويلاعانداي ەمەس ەدى. ارينە، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قيىنشىلىقتار كوپ بولدى. ەلدەگى ەكونوميكالىق جاعدايمەن قوسا تىلدىك پروبلەما دا ۋشىعىپ تۇرعان كەز. شەتەلدەن كەلگەن ستۋدەنتتەر نەگىزىنەن مۇندا ورىس تىلىندە ءبىلىم الۋعا ۇمتىلاتىن. بىراق ءبىز قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن سەنىممەن قاراپ، قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ قازاق بولىمىندە وقىدىق. ستۋدەنت كەزىمىزدەن قازاقتىلدى باسىلىمدارعا ارالاسىپ تۇردىق. سول كەزدە «زامان-قازاقستان» گازەتى جاڭادان جارىققا شىعا باستادى. بۇگىندە «قازاقستان-زامان» دەپ اتالاتىن وسى باسىلىم قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1992 جىلى 17 قاڭتاردا اشىلعان. بۇل گازەت قازاقستاندا تۇڭعىش اشىلعان شەتەلدىك ەلارالىق ەركىن باسىلىم بولدى. سودان بەرگى ۋاقىت كەڭىستىگىندە ءبىزدىڭ باسىلىم تۇركى رۋحانياتىن كوتەرۋگە جانە وسى ەلدە جارىق كورىپ وتىرعاندىقتان، قازاق ۇلتىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، قازاق مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋ جولىنان اينىعان ەمەس. بۇگىنگى تاڭدا «قازاقستان-زامان» گازەتىنىڭ ۇجىمىندا تۇگەلدەي دەرلىك قازاق باۋىرلارىمىز جۇمىس ىستەيدى. ۇجىمداعى جالعىز مەن عانا تۇرىكپىن. بىراق 20 جىلدان بەرى قازاق جەرىندە تۇرىپ جاتقاندىقتان، وسى ەلدە قىزمەت ەتىپ، اۋاسىن جۇتىپ، سۋىن ءىشىپ جۇرگەننەن كەيىن، مەنىڭ دە ءار قازاقپەن تىلەگىم ءبىر، جۇرەگىم دە ۇندەس. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ باسىلىم دا كەزىندە ءتۇرلى جاعدايلاردا بىرنەشە رەت ءوز جۇمىسىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولعان. ايتسە دە قايتا-قايتا جاسالعان تالپىنىستاردىڭ ارقاسىندا گازەت قايتا جاندانىپ، ءوز ميسسياسىن جالعاستىرىپ كەلەدى. «قازاقستان-زامان» باسىلىمى تۇركيا مەن قازاقستان اراسىنداعى رۋحاني كوپىرگە اينالا ءبىلدى. بۇل رەتتە ەكى ەلدىڭ زيالى ازاماتتارى مەن ۇجىمداعى جۋرناليستەردىڭ دە ەڭبەگىن ەسكەرمەي كەتسەك بولماس. قازىرگە دەيىن ءتۇركيادا جاريالانىپ جاتقان قازاقستان تۋراسىنداعى ماتەريالداردىڭ باسىم بولىگى ءبىزدىڭ باسىلىمنان الىناتىندىعىن ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى. ءبىزدىڭ باسىلىمنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىمەن www.kazakzaman.kz سايتىنا كىرىپ تانىسۋعا بولادى.
- ۇلتىڭىز تۇرىك بولعانىمەن، قازاقستاندا وقىپ، ءبىلىم الىپ، وسى ەلدە قىزمەت ەتىپ كەلەسىز. اقپارات قۇرالىنىڭ باسشىسى رەتىندە، جۋرناليست رەتىندە ءبىزدىڭ قوعامداعى ءارتۇرلى ماسەلەلەرگە ءتيىستى پىكىرىڭىزدى ءبىلدىرىپ جۇرگەن ازاماتسىز. ال ەندى ءتىل جاناشىرى رەتىندە بۇگىنگى قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ ءوز دارەجەسىندە قولدانىسقا ەنە الماي وتىرعاندىعىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- قازاقستاندا ءتىل ماسەلەسىنىڭ ءجيى بوي كوتەرۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. وسى توڭىرەكتە تالاي ۇسىنىس-ويلار ايتىلىپ، جازىلىپ تا جاتىر. ادەتتە قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەماسى كەڭەس وكىمەتى تۇسىنان باستالدى دەپ جاتامىز. انىعىن ايتساق، بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇپ-تامىرى تىم ارىدە، تەرەڭدە جاتىر. ءتىلدىڭ بۇزىلۋ قۇبىلىسى بۇرىنعى جاۋگەرشىلىك زامانداردان-اق باستاۋ العان. سوندىقتان دا اسىقپاي، دەندەپ ىشكە ەنگەن دەرتەن قۇتىلۋ ۇزاق ۋاقىتتى، اسقان توزىمدىلىكتى، بايىپتىلىقتى قاجەت ەتەدى. بىراق ءبىز اڭداتپاي كىرگەن دەرتتى ءوزى شىعادى دەپ قول قۋىسىرىپ، كۇتىپ وتىرا المايمىز. ويتكەنى جاھاندانعان الەمدەگى پروتسەستەر جىلدام وزگەرىپ جاتىر. اقپاراتتار تاسقىنى قارقىن العان قازىرگى زاماندا قام-قارەكەتسىز وتىرا بەرۋگە بولمايدى. ءبىز تىلدىك دەرتتىڭ الدىن الا الماعان بولساق تا، سونىڭ سەبەپ-سالدارىن انىقتاپ، تۇزەتۋ ادىستەرىن جان-جاقتى ويلاسىپ، ىسكە قوسۋىمىز قاجەت. وسى ورايدا قاراپايىم حالىق پەن بيلىكتىڭ پىكىرى مەن ۇستانىمدارى كوپ جاعدايدا ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى كەلىپ جاتادى. ادەتتە ەلدىك ماسەلەلەر ءسوز بولعاندا ءبىز كولەڭكەلى تۇستارىن كوپ ايتامىز. «جوق» دەگەن ءسوزدى ايتۋ وڭاي، بىراق «باردى - بار» دەپ باعالاۋ قاجەت. مىسالى، جوعارىداعىلار ءتىل ماسەلەسىن ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە باعىندىرىپ، حالىقتىڭ دەموگرافيالىق وسۋىمەن بايلانىستىرا شەشكەندى قالايدى. قاراپايىم حالىقتىڭ كوپشىلىگى مەن قازاقتىڭ ساياسي بەلسەندى ۇلتشىل پاتريوتتارى بولسا ءتىل پروبلەماسىن سوزباقتاي بەرمەي، ناقتى زاڭ بويىنشا تۇبەگەيلى شەشىپ، قالعان ىسكە زاڭدىق تۇرعىدان تالاپ ەتۋمەن بىردەن نۇكتە قويعىلارى كەلەدى. بىراق وسىناي قاراما-قايشىلىقتاردان شىندىققا ۇمتىلۋ ءۇردىسى پايدا بولىپ، قازاقتىڭ رۋحى ويانىپ، تۋعان تىلگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتا باستاعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
- وسى ورايدا ناقتى دالەل، مىسال كەلتىرە كەتسەڭىز...
- وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق قوعامىندا «كورشىلەس قىتايدىڭ وزىندە قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن ءۇش ارنا جۇمىس ىستەيدى، ال بىزدە تولىق مەملەكەتتىك تىلدەگى بىردە-ءبىر تەلەارنا جوق» دەگەن سوزدەر كوپ ايتىلاتىن. حالىقتىڭ وسى تالاپ-تىلەگى بيلىك تاراپىنان ەسكەرىلىپ، قازاقستاندا سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە بۇل باعىتتا ءبىراز ءساتتى قادامدار جاسالا باستادى. قازىر باستان-اياق قازاق تىلىندە قىزمەت ەتەتىن «بالاپان»، «ءمادەنيەت» تەلەارنالارى اشىلدى. «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسى دا 100 پايىز مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرىلدى. مۇنىڭ سىرتىندا قانشاما قازاق مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالار ىسكە قوسىلىپ جاتىر. قازاقتىلدى باسىلىمدار مەن ينتەرنەت-سايتتاردىڭ دا سانى ارتا باستادى. بىلە-بىلگەنگە بۇل - ءۇلكەن جەتىستىك. كۇنى كەشە عانا ءبىز تىلدىك ماسەلەدە «50 دە 50» پرينتسيپىنەن اسا الماي، مۇنداي جاعدايلاردا كەيىن شەگىنە بەرەتىنبىز. قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرۋ ارقىلى وزگە ۇلتتاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرامىز دەپ ويلايتىنبىز. قازىر ءبارى باسقاشا سيپات الا باستادى.
قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن 20 جىلدىق بەلەسىنە ۇلكەن تابىستارمەن جەتىپ وتىر. قالاي بولعان كۇندە دە قازاق قالاعان دۇنيەلەر رەت-رەتىمەن جۇزەگە اسىپ كەلەدى. ارينە، ءالى دە ىسكە قوسپاعان جوبالارىمىز بەن ويعا العان ماقساتتارىمىز قانشاما؟! دەمەك، قوعامدا پىكىرالۋاندىلىعى مەن ءتۇرلى كوزقاراستاردىڭ بولۋى بەلگىلى ءبىر ءىستىڭ وڭ شەشىمىن تابۋعا ىقپال ەتەتىنىن ومىرلىك تاجىريبەنىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر ەمەس پە؟ بايقاساڭىز، قازىر كوپتەگەن جيىن مەن باسقوسۋلاردا قازاق ءتىلى الدىڭعى قاتارعا شىعا باستادى. بۇعان قوسا مەكەمەلەر وزدەرىنىڭ ءىس-قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزە باستادى. قازاقستانداعى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە قازاق ءتىلىن مەڭگەرە باستادى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق جاستارىنىڭ تىلگە دەگەن بەتبۇرىس جاساۋىنا الىپ كەلدى. مۇنىڭ ءبارى - ءبىزدىڭ رۋحىمىزدىڭ جاڭعىرا باستاعاندىعىنىڭ بەلگىسى. قوعامنىڭ سىلكىنۋى مەن تالاپشىلدىعى جوعارى جاقتاعىلاردى دا ويلاندىرا باستادى. وسىنداي ءبىر رۋحاني جاڭارۋ ورىن الىپ تۇرعان كەزەڭدە ۇلتتىق يدەولوگيالىق باعىتتاعى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى جۇيەلى تۇردە قولعا الىنۋى كەرەك. بۇل رەتتە نەگىزگى كۇش بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا تۇسپەك. سەبەبى اقپاراتى ءوز تىلىندە سويلەگەن مەملەكەتتىڭ مىقتى بولاتىنى داۋسىز.
- قازىرگى قازاق قوعامى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنە بارىنشا نازار اۋدارا باستاعان تۇستا IT تەحنولوگيا ماماندارى مەن لينگۆيست عالىمداردىڭ ءبىر توبى «لاتىن گرافيكاسىن قابىلداۋىمىز كەرەك» دەگەندى ءجيى ايتا باستادى. جازۋىمىزدى وزگەرتۋ - ءتىلىمىزدىڭ دە بۇلىنۋىنە الىپ كەلمەي مە؟
- ەگەر دە قازاق قوعامى وتكەن عاسىردا 90-جىلداردىڭ باسىندا كەيبىر تۇركىتىلدى ەلدەردەگىدەي تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن لاتىن گرافيكاسىن قابىلداعان بولسا، كوپتەگەن قيىندىققا ۇشىرار ەدى. بۇل جەردە قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەماسى ءتىپتى ۋشىعىپ، ساۋاتسىزدىق بەلەڭ الىپ كەتەر ەدى. سەبەبى ول كەزدەگى قازاقستاننىڭ الەۋەتى ءدال بۇگىنگىدەي ەمەس ەدى. ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ قولداناتىن الىپپەسىن وزگەرتە سالۋ - ايتۋعا عانا وڭاي نارسە. مۇنداي قادامدارعا اسقان دايىندىقپەن، تالعامپازدىقپەن كەلۋ قاجەت. وسى جولدا قازاقستان تاراپىنىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆتاي تۇركىگە ورتاق اعارتۋشى تۇلعانىڭ كيريلليتسا نەگىزىندە جاساپ بەرىپ كەتكەن قازاق ءالىپبيىن ساقتاپ قالۋى ۇتىمدى قادام بولدى. بىراق زامان كوشى ءبىر ورىندا تۇرمايدى. اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زامانى ءوز تالاپتارىن العا تارتا باستادى. اسىرەسە بۇگىنگى كەزەڭدە قازاق قوعامى ءۇشىن لاتىن قارپىن قولدانىسقا ەنگىزۋدىڭ قاجەتتىلىگى انىق سەزىلە باستادى. الايدا وسى ماسەلەدە عالىمداردىڭ پىكىرى دە ەكىگە جارىلىپ وتىر. ءبىرى «قازىرگى الىپپەمىزدى ساقتاپ قالماساق، ونسىز دا قالت-قۇلت ەتىپ وتىرعان انا تىلىمىزدەن دە ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن، قانشاما باي ادەبي مۇرامىز كەرەكسىز بولىپ قالادى» دەپ قاۋىپتەنەدى. بۇل رەتتە لاتىن گرافيكاسىن جاقتاۋشىلاردىڭ دا ايتار ءۋاجى جوق ەمەس. مەملەكەت اتالعان ماسەلەگە اسا ساقتىقپەن قاراپ وتىر. بۇگىندە ءبىز لاتىندى قابىلداعان ءازىربايجاندار، تۇرىكمەندەر، وزبەكتەردىڭ جاعدايىن ساراپقا سالىپ وتىرمىز. مەنىڭ بىلۋىمشە، قازاقستاندا لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدىڭ زاڭدىق-قۇجاتتىق جاعىندا كەدەرگىلەر بولمايدى. ەڭ باستى كەدەرگى جالپى حالىقتى وسى وزگەرىسكە ساۋاتتىلىق تۇرعىسىنان جانە پسيحولوگيالىق جاعىنان دايىنداۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ بولماق. اقپاراتتىق قوعامدا ءومىر سۇرگىمىز كەلسە جانە الەممەن بايلانىسىمىزدى ۇزگىمىز كەلمەسە، تۇبىندە لاتىن گرافيكاسىن قولدانۋعا ءماجبۇر بولامىز. بۇعان قوسا اعىلشىن ءتىلىنىڭ دە قاجەتتىلىگى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى قازاقستاندا «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىنىڭ ەنگىزىلۋى ەل بولاشاعى ءۇشىن جاسالعان قادام ەكەنىن مويىندايتىن كەز جەتتى. ءبىلىم مەن عىلىمدى يگەرىپ، پايداسىن جۇرتىڭا تيگىزۋ ءۇشىن ءوز ءتىلىڭدى ساقتاي وتىرىپ، وزگەنىڭ ءتىلىن دە بىلگەن ءجون ەمەس پە؟ قانشا دەگەنمەن الەمدە كەڭ قولدانىستا جۇرگەن تىلدەردى ءبىلۋدىڭ ارتىقشىلىعى باسىم.
- 1993 جىلى انكارا قالاسىندا تۇركى حالىقتارى باسشىلارىنىڭ ۇلكەن ءسامميتى وتكەن. ول جەردە كۇن تارتىبىنە قويىلعان نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ءتىل قالىپتاستىرۋ بولدى. وندا لاتىن گرافيكاسىنا سۇيەنە وتىرىپ، كۇللى تۇركى جۇرتشىلىعىنا ورتاق ءارى تۇسىنىكتى بولاتىن جاڭا ءالىپبي جاساۋ جايى تالقىعا تۇسكەن. بىراق بۇل ماسەلە تاراپتاردىڭ قولداۋىنا يە بولماي، اياقسىز قالدى. وسىعان قاتىستى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلسەك...
- ورتاق ءتىل قالىپتاستىرۋ، بۇل - تۇركى الەمىن كوپتەن بەرى تولعاندىرىپ جۇرگەن يدەيا. دەگەنمەن مۇنىڭ قيىن جاقتارى جەتەرلىك. وسى ورايدا، ورتاق تىلگە ارقا سۇيەۋ از حالىقتارعا ءتيىمسىز. ونىڭ ۇستىنە، تۇركى ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى ساندىق باسىمدىققا يە ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن نەگىزگى قاتىناس ءتىلى رەتىندە الا المايمىز. قازىرگى تاڭدا بىرقاتار تۇركىتىلدەس ەلدەر تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالىپ، ءوز باعىتتارىن ايقىنداپ الدى. سوندىقتان ءار مەملەكەت وزگە بىرەۋدىڭ وزىنە ۇستەمدىك ەتۋىن قالامايدى. ال كەز كەلگەن دەربەس مەملەكەت ءۇشىن ەڭ ۇلكەن ماسەلە - ءوز ءتىلىن ساقتاپ قالۋ. ايتسە دە تىعىرىقتان شىعۋدىڭ باسقا امالدارىنا سۇيەنۋگە بولادى. ويتكەنى دۇنيەجۇزىندەگى جاھاندانۋ جاعدايىندا ءار ۇلت ءوزىنىڭ بارىن ساقتاپ قالۋعا كۇش سالۋدا. بۇگىندە تۇركىلەردىڭ قىپشاق، وعىز دەگەن ەكى ۇلكەن توبى بار. ەگەر دە ءسىز وسى توپتىڭ قولدانىسىنداعى كوپتەگەن قاجەتتى سوزدەردى ءتۇسىنىپ، بىلەتىن بولساڭىز، وندا وزگە تۇركىتىلدەس باۋىرلارمەن ءتۇسىنىسۋ جەڭىلىرەك بولادى. كونە شاعاتاي ءتىلىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ورتاق ءتىل جاساۋعا تالپىنىپ كورۋگە دە بولادى. بۇل جەردەگى ەڭ ءتيىمدى ءادىس - تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردە بىرلەسكەن وقۋ ورىندارىنىڭ، باسقا دا ورتاق جوبالاردىڭ سانىن ارتتىرۋ. وسى ارقىلى تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ ازاماتتارى ءبىر-ءبىرىنىڭ ءتىلىن اۋدارماشىسىز-اق تۇسىنەتىن دەڭگەيگە جەتە الادى. ول ءۇشىن ءبىز ەكونوميكامەن قاتار ءبىلىم، ادەبيەت، ونەر سالاسىنداعى ءوزارا بايلانىستارىمىزدى كۇشەيتۋىمىز كەرەك. الايدا «ءبىزدىڭ بايلانىسىمىزدى قالاي كۇشەيتەدى، قاشان ورتاق ءتىل جاساپ بەرەدى؟» دەپ جوعارى جاققا جالتاقتاپ وتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. سوندىقتان ءاربىر تۇركى ازاماتى ءوزارا رۋحاني جاقىنداسۋدىڭ كىلتىن الدىمەن وزىنەن ىزدەۋى قاجەت.
- قازىرگى اقپاراتتىق زاماندا ينتەرنەت تەحنولوگيالار كادىمگى ءباسپاسوزدى ىعىستىرا باستاعانى بايقالادى. كەيبىر بولجامشىلار، ءتىپتى «جاقىن بولاشاقتا ادامدار گازەت وقىمايدى، تولىق ينتەرنەت ءداۋىر ورنايدى» دەپ ساۋەگەيلىك تانىتىپ ءجۇر. بۇگىنگى تەحنولوگيالىق پروتسەستىڭ قارقىنىنا قاراساق، شىنىمەن دە، سولاي بولۋى مۇمكىن سياقتى... ءسىزدىڭ بولجامىڭىز قالاي؟
- قازاقستان - ينتەرنەت كەڭىستىگىن ەندى-ەندى يگەرە باستادى. بىراق جاڭا ەلەكتروندى تەحنولوگيانىڭ وراسان زور يگىلىگىن قاراپايىم ادامدار ءالى دە بولسا جەتە تۇسىنبەي كەلە جاتقان سياقتى. قازىرگى كەزدە قازاق جاستارىنىڭ كوبى ينتەرنەتتى پايدالانادى. بىراق ول كوبىنە تەك حات الماسىپ، ەكەۋارا اڭگىمەلەسۋ دەڭگەيىنەن ارىعا اسا الماي ءجۇر. ال بۇل تەحنولوگيانىڭ تولىپ جاتقان سانسىز مۇمكىندىكتەرىن ولار وزدەرىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە جاراتا بەرمەيدى. ەلىمىزدەگى جاڭا يننوۆاتسيالىق باعدارلامالاردى دامىتۋ ماقساتىندا سوڭعى ۋاقىتتاردا رەسپۋبليكا كولەمى بويىنشا ينتەرنەتكە قولجەتىمدىلىكتىڭ ارتىپ وتىرعاندىعىن ايتا كەتۋ كەرەك. دەگەنمەن بىزدە سول ينتەرنەتتى تۇتىنۋ مادەنيەتى قالىپتاسپاعان، زاماناۋي تەحنولوگيالارمەن جۇمىس ىستەۋ تاسىلدەرىنىڭ ادىستەمەسى جاسالماعان. ونىڭ ۇستىنە، ءار مەزگىل سايىن جاڭارىپ وتىرعان كومپيۋتەرلىك باعدارلامالارمەن قالىڭ بۇقارانى حاباردار ەتىپ وتىراتىن، تۇتىنۋشىلارعا ونىڭ ءتىلىن ۇيرەتىپ، تانىستىرىپ وتىراتىن ارنايى جۇيەلى جوبالار جوقتىڭ قاسى. قىسقاسى، حالىقتى جاڭا تەحنولوگيالارعا بەت بۇرعىزۋ قاجەت. بۇگىنگىدەي زاماندا كومپيۋتەر بىلمەيتىن ادام بولماۋى كەرەك. ينتەرنەت - ەشكىمنىڭ باقىلاۋى مەن تەكسەرۋىنە باعىنبايتىن، شەكسىز اقپاراتتىق كەڭىستىك. ول، كەرىسىنشە، ادامداردى، جالپى تىرشىلىك اعىمىن باقىلاۋدا ۇستايتىن قۇرال سياقتى. ونىڭ پايداسى مول بولعانىمەن، تيگىزەر زيانى دا وراسان. ينتەرنەتتىڭ كەلۋىمەن جەكە ادامداردا «قۇپيا» دەگەن جويىلدى. سەبەبى كىمنىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىن، قايدا بارىپ، قايدان كەلگەنىن، قاي جەردە نە ايتقانىن انىقتاۋ - اسا قيىن شارۋا ەمەس. دەگەنمەن دۇرىس جۇمىس ىستەي بىلگەن ادام ينتەرنەتتىڭ يگىلىگىن كورمەي قويمايدى. بۇكىل الەمدى كوز الدىڭا الىپ كەلەتىن بۇل تەحنولوگيانىڭ قازىر دە جاڭا مۇمكىندىكتەرى اشىلا باستادى. الەمدە ەلەكتروندى تەحنولوگيالار توقتاۋسىز دامىپ، ينتەرنەت العا وزىپ كەتسە دە، ادامزات بالاسى قولعا ۇستاپ وقيتىن گازەت-جۋرنالداردان باس تارتا المايدى. گازەتتەردىڭ بولاشاعى جوق دەگەندى ءجيى ايتاتىندار قاتەلەسەدى. مىسالى، ينتەرنەتتى بۇكىل ەل بولىپ قولداناتىن اقش پەن جاپونيادا كۇنىنە بىرنەشە رەت ميلليونداعان دانامەن جارىققا شىعاتىن باسىلىمدار بار. بىراق شەتەلدىڭ كەيبىر بەلدى باسىلىمدارى وزدەرىنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن ينتەرنەتكە تەگىننەن-تەگىن ورنالاستىرمايدى. ول نۇسقالار ارنايى تىركەلىپ، بەلگىلى ءبىر ينتەرنەت قاۋىمداستىققا مۇشە بولعان وقىرماندارعا عانا ەلەكتروندى پوشتا ارقىلى بارىپ تۇرادى. ايتا بەرسەك، ينتەرنەتتىڭ ارتىقشىلىقتارى كوپ. بىراق سوعان قاراماستان قاعازعا باسىلعان گازەت تە، كىتاپ تا ەشقاشان قۇنىن جويمايدى، ولمەيدى دە. ەشقانداي وزىق تەحنولوگيا ادامزاتتىڭ وسى ءبىر قۇندىلىقتارىن ىعىستىرا المايدى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
الاشقا ايتار داتىم...
اركىم ءوز ەلىنىڭ پاتريوتى بولۋعا ءتيىس. بۇگىندە الەمدە قىزۋقاندى، اسىرەۇلتشىل جاستاردىڭ ءبىر توبى قالىپتاسا باستادى. بۇل جەردە ءبىز جالعان پاتريوتيزم مەن ناعىز ءپاتريوتيزمدى ايىرا ءبىلۋىمىز قاجەت. ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەپ، ەلگە بولىسۋ ءۇشىن ورتاعا شىعىپ ايقايلاي بەرۋگە بولمايدى. ءوز ۇلتىڭدى جاقتاپ، وزگەلەردى تۇقىرتۋ ۇلتجاندىلىققا جاتپايدى. ناعىز پاتريوت دەپ ەلىنە ءوز ەڭبەگىمەن ادال قىزمەت ەتىپ، بۇكىل ءبىر ۇلتقا پايداسىن تيگىزەتىن ادامدى ايتۋعا بولادى.
قازىرگى الەم جاعدايىندا ءبىز اسىرەسە تۇركى دۇنيەسىنىڭ تۇتاستىعىن كوپ ويلاۋىمىز كەرەك. جۋىردا عانا الماتىدا تۇركىتىلدەس تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ ءسامميتى بولىپ ءوتتى. سوندا بۇل ماسەلە بيىك مىنبەدەن ايتىلدى. جالپى، تۇركىتىلدەس ەلدەر ءوزارا ورتاقتاساتىن بولسا، ورتاق قيىندىقتارىمىزدى بىرلەسە شەشۋگە مۇمكىندىگىمىز ارتادى. نەگىزى، تۇركى حالىقتارىنىڭ وداعى ماسەلەسىن كەزىندە قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن تۇرىكتىڭ قايراتكەر تۇلعاسى تۇرعۇت وزال باستاپ كوتەرگەن ەدى. بۇل يدەيا بۇگىندە ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرە باستادى. وسىنداي تاريحي كەزەڭنىڭ ۇتىمدى تۇستارىن پايدالانا وتىرىپ، ءبىز ەندى «تۇركىلىك سانانى» قايتا جاڭعىرتۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن تۇركىنىڭ رۋحاني الەمىندەگى تاريحي تۇلعالارىمىزدى ورتاق تانىپ-بىلۋگە دەن قويۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ بىرىككەن كۇشىمىز بەرىك بولسا، الەمدىك ساياساتتاعى مۇددەمىزدى دە ورتاق قورعايتىن بولامىز.
اۆتور: المات ءيسادىل
