(كوش قوزعالسا يت ۇرەدى)

سادىبەك تولتەباەۆتىڭ رۋحىنا

الەمدە عىلىم، ادەبيەت، مۋزىكا، فيلوسوفيا... بارلىق سالادا ۇلى- دانىشپانداردىڭ، دىندە اۋليە-امبيلەردىڭ كريتەريلەرى تولىعىمەن انىقتالىپ، ولاردىڭ تىزىمدەرى ۇزبەي جاريالانىپ تۇرادى. كومپيۋتەرمەن انىقتالىپ جاريالانعان 700-دەي دانىشپاننىڭ ىشىندە 1-ءشى مۇحامەد پايعامبار (ع.س.), 2-ءشى بۋددا، 3-ءشى شىڭعىسحان... 5-ءشى يسسۋس حريستوس... العاشقى جۇزدىكتە لەنين مەن ستالين ءجۇر.

مۇحامەد پايعامباردىڭ (ع.س.) تىزىمدە ءبىرىنشى تۇرۋىنىڭ سەبەبى، - ول الەمدىك ءدىننىڭ نەگىزىنن سالدى جانە حاليفات مەملەكەتىن قۇردى... 

ءحىح عاسىردا «ي.ۆ. گەتە دانىشپان با...؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەن ەۋروپانىڭ عالىم، سىنشىلارى ت.ب. وسى تۇلعانىڭ جەكە تۆورچەستۆوسىمەن قاتار، ونىڭ 300-دەن استام ون ۇرپاق تۋىستارىن جان-جاقتى زەرتتەگەندە، ونىڭ بالاسى جانە تۋىستارىنىڭ ىشىندە بىرنەشە ادامنىڭ شيزوفرەنيامەن اۋىرعانى... اقىننىڭ پوليتسيانىڭ قۇپيا تىڭشىسى بولعانى ت.ب. انىقتالدى. سوڭىنان، شيزوفرەنيا دانىشپاندارعا ورتاق اۋىرۋ ەكەنى ياعني ۇلىلىقتىڭ نەگىزگى بەلگىسىنە اينالدى.  

سەباستيان باح تا 300-دەن استام، بىرنەشە ۇرپاق سازگەرلەردىڭ ىشىنەن شىققان ۇلى كومپوزيتور...

ۇلىلاردىڭ تىزىمىنە نوبەل لاۋرەاتتارىنىڭ ءبىرازى كىرمەگەن جانە قازاقتان ەشكىم جوق. ءال-فارابي 100 ۇلى عالىمنىڭ تىزىمىندە.  

ۇلىلاردىڭ تىزىمىنە ونداعان تىلگە اۋدارىلىپ، ل.تولستوي (22400 ءسوز), ۋ.شەكسپيرمەن (16600 ءسوز) قاتار تۇرعان «اباي جولى» (18800 ءسوز) ەپوپەياسىنىڭ اۆتورى مۇقتار اۋەزوۆ نەمەسە اسپانداعى جۇلدىزعا اتىن بەرگەن، اكادەميك قانىش ساتباەۆ كىرۋى كەرەك ەدى. ول تىزىمدە شىعارمالارى 70 تىلگە اۋدارىلعان شىڭعىس ايتماتوۆ تا جوق. 

رەسەيدە شىققان كىتاپتا دا ۇلىلاردىڭ ىشىنە قازاقتان ەشكىم كىرمەگەن.

زەرتتەۋلەر كورسەتكەن ۇلىلىقتىڭ بەلگىلەرى:

- شيزوفرەنيا ياعني پسيحيكاسى ورنىقتى قاراپايىم ادامنىڭ ۇلى تۋىندى شىعارۋى وتە سيرەك نەمەسە جوقتىڭ قاسى;

- ۇلىلىق، - ول ادامنان ۇلى قۇرباندىقتى تالاپ ەتەدى. مىسالى، ب.د.د. فيلوسوف-ستويكتەردىڭ بارلىعى اقيقات جولىندا سۋيتسيدتەن ءولدى. سوكرات اقيقات جولىنان تايمايمىن دەپ «ۋ» ءىشتى. وسى جولدا ءوز ۇستانىمدارىنان قايتپاعان يسسۋس پايعامباردى توبىر دارعا استى، گاليلەيدى ءدىني فاناتتار ورتەدى...;

- و.بالزاك 56 جاسىندا، سوڭعى تۋىندىسىن جازۋ كەزىندە 2360 كەسە كوفە ىشكەننەن كەيىن ومىرمەن قوشتاسسا، ە.حەمينگۋەي 63 جاسىندا كۇندە جازاتىن 500 سوزدەن قالعاننان كەيىن اۋزىنا مىلتىقتى اپاردى...(ق. مىرزا ءالىنىڭ «جازمىش» كىتابى ت.ب. دەرەككوزدەرى);

- ۇلىلىق، - ول ءسوز بەن ءىستىڭ بىرىزدىلىگىن نەمەسە ار مەن مورالدىڭ جوعارعى پرينتسيپتەرىن قاتاڭ ۇستانۋدى تالاپ ەتەدى. مىسالى، جازعانى مەن ومىردەگى ۇستانىمى بىردەي ويشىلدىڭ ۇلگىسى ف.نيتسششە. مورالدىق ۇستانىمى جوعارى فيلوسوفتىڭ نەرۆىسى شىداماي ءومىرىنىڭ سوڭىن جىندىحانادا وتكىزەدى. ال، ار مەن جوعارعى مورالدىق ۇستانىمدى ۋاعىزداعانىمەن، ونى ءوزى ۇستانباي بويارين ياعني ءناپسىنىڭ قۇلى بولعان ل.تولستويدى فيلوسوفتار ايىپتاۋدا... بۋددا شاكيا (ساق) بايلىق، بيلىك پەن ناپسىدەن باس تارتىپ، اسكەت ءومىردىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.

ۇلىلىق، - ول ەرمەك، نە ءبىر ماقتانىش ءۇشىن ايتىلا سالاتىن ءجاي ءسوز ەمەس. ول بارلىق قىرىنان زەرتتەلىپ، زەردەلەنىپ انىقتالعان بەلگىلى تۇلعاعا بەرىلەتىن باعا.   

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قازاقتىڭ ۇلىلارىن انىقتاۋ ماقساتىندا شوتا ءۋاليحانوۆ ت.ب. باستاعان، ءار سالانىڭ 50-دەي ماماندارىنان تۇراتىن ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. ول ەكى كاتەگوريا بويىنشا: جۇزجىلدىقتىڭ جانە مىڭجىلدىقتىڭ ۇلىلارىن انىقتادى. قاتەلەسپەسەم، سول ۇلىلاردىڭ تىزىمىنە جۇزدەي ادام كىردى. بۇل تىزىمگە ۇلتقا قىزمەت ەتكەن كوپتەگەن ۇلى تۇلعالار كىرمەي قالدى. سوڭعى ءۇش عاسىر بوداندىقتا بولعان قازاق ءۇشىن ۇلىلارىن انىقتاۋدىڭ كريتەريى وزگەشە. ەل ازاتتىعى مەن تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ ۇلتتىڭ نەگىزگى يدەياسى بولعاندىقتان، ونى ىسكە اسىرۋ ۇلت زيالىلارى، حان-باتىرلارىنىڭ مىندەتتەرى بولدى. باتىرلار توسەكتە جاتىپ ەمەس، ميداندا ولۋدە ءوز مىندەتتەرى دەپ ساناعان. قازاقتىڭ ۇلى تۇلعالارى نەگىزىنەن وسى جولدا كۇرەسكەندەر بولۋى جانە بولاشاقتا بولاتىنى زاڭدى.

كوميسسيا قورىتىندىسىمەن كەلىسپەگەندەر دە بولدى. مىسالى، دينا نۇرپەيسوۆانىڭ مىڭجىلدىقتىڭ تىزىمىنە كىرىپ، جامبىلدىڭ جالپى تىزىمگە كىرمەي قالعانىنا قارسىلار تابىلدى... بۇل كوميسسيا، قازاق حالقى جۇزدەگەن ۇلىلارى بار ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل تولىققاندى ۇلت ەكەنىن كورسەتتى. كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىندا جوعارىداعى ادامزاتتىڭ ۇلىلارىن انىقتاعانداي، مىناۋ 1-ءشى، اناۋ 2-ءشى... دەپ كورسەتىلمەگەنى قازاقتىڭ بىرلىگى ءۇشىن دۇرىس بولدى. 

باتىستا، مىسالى سوكراتتىڭ قاي جىلى (ب.د.د. VI عاسىر), كۇنى جانە تاۋلىكتىڭ قاي مەزگىلىندە دۇنيەگە كەلگەنىنە دەيىن انىقتالعان. ال، ءبىز كۇنى كەشەگى قۇرمانعازىنىڭ قاي جىلى، قاي جەردە تۋعانىن ايتا المايمىز. ءحىىى-ءحىح عع. ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارىن جانە حان-سۇلتاندارىن تولىق بىلمەيمىز؟! مىسالى، مۇحامەدسالىق باباجانوۆ دەشتى قىپشاق كەزىندەگى بالبال تاستاردى زەرتتەگەنى ءۇشىن ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ كۇمىس مەدالىن العان (قازاقتان شوقان ەكەۋى العان), ماقالالارى رەسەيدىڭ ورتالىق باسىلىمدارىندا جاريالانعان عالىم-سۇرىپتاۋشى، ورىستىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى پاتشاعا ارىزدانىپ جازعان حاتتارىنان كەيىن استراحان جانە ورىنبوردىڭ گۋبەرناتورلارى جۇمىستان الىنعان. ونى پاتشانىڭ شەنەۋنىكتەرى ۋلاپ ءولتىردى. ول ولگەندە كۇيشى داۋلەتكەرەي، «سالىق ءولدى دەگەنشە، حالىق ءولدى دەسەيشى...» دەپ كۇڭىرەنىپ كۇي شىعاردى. 

سىزدىق سۇلتان كەنەسارىۇلى تۇركىستان، شىمكەنت، وزبەكستان، تۇركىمەنيانى جاۋلاۋعا كەلگەن ورىس اسكەرىمەن سوعىستاردى، اتاقتى ۇزىناعاش شايقاسىن باسقاردى. ول جەڭىلىس تاپقاسىن شىعىس تۇركىستانداعى ازاتتىق سوعىستى، بارلىعى پاتشا اسكەرىمەن 27 جىل سوعىسادى. ونىڭ ەرلىگىنە ءتانتى بولعان پاتشا (شىڭعىسحاننىڭ جالالەدديننىڭ ەرلىگىنە ءتانتى بولعانىنداي) ءوزىنىڭ ارناۋلى قاۋلىسىمەن ونى ەمدەتىپ، ءىنىسى احمەت ەكەۋىنە تۇركىستاننىڭ جانىنان جەر بەرەدى.

سىزدىق سۇلتانعا شىمكەنت قالاسىندا ەسكەرتكىش قويۋ تۋرالى «قازاقستان اليانسى» رەسپۋبليكالىق قاۋىمداستىعىنىڭ حاتىن ورىنداۋعا جەرگىلىكتى بيلىك اسىعار ەمەس. سەبەبى، ولار سىزدىقتاي ارداقتىلارىن بىلمەيتىن ەسسىز ەسالاڭدار... بۇل ءىستى جاڭادان كەلگەن جىگەرلى جاستار شەشەدى دەپ سەنەمىز. 300-دەن استام قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىن باستاعان جانە ەلدى كۇرەسكە رۋحتاندىرعان مۇحامەدسالىق، سىزدىق سياقتى جۇزدەگەن قازاقتىڭ ۇلىلارى تاريح ساقىناسىنا كەش تە بولسا شىعاتىن ۋاقىتىن كۇتۋدە...

اباي تۋرالى داۋرىعىپ جۇرگەندەر دە ۇلى اقىن تۋرالى تولىق بىلمەيتىن نەمەسە تۇسىنبەيتىندەر بولۋ كەرەك. ولاردىڭ كوپشىلىگى «اباي جولىنداعى» اقىننىڭ ادەبي وبرازىنا ءماز بولىپ جۇرگەندەر؟! ادەبي وبراز - ول پلۋتارحتار جازاتىن ۇلى تۇلعالاردىڭ ومىرباندىق شىعارماسى ەمەس. ول اۆتوردىڭ ويى مەن قيالىنان تۋىنداعان كەيىپكەردىڭ كوركەم بەينەسى عانا. ال، ءومىر ادەبي وبرازدان ءجۇز-مىڭ ەسە كۇردەلى، ءارى قايعىلى بولادى. مىسالى، «اباي جولىندا» اقىننىڭ ەكى رەت بولىس سايلاۋىندا جەڭىسكە جەتىپ، ون جىلداي پاتشاعا قىزمەت ەتكەنى تۋرالى جازىلماعان. ول تۋرالى جانە ابايدىڭ ومبىعا بارعان ءاربىر ءىسساپارى، ونىڭ كىمدەرمەن نەمەسە قانداي كەلىنشەكتەرمەن كەزدەسىپ، نە تۋرالى اڭگىمەلەسكەنى... تۋرالى ماتەريالدار ومبىنىڭ ءارحيۆى مەن مۋزەيىندە تولىق ساقتالعان. ارحيۆ الدامايدى. وندا ابايدىڭ ءۇش جىلدىق مەدرەسە بىتىرگەنى تۋرالى كۇالىكتىڭ كوشىرمەسى دە ساقتالعان. ول جانە باسقا رەسەي ارحيۆتەرىندەگى قازاققا بايلانىستى ماتەريالداردى ناسەنوۆ اعامىز جيناعان 34-36 تومدىقتان تابۋعا بولادى.

بىزدەگى «ابايشىلدار» اقىننىڭ شىعارماسى، نە ءومىرى تۋرالى جازاتىن اۆتورلارمەن ياعني ديىرمەنمەن الىسۋدان اسا الماي ءجۇر. بۇل، «ساتۋشى مەن ساتىپ الۋشى بىردەي الداناتىن» يدەولوگيالىق ەتيكەتكە نەگىزدەلگەن تۇركىمەندە ماقتىمقۇلى، وزبەكتە ايني... ياعني ۇلى تۇلعالار تۋرالى جازۋعا، سىناۋعا ت.ب. تيىم سالۋ ارقىلى ولاردىڭ تۆورچەستۆوسىنا شەكتەۋ قويۋدىڭ جولى، اباي ايتقان نادانداردىڭ تىرلىگى. سەبەبى، ولاردان جالاڭ ەموتسيادان باسقا ەشقانداي عىلىمي نەگىزدەلگەن ارگۋمەنت تابۋ مۇمكىن ەمەس. 

ونىڭ ورنىنا بولىس بولعان كەزىندە اباي اتامىزدىڭ قانشا ادامعا شاراپاتى ءتيدى؟ مىسالى، ونىڭ زامانداسى ماقاش پراۆيتەلدىڭ جۇزدەگەن ادامعا، ونىڭ ىشىندە قۇرمانعازىعا تىكەلەي كومەگى ارقاسىندا كۇيشىنىڭ تالاي تۇرمەدەن امان قالعانى بەلگىلى. تىلدە سۇيەك جوق. ادامنىڭ ادامدىعى سوزىنەن ەمەس، ىسىنەن كورىنەدى. ونداعان جىلدار بويى ابايدى تانىپ ءجۇرمىز دەگەندەر، سول اقىننىڭ بولىس بولعان ون جىلىندا ون ادامعا، ونىڭ ىشىندە كەدەي-كەپشىككە كومەك بەرگەنىن سول ارحيۆتەردەن تاۋىپ جاريالاسا، ول شىنىمەن قۇندى دەرەك بولىپ، اقىن شىنىمەن ەلدىڭ كورگەن بار قيىندىعىن ءبولىسىپ، ونىمەن بىرگە «ۋ» ىشكەن ەكەن عوي دەپ سەنەر ەدى.

«ۋ ءىشۋ» سول سوكراتتان باستالادى. يۋلي تسەزار (ب.د.د. ءىى-ىعع.), «كەسەدە ۋ بولسا دا، ەگەر ول سەنىڭ ريزدىعىڭ بولسا، ونى اياعىنا دەيىن ءىشۋ كەرەك» دەگەن. تسەزاردىڭ كوڭىلدەسى، ەگيپەت پاتشايىمى كلەوپاترا جىلاننىڭ ۋىنان، سۇلتان بەيبارىستى دا ۋلاپ ءولتىردى... باسەكەلەستەرىن ۋلاپ ءولتىرۋ حان-پاتشا سارايلارىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان «ءداستۇرى». اتيللا-يلديكو (؟), موتسارت-سولەري (؟)... وعان سكرەپال، ناۆالنىيلاردى... قوسىڭىز. «ۋ» ءىشۋ ادەبيەتتە كەڭ قولداناتىن ءادىس. ول شەكسپيردىڭ دجۋلەتتاسىنان باستالاتىن بولار... «ۋ»-دىڭ دا «توقسان ءتۇرى» بار. 

ابايدىڭ ءومىرى، اندا-ساندا سەمەيگە بارعانى بولماسا جالپى جيدەبايدا، توبىقتىنىڭ اراسىندا ءوتتى. شوقاننىڭ قازاقتار تۋرالى ماقالالارى مەن شاكارىمنىڭ قازاقتىڭ شەجىرەسىن نەمەسە تاريحىن وقىعان ادام ابايدىڭ دا قازاقتى تولىق بىلمەگەنىن ياعني كىشى ءجۇزدىڭ قازاقتىڭ قۇرامىندا ەكەنىن تولىق ايىرماعانىن تۇسىنەدى. سوندىقتان، اقىننىڭ «قايران ەلىم قازاعىم...» دەگەنى نەگىزىنەن توبىقتىعا ارنالعان دەپ قاراۋ كەرەك تە، 2-ءشى، 12-ءشى، 13-ءشى، تاعى 2-3 قارا سوزدەردەگى ۇلتىمىزدى ورىنسىز سىناعان جەرلەرىن الىپ تاستاۋ كەرەك. بۇل حالىقارالىق تاجىريبەدە قالىپتاسقان جاعداي. قاتەلەسپەيتىن ادام جوق. اباي ءتىرى بولسا ول جەرلەردى ءوزى تۇزەتەر ەدى جانە ودان ۇلى اقىن كىشىرەيمەيدى. ال، قازاق كەش تە بولسا نەگىزسىز قارالاۋدان قۇتىلادى. بۇل رۋحاني جاڭعىرۋ العا ءجۇرىپ، ۇلتتىق يدەيامىزدىڭ باياندى بولۋى ءۇشىن قاجەت! ال، ەشتەڭە وزگەرمەي، قارا سوزدەر سول كۇيىندە باسقا تىلدەرگە اۋدارىلسا، وندا بىزگە ءتىپتى جيرينوۆسكيدىڭ كەرەگى جوق... نانباعان ادام، ورىس سىنىپتارىنا بارىپ قارا سوزدەردىڭ اۋدارماسىن تىڭداسىن. ال، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشتەڭەنى قوزعاماۋ كەرەك، ول جەرلەر قالسىن دەپ جۇرگەندەر، ول حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنا جانى اشىمايتىن مىسىق تىلەكشىلەر.  

ابايدىڭ قازاقتى وتارلاۋشىلارعا قارسى ازاتتىق كۇرەسكە شاقىرىپ، ولاردى رۋحتاندىرعان جىرلار جازباعانى بەلگىلى. بىرەۋلەر، جوق  ولاي ەمەس، ابايدىڭ ەلدى كۇرەسكە شاقىرعان جىرلارى بار دەپ، ءوز دالەلدەرى رەتىندە ءبىر ولەڭدى جاريالاپتى. وقىرماندار ونىڭ قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىنان ۇزىندىلەر ەكەنىن انىقتادى. وسىنداي الاياقتىق كىمگە كەرەك؟!

اقىننىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى تۋرالى دەرەكتەردى تەك قازاق عانا ەمەس، باسقا دا ۇلتتاردىڭ بىلگىلەرى كەلەدى. ءبىز ەلدە 130-دان استام ۇلت وكىلدەرى تۇرادى دەپ ماقتانامىز. وندا، الدىمەن ابايدىڭ شىعارمالارىن نەگە سول 130 تىلگە اۋدارمايمىز؟! سودان كەيىن الەمنىڭ باسقا تىلدەرىنە؟!

اباي تۋرالى م.اۋەزوۆ، ق.جۇماليەۆ، ق.مۇحامەدجانوۆتەردەن كەيىن جازعانداردىڭ كوپشىلىگىنىكى جالعان، جاساندى... حالتۋرا. وسى باعىتتا جازىپ جۇرگەن جازۋشى، ءتىل ماماندارى، سىنشى، جورناليستەردىڭ تىرلىگى بوقشىبىننىڭ ارەكەتىنەن اسقان جوق. جازۋشىلار، جورناليستەر... وداقتارى مەن قازاق باسىلىمدارىنىڭ ماقساتتارى ۇلتتىڭ رۋحى، ارى مەن نامىسىن وياتاتىن تۋىندىلار شىعارۋ ەمەس، بار نە جوق تالانتىن الدىنداعى استاۋعا سالعان تارىنىڭ كەبەگىمەن ولشەگەن، ءبىر ينكۋباتوردان شىققان تۇقىم بەرمەيتىن برويلەردەن اۋمايدى. ماعجان، «ءومىردىڭ ءوزى تار قاماق» دەمەپ پە ەدى. ول تار قاماقتىڭ شەڭبەرىنەن شىقپاعاندى ۇلتتىڭ زيالىسى دەپ اتاۋعا بولمايدى... وندايلار، ومىردە ماقساتتارىنا جەتپەيتىن، نە ماقساتى جوق باقىتسىزدار...

30 جىل بويى قانشاما ءتىل، ءتىل...دەسەك تە، ونىڭ وڭعانى شامالى. سەبەبى، ۇلتتىڭ انا تىلىمەن قاتار سازىنىڭ، ونەرىنىڭ (بەينەلەۋ ت.ب.), تاربيەسىنىڭ، عىلىمىنىڭ، ءمورالىنىڭ، فيلوسوفياسىنىڭ... تىلدەرى بولادى. سولار جاساندى ەمەس، شىناي كۇرەس جاعدايىندا جان-جاقتى ياعني كومپلەكستى دامىعاندا عانا ۇلتتىڭ مادەنيەتى مەن وركەنيەتى داميدى. ۇلتتىڭ (ناتسيا) ياعني ەلدىڭ باقىتى وسىندا. ءبىز ونى ءالى تۇسىنگەن جوقپىز؟!   

تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا، ەڭ بولماسا ءۇش عاسىر ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن بابالاردىڭ ارۋاقتارىن سىيلاپ جۇزدەگەن پوەما-پوۆەس، ونداعان روماندار جازىلمادى، كارتينالار سالىنبادى، سيمفونيالار شىقپادى... مەنىڭ كوزىمە «كۇل» پوۆەسى مەن «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» انىنەن باسقا ەشتەڭە ىلىكپەدى. اتىراۋ، ورالدىڭ جانە م.اۋەزوۆ تەاترلارى 1932ج. جازىلعان م.اۋەزوۆتىڭ «حان كەنە» پەساسىن قويۋعا دايىن ەمەس؟! ناتيجەسىندە، بۇل قازاق ءۇشىن ماعىناسىز بوس وتكەن ۋاقىت بولدى. ول تەك رۋحاني-گۋمانيتارلىق سالا عانا ەمەس، دەموگرافيا دا ەكى اياعىنان اقساۋدا؟! 

1991 جىلدان بەرى وزبەكتىڭ سانى 21-دەن 34 ميلليونعا وسسە، بىزدە 17,5-تەن 19 ملن-عا جەتە الماي ءجۇر. وزبەكتىڭ سانى ءوسىپ جاستا، قازاقىڭ شەتەلگە قارىزى وسۋدە.

ال، باتىس پەن باسقا ەلدەردە بۇل ماسەلەلەر كەرىسىنشە قارالادى. مىسالى، و.شپەنگلەردىڭ «زاكات ەۆروپى» شىعارماسىن جان-جاقتى تالقىلاعان بەس مىڭنان استام ەڭبەك جازىلدى. ونىڭ ىشىندە «انتي زاكات ەۆروپى» دەگەن مونوگرافيا بار. وسىنداي تالقىلاۋدىڭ ارقاسىندا شپەنگلەر ححع. ۇلى فيلوسوفىنا اينالىپ، ونىڭ ەڭبەگى جۇزدەن استام تىلگە اۋدارىلدى. 

1980 جىلدارى پەتەربوردىڭ ا.پۋشكين جۇرگەن جەرلەرىن ارالاعاندا ءتۋريستىڭ جول سىلتەمەسىنەن اقىننىڭ 116 ناقسۇيەرى بولعانى، ولاردىڭ تۇرعان ۇيلەرىنىڭ ادرەستەرى... پۋشكيندى الدىڭعى 25 دۋەلدە قۇداي ساقتاپ، 26-سىندا فرانتسۋز وفيتسەرى دانتەستىڭ وعىنان مەرت بولعانى. ءارتىس لانوۆويدىڭ 50 جىل بويى پۋشكيننىڭ ماحابباتى تۋرالى جازىلعان ولەڭدەردى وقىپ (ونىڭ بىرىندە سۇلۋ شەشەسىمەن توسەكتە جاتقان اقىننىڭ، جارتى ساعاتتان كەيىن ونىڭ قىزىمەن كەزدەسۋگە اسىعۋى...) حالىق ءارتىسى اتانعانى... اقىننىڭ ايەلىنە عاشىق بولعان پاتشانىڭ، ناتاليانى ءجيى كورىپ تۇرۋ ءۇشىن پۋشكيندى قىسقى سارايعا جۇمىسقا العانى جانە وسى «ءۇشبۇرىشتا» اقىننىڭ ارتىق بولىپ تۇرعانى... بارلىعى اشىق جازىلعان. اقىننىڭ اتاعىن شىعارىپ تۇرعان ونىڭ ولەڭدەرىمەن قاتار، وسى جارتىلاي قۇپيا ومىرباياندىق دەرەكتەر. پۋشكيننىڭ، «الداعى ءجۇز جىلدا الەمدە ءبىر دە ءبىر ارميا جانە اسكەر بولمايدى» دەگەنىنە قالاي قارايسىز؟ ءبىزدىڭ «ابايتانۋشىلار» ول ۇلى، ونىكى دۇرىس، ونى تالقىلاۋعا بولمايدى دەگەن ساندىراقتان اسپايدى. 

بۇل جەردەگى كەلەسى ماسەلە، ول تىلگە بايلانىستى. مىسالى، قازاق ءتىلىن 250 ملن وقىرمانى بار ورىس نەمەسە جارتى ملرد فرانكوفوندار بار فرانتسۋز تىلىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. سوندىقتان، ءبىز ۇلىلارىمىزدى الەمگە تانىتامىز دەسەك، ولاردىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆولارى تۋرالى كوبىرەك زەرتتەپ، ولاردى كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىپ، تاراتۋىمىز كەرەك. 

ماسكەۋدەگى ابايدىڭ ەسكەرتكىشى جانىندا جۇرگىزگەن سۇحباتتا سۇرالعان ون ادامنىڭ توعىزى اقىندى تانىمايدى. نەگە؟ سەبەبى، اباي ءالى كۇنگە ورىس تىلىنە جارىتىپ اۋدارىلعان جوق. ال، پۋشكيندى ءوز اكەلەرىن بىلمەيتىن قازاقتىڭ بالالارىنا دەيىن بىلەدى.

ال، ابايدىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى تۋرالى شىندىقتى جازۋعا بولمايدى، نە تەك بىرجاقتى ماقتاپ جازۋ كەرەك دەيتىندەر، ول ابايدى دا، قازاقتى دا كەرى كەتىرەتىن جارماقتاردىڭ تىرلىگى. سەبەبى، ديالەكتيكانىڭ زاڭى بويىنشا بارلىق پروگرەسس بۇرىنعى بولعاندى جوققا شىعارىپ، نە سىناپ، ودان دا وزىق ۇسىنىستاردى ىسكە اسىرۋ ارقىلى جۇرەدى. عىلىمدا بەدەل (اۆتوريتەت), كوسەم... دەگەن بولمايدى. ونىڭ جولى اقيقاتتى نەمەسە تابيعاتتىڭ زاڭدىلىقتارىن ىزدەۋ. ال، بىرەۋدىڭ بەدەلىنە تابىنىپ، ديكتاتورلاردىڭ تابانىن جالاۋ، ول شۆوندەرلەردىڭ تىرلىگى. 

رومان-ەپوپەيانىڭ ەڭ سوڭعى بولىمىندەگى ۇلى ءابدىراحماننىڭ ءولىمى. ونىڭ قىرىقى بولماي جاتىپ ءىنىسى وسپاننىڭ مەزگىلسىز ءولىمى جانە ونىڭ قىرىقى بولماي جاتىپ ابايدىڭ ءولىمى؟! اباي ولەردەن ءۇش كۇن بۇرىن ونىڭ قاسىنان شىقپايتىن «دەموكراتتاردىڭ» جيدەبايدان سەمەيگە كەتۋى... وسىنىڭ ءبارى كەزدەيسوق پا؟! الدە ۇلى جازۋشى ولاردىڭ ءبارىن ۋلاپ ولتىرگەنىن مەڭزەپ تۇر ما؟

ورتا مەكتەپتىڭ جوعارعى سىنىپتارىنا ارنالىپ 1993-2007 جج. ەكى تىلدە، 6 باسىلىممەن شىققان «تىرشىلىكتانۋ» (جالپى بيولوگيا) وقۋلىعىندا ساز بەن ءان شىعارۋداعى قۇنانبايدىڭ بەس بۋىن تالانتتى ۇرپاقتارى تۋرالى جىزدىم. سول كەزدە قىتايعا كەتكەن تۇراعۇل، شاكارىمدەردىڭ ۇرپاقتارىن تاپپادىق... 

ودان كەيىن 2009-2010جج. پرەزيدەنت مادەني ورتالىعى ديرەكتورىنىڭ (م.جولداسبەكوۆ) ورىنباسارى كەزىندە سەمەيدەن اباي، شاكارىم، م.اۋەزوۆتەردىڭ ء(بورلى) مۋزەيلەرىنىڭ ەكسپوناتتارىن الدىرىپ، ولارمەن استانانىڭ 64 مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىن تانىستىردىق. سوندا، ەكسپوناتتىڭ ىشىندە ابايدىڭ سۇيىكتى قىزى پاكيزاتتىڭ پالتوسىنىڭ ىلگەگىن اكەلىپتى. «پالتو قايدا؟» دەگەن سۇراققا مۋزەي ديرەكتورى يبراگيموۆ (مارقۇم), «رەپرەسسيا كەزىندە ەلدىڭ ىشىندە ساقتالعانى وسى ەكەن» دەدى.

اباي دا اقىن، اعارتۋشى، تاريحي تۇلعا رەتىندە جان-جاقتى تولىق زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. 

بۇل جەردە مەملەكەتتىك حاتشى قىرىمبەك كوشەرباەۆ، مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆالاردىڭ جەتەكشىلىگىمەن «ا.قۇنانباەۆتىڭ 175 جىلدىعىنا قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيا» اقىننىڭ قارا سوزدەرىندەگى قازاق حالقىنا بايلانىستى ايتىلعان كەيبىر سوزدەردى (اۆتوردىڭ فب Zhanuzak.Akim نەمەسە Abai.kz سايتىنداعى اقىنعا ارناعان ساراپتاما ماقالالارىن جاريالانعان) الىپ تاستاۋ جانە اباي ت.ب. اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن شەت تىلدەرگە جۇيەلى اۋدارۋ ماسەلەسىن شەشۋ قاجەت دەپ سانايمىن.

«اباي» سايتى قازاقتىڭ ەڭ كوپ وقىلاتىن عالامتور جەلىسى بولعانىمەن ونداعىلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ اتى مەن تەكتەرى نەگە جوق؟! الدە تەكتەرىن جازۋعا نامىستاناتىندار ما؟ الدە ولار «شانادان ءتۇسىپ قالىپ، دالادان تاۋىپ العاندار» ما...؟ ەڭ بولماسا، تەكتەرىن شۆوندەروۆ، قاراسارتوۆ... دەپ جازسا روبوت ەمەس، ادام ەكەنىن تۇسىنەسىڭ عوي. 

50 جىل قۇدىقتا جاتقان شاكىرىمنىڭ سۇيەگىن ادامشا جەرلەۋگە قورىققان كەرى زامان دا كەتتى؟! 

وتارلاۋ جانە توتاليتارلىق جۇيە بيلەگەن سوڭعى ءۇش عاسىر بويى قازاق زيالىسىن سوتتاۋ، اتۋ-اسۋمەن ءوتىپتى. بۇل گەنوتسيدتىڭ اپوگەيى 1920-1930 جىلدارداعى قازاقتىڭ 60 پايىزدان جاپپاي قىرۋ بولدى.

مىسالى، 1690 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قادىرعالي جالايىر ماسكەۋدە ۇيقاماقتا بولسا، حيۋادا ۋلانىپ ولگەن سىرىم داتۇلى، ماحامبەت، 7 رەت تۇرمەدە وتىرعان قۇرمانعازى، حان جاڭگىردى 7 وتباسىمەن ءبىر جىلدا ۋلاپ ءولتىردى، ساياساتقا ەش قاتىسى جوق سەيتەك كۇيشى 23 تۇرمەدە، ونىڭ ىشىندە بۋتىركا (ماسكەۋ), ۇركىتتە وتىرىپ بارلىق وتباسىنان ايىرىلدى... الاشورداشىلاردىڭ قايعىلى تاعدىرى... بالۋان شولاق، جاياۋ مۇسا، قاپەز، امىرە، ۇكىلى ىبىراي... مىڭداعان بىتپەيتىن ءتىزىم. بۇل، بۇرىننان كەلە جاتقان، «ۇلتتى جويۋ ءۇشىن ونىڭ زيالىلارىن قۇرتاتىن» وتارلاۋشىلاردىڭ ءادىسى.

ءبىر جاعىنان، ماعجان ايتاتىن، «سەرگەلدەڭدە سەرۋەن دە سەرگەلدەڭ» نەمەسە «كوش قوزعالسا يت ۇرەتىن» زامان ءوتتى. 

ەندى، ءۇش عاسىر كەرى كەتكەن زاماندا جىبەرگەن ەنشىمىزدى قايتارىپ، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ۇلت، وركەنيەتتى ەلگە اينالۋ ءۇشىن:

- قازاقتىڭ، ۇلتتىق مۇددە جولىندا اراسىنان قىل وتپەيتىن بىرلىك;

- بارلىق قازاق، «ءار قازاق باۋىرىم» دەگەندى باسشىلىققا الۋ;

- قازاق حالقى، «ءتۇبى ءبىر تۇركىلەر» مەن قازاقستان ازاماتتارىن بىرىكتىرەتىن نەگىزگى كۇش; 

- ۇلتتى بىرىكتىرۋگە كەدەرگى رۋ-تايپا، جۇزگە بولىنۋمەن جانە ماڭگۇرتتىكپەن ىمىراسىز كۇرەس;

- تاۋەلسىز ەلدىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى «قازاق يدەياسىن» (انا ءتىل، جەر تۇتاستىعى، ۇلتتىق سالت پەن ءداستۇر، مادەنيەت پەن وركەنيەت...) ىسكە اسىرۋ;

- قازاق كونەدەن كەلە جاتقان تاريحىن تۇگەندەپ، ونى جاساعان توميريس (ب.د.د. ءVى ع.), مودە (ب.د.د. ءىى ع.) ت.ب. بارلىق ۇلىلارىن ۇلىقتاپ، باسقا ەلدەرگە تانىتۋعا جۇمىستانۋ;   

- قازاقستان، الەمدەگى بارلىق قازاقتىڭ جالعىز وتانى رەتىندە شەتتەگى قانداستاردى ەلدىڭ ازاماتتارىمەن تەڭ قۇقىلى رەتىندە قامقورىنا الۋدى زاڭداستىرىپ ىسكە اسىرۋ;

- «قازاقستان (قحر، نە رف ەمەس) وركەنيەتتەر بەسىگى» دەيدى اقش-تىڭ مەملەكەت حاتشىسى، ديپلومات گەنري كيسسينجەر. سوندىقتان، ءححى عاسىردا قازاق حالقىنا حالىقارالىق گەوساياساتتا ارتىلاتىن جۇكتىڭ سالماعى اۋىر، اتقارىلاتىن ىستەر مول;

- زۇلىمدىقپەن كۇرەسكەن قىزىر بابا (قەدەر، گەسەر...) – قۇداي-ادامنىڭ ماڭگى ىستەرى، كۇلتەگىن-تونىكوكتەر قۇرعان ماڭگى ەلىن، قازاقتىڭ (تۇركى) ماڭگى ءتىلىن دامىتىپ، تاسقا باسىپ قالدىرعان جەرىن ساقتاۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قاسيەتتى مىندەتى;  

- ەكاتەرينا ءىى پاتشايىمنىڭ، «قازاقتار ءوز تاريحىن بىلسە، الەمدى وزگەرتەدى» دەگەنى مەن ماحامبەتتىڭ «ۇلى ارمانىن» ىسكە اسىرۋ...

بۇل، تاريحي مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋدا ەلدى بىرىكتىرىپ، تولىققاندى ۇلت قالىپتاستىرۋداعى كوشباسشىلىق مىندەت بارلىق ۋاقىتتارداعىداي زيالىلارعا جۇكتەلەدى. سەبەبى، وتارشىلدىقپەن دە، توتاليتاريزممەن دە، ديكتاتورلىق رەجيممەن دە ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسەتەتىن قازاقتىڭ ۇلتجاندى زيالى-پاتريوتتارى، باتىرلارى ياعني ۇلىلارى! 

جانۇزاق اكىموۆ

Abai.kz