قازاق كينوسىنىڭ قۇلاگەرى
ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىندا «كينو تاريحى مەن تەورياسى» كافەدراسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاق كينوسىنىڭ كلاسسيگى ابدوللا قارساقباەۆتىڭ تۋعانىنا 85 جىل تولۋىنا وراي ەسكە الۋ كەشى ءوتتى. كەشتە قازاق كينو ونەرىنىڭ قۇلاگەرى جايىندا ونەر قايراتكەرلەرى ءوز ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.
بۇگىنگى كينو ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە جول اشىپ، مارتەبەسىنىڭ وسۋىنە نەگىز سالىپ بەرگەن، ءوازاو كينوسىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەسىن قوسقان تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى - ابدوللا قارساقباەۆ. بالالارعا ارنالعان قازاق كوركەم كينوسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، كلاسسيك رەجيسسەردىڭ فيلمدەرى ءوزىنىڭ وقيعالىق قۇرىلىسىمەن، تەرەڭ مازمۇنىمەن، شىنايىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. تالانتتى سۋرەتكەردىڭ كارتينالارى ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ايقىن بەينەلەيدى. ابدوللا قارساقباەۆ تۇسىرگەن فيلمدەر ومىرشەڭدىگىمەن قۇندى. سەبەبى، ول قاي تاقىرىپتا بولماسىن، ءفيلمنىڭ مازمۇنىن شەبەر اشا ءبىلدى. سوندىقتان دا قانشا ۋاقىت وتسە دە، فيلمدەرى كورەرمەندەرىن ەشقاشان جوعالتقان ەمەس. ءفيلمدى حالىققا شىنايى ەتىپ جەتكىزۋ دارىندى رەجيسسەردىڭ شەبەرلىگى. ا.قارساقباەۆ تۋىندىلارى وسى جاعىنان ۇتىمدى. وسىنداي تۋىندىلاردىڭ قاتارىندا «مەنىڭ اتىم قوجا» (1963ج), «بالالىق شاققا ساياحات» (1968), «الپامىس مەكتەپكە بارادى» (1977), «بالالىق شاقتىڭ كەرمەك ءدامى» (1983) ت.ب. فيلمدەرىن ايتۋعا بولادى.
كوزى تىرىسىندە «جانازاسى» شىعارىلعان رەجيسسەر
ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىندا «كينو تاريحى مەن تەورياسى» كافەدراسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاق كينوسىنىڭ كلاسسيگى ابدوللا قارساقباەۆتىڭ تۋعانىنا 85 جىل تولۋىنا وراي ەسكە الۋ كەشى ءوتتى. كەشتە قازاق كينو ونەرىنىڭ قۇلاگەرى جايىندا ونەر قايراتكەرلەرى ءوز ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.
بۇگىنگى كينو ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە جول اشىپ، مارتەبەسىنىڭ وسۋىنە نەگىز سالىپ بەرگەن، ءوازاو كينوسىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەسىن قوسقان تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى - ابدوللا قارساقباەۆ. بالالارعا ارنالعان قازاق كوركەم كينوسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، كلاسسيك رەجيسسەردىڭ فيلمدەرى ءوزىنىڭ وقيعالىق قۇرىلىسىمەن، تەرەڭ مازمۇنىمەن، شىنايىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. تالانتتى سۋرەتكەردىڭ كارتينالارى ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ايقىن بەينەلەيدى. ابدوللا قارساقباەۆ تۇسىرگەن فيلمدەر ومىرشەڭدىگىمەن قۇندى. سەبەبى، ول قاي تاقىرىپتا بولماسىن، ءفيلمنىڭ مازمۇنىن شەبەر اشا ءبىلدى. سوندىقتان دا قانشا ۋاقىت وتسە دە، فيلمدەرى كورەرمەندەرىن ەشقاشان جوعالتقان ەمەس. ءفيلمدى حالىققا شىنايى ەتىپ جەتكىزۋ دارىندى رەجيسسەردىڭ شەبەرلىگى. ا.قارساقباەۆ تۋىندىلارى وسى جاعىنان ۇتىمدى. وسىنداي تۋىندىلاردىڭ قاتارىندا «مەنىڭ اتىم قوجا» (1963ج), «بالالىق شاققا ساياحات» (1968), «الپامىس مەكتەپكە بارادى» (1977), «بالالىق شاقتىڭ كەرمەك ءدامى» (1983) ت.ب. فيلمدەرىن ايتۋعا بولادى.
كوزى تىرىسىندە «جانازاسى» شىعارىلعان رەجيسسەر
ابدوللا قارساقباەۆ 1926 جىلى قازان ايىنىڭ 2-سىندە قاراپايىم وتباسىندا ون التىنشى پەرزەنت بولىپ دۇنيەگە كەلدى. ەرەسەك باۋىرلارى سوعىستان قايتپادى، كىشىلەرى اۋرۋدان شەتىنەدى. ون التى بالادان ابدوللا جانە ونىڭ تەتەلەس باۋىرى عانا امان قالدى. وقۋ ىزدەپ الماتىعا كەلدى. بۇل كەزدە استانامىزدا بىرىككەن ستۋديالار ورتالىعى (تسوكس) جانىنان اكتەرلەر دايارلايتىن كۋرستىڭ اشىلعان تۇسى ەدى. سوعىس اۋىرتپالىعىنا قاراماستان، «موسفيلم»، «لەنفيلم» ستۋديالارى فيلمدەر ءوندىرىسىن ۇزبەي، جەرگىلىكتى جاستاردى دا كينوستۋديا جۇمىسىنا ارالاستىرا باستاعان. وسىنداي قيلى-قيلى وقيعالاردىڭ ورتاسىندا شىڭدالعان ابدوللا قارساقباەۆ ماسكەۋدەگى كينەماتوگرافيستەر ينستيتۋتىنا جولداما الدى.
العاش بالالار تاقىرىبىنا دەن قويعان قازاق رەجيسسەرلەرىنىڭ قاتارىندا ابدوللا قارساقباەۆتى ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. 1967 جىلى «مەنىڭ اتىم قوجا» فرانتسياداعى كانن فەستيۆالىنىڭ ارنايى جۇلدەسىن جەڭىپ الدى. «الپامىس مەكتەپكە بارادى» ءفيلمى 1977 جىلى ريگادا وتكەن بۇكىلوداقتىق فەستيۆالدە باس جۇلدەگە يە بولدى. وسى كەزدەن باستاپ رەجيسسەر بالالار تاقىرىبىنا تەرەڭ بەت بۇردى. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى - ەركىن ويلاي بىلەتىن جاس ۇرپاقتى تاريەلەۋ ەدى. ءار فيلمىندە ابدوللا قارساقباەۆ بۇلدىرشىندەردى رولگە وتە ورىندى تاڭداي ءبىلدى. وزىنەن كەيىنگى جاستارعا ۇلاعاتىمەن، تالىمىمەن ونەگە بولدى. سوندىقتان دا جاستاردىڭ ەڭ جاقىن جاناشىرىنا اينالدى. جىلى ءجۇزدى، مەيىرىمدى، كەڭپەيىل رەجيسسەردى ءبارى بىردەن جاقسى كورىپ كەتتى. اسىرەسە، جاستار جاعى تىپتەن ۇيىرسەكتەۋ بولدى. رەجيسسەر دە ولارعا ءاردايىم اقىل-كەڭەسىن ايتىپ، ءجون سىلتەپ، جول كورسەتىپ وتىراتىن. جاڭا كەلگەن جاس تالاپكەرگە كينو ونەرىنىڭ قىر-سىرىن جەتە ۇعىندىرىپ، شەبەرلىك ماسەلەلەرىن تالقىلاپ، ۇيرەتۋدەن جالىقپايتىن. ۇلىلىق بار جەردە كىشىلىك تە بار. رەجيسسەر جاستاردىڭ بەت الىسىنا، جاڭا لەپكە قۋاناتىن، قىزىعاتىن. بۇگىندە قارساقباەۆتىڭ جولىن قۋىپ، سول كىسىگە ۇقساساق دەپ تىرىسىپ جۇرگەن رەجيسسەرلەر دە بارشىلىق.
ول كىسى كوپ فيلمدەرىن تۇسىرە الماي كەتتى. جاسىراتىن نەسى بار، كەيبىرەۋلەر ونى كينوعا جولاتقىسى كەلمەي، فيلمدەرىن تۇسىرتكىزبەي، جولىنا كەدەرگى بولعان. بۇل كورەالماۋشىلىقپەن، «مەنەن اسىپ كەتپەسىن» دەيتىن توعىشار پيعىلداعى پەندەلەردىڭ كەسىرىنەن ەدى. ونەردەگى ساياسات تا ءوز دەگەنىن جۇرگىزىپ، ايتقانىنا كوندىرەتىن...
حالقىمىزدىڭ بەلگىلى ءانشىسى روزا باعلانوۆانىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان «پويۋششايا ستەپ» دەرەكتى كينوسىن تۇسىرمەك بولعان. وندا دا كەرتارتپا كۇشتەر اياقتان شالىپ، باستاعان جۇمىسىن اياقتاتقىزبادى.
70-جىلدارى شەرحان مۇرتازانىڭ «قارا مارجان» اتتى رومانى بويىنشا كوركەم فيلم جاساۋدى قۇلشىنا قولعا العان. الايدا، العاشقى كادرلارى تۇسىرىلە باستاعان تۇستا كينوشەنەۋنىكتەرگە ۇناماي قالىپ، رەجيسسەرلىكتى زورلاپ تارتىپ الدى.
«قيلى كەزەڭدى» دە وعان تۇسىرتكىزبەي، تارتىپ العىسى كەلدى. ءفيلمنىڭ ستسەناريىن جازعان ولجاس سۇلەيمەنوۆ «تەك قارساقباەۆ تۇسىرەدى» دەپ، باسقاعا كەلىسىم بەرمەي قويعان سوڭ عانا، لاجسىزدان ابدوللاعا رەجيسسەرلىك تاپسىرىلعان-دى.
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»، «قۇلاگەردىڭ ءولىمى» ستسەناريلەرىن ويداعىداي دايىنداپ، تۇسىرۋگە بەت العاندا، تاعى دا قولىنان جۇلىپ الىپ، باسقا رەجيسسەرگە ۇسىنىلعان-دى.
بۇل كىسىنىڭ فيلمدەرىن الەمدىك دارەجەدە كورگەن ءۇندى حالقىنىڭ ۇلى رەجيسسەرى رادج كاپۋردىڭ ا.قارساقباەۆ تۇسىرگەن فيلمدەرگە ريزا بولىپ، ءوزىن ءبىر كورۋگە ارماندايدى. ءتىپتى، ءوز ەلىنە ارنايى شاقىرتۋ جەدەلحاتتارىن دا بىرنەشە مارتە جىبەرەدى. الايدا، «كەيبىر كىسىلەر» قۇپ كورمەگەندىكتەن، «ول كىسى ءبىراز جىل بۇرىن ءولىپ كەتكەن» دەپ، كورە المايتىن بايعۇستار، جامانشىلىق شاقىرعىش «بايعىزدار» كوزى تىرىسىندە تالانتتى رەجيسسەردىڭ «جانازاسىن» دا شىعارىپ قويعان ەكەن...
رادج كاپۋردان شاقىرتۋ العان
بولات قالىمبەتوۆ، «بالالىق شاقتىڭ كەرمەك ءدامى» فيلمىندە باستى ءرولدى سومداعان اكتەر، رەجيسسەر:
- ابدوللا قارساقباەۆ - مەنىڭ كينوداعى اكەم. كينو الەمىنىڭ ءبىراز قىر-سىرىن سول كىسىدەن ۇيرەندىم. ول كىسى ناعىز پسيحولوگ بولاتىن. بالالارمەن قالاي جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن جاقسى ءبىلدى.
مەنiڭ بويىم قاتارلاستارىمنان الاسا بولعاندىقتان، دوستارىممەن ويىن كەزiندە ۇنەمi ناشار مiندەتتەردi اتقارۋىما تۋرا كەلەتiن. فۋتبول ويناعاندا مەنى قاقپاشى قىلىپ قوياتىن. «بويىم ءبىر تۇتام مەن قالاي دوپتى توسامىن» دەپ قارسى بولامىن. ويىن بالاسى ەمەسپiن بە، بiردە مەنiڭ دە العى شەپكە شىعىپ، جۇگiرiپ، الىسىپ ويناعىم كەلەدi. ويىننان شاتاق شىعىپ، شارت تا شۇرت بولىپ قالدىق. ابدوللا اعامىز «بالالىق شاققا ساياحات» فيلمiنە كەيiپكەر iزدەپ، مەكتەپكە كەلگەن بەتi ەكەن. مەنiڭ ادىلەتسىزدىكككە وڭايلىقپەن جول بەرمەيتiنiمدi بايقاعان اعاي ءوز تاڭداۋىن ماعان ءتۇسiرiپتi. ونىڭ ۇستiنە مەكتەپ ديرەكتورى ر.نۇرتازينا اپايىمىز ابدوللا اعاما مiنەزدەمە بەرىپ قويعان ەكەن. «ساباقتى ناشار وقيدى، بۇزىق بالا، كينوعا تۇسۋگە جاراماس» دەپ. ءسويتiپ، مەنiڭ كينوداعى تۇساۋىمدى كەسكەن ابدوللا قارساقباەۆ اعام بولدى...
ادامنىڭ جاس كەزiندە كورگەن-بiلگەنi ساناسىندا وشپەستەي بولىپ قالادى عوي. العاشقى تۇسكەن «بالالىق شاققا ساياحات» فيلمiندە كەيiپكەردiڭ جىلايتىن ءساتiن شىعارا الماي ابدەن قينالدىم. كوزiمە پياز دا جاقتى، سوندا دا بiر تامشى جاس شىقساشى... كەيiپكەرiمنiڭ جاتتاپ العان ءسوزiن دە ۇمىتىپ قالدىم. وسى كەزدە ابدوللا اعانىڭ دارىندىلىعىن ايتساڭشى!.. ماعان كەلىپ: «جاقىن تۋىستارىڭنان كىم ومىردەن ءوتتى؟» دەپ سۇرادى. مەن «اپام» دەپ ەدىم، ول كىسى ماعان قاراپ تۇرىپ: «اپام-اي..» دەپ جىلاپ سالدى. ول كىسىمەن مەندە قوسىلا جىلاي كەتتىم. ابدوللا اعا «موتور!» دەپ تۇسىرە باستاعاندا مەن سوزدەرىمدى ۇمىتىپ قالىپپىن. ول كىسى «ستوپ!» دەپ قايتا توقتاتىپ، كەيىپكەرىمنىڭ سوزدەرىن تاقتاعا جازىپ قويدى دا، «ال وسىعان قاراپ تۇرىپ اپاڭدى ەسكە ال دا، جىلا» دەدى. مىنە، ول كىسىنىڭ ناعىز پسيحولوگ ەكەندىگىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى...
ءداۋىر ءۇنىن ەستي ءبىلۋ مەن سەزىمدى تەربەر پسيحولوگيالىق تەرەڭدىكتەن ارتىق ونەر ادامى ءۇشىن ەشتەڭە جوق. ءومىرىنىڭ بالالىق شاعىنان بۇگىنگى تاڭداعى 85 جاسقا اياق باسقان عۇمىرىندا رەسپۋبليكامىزداعى كينو تارلاندارىنىڭ ءبىرى بولعان قارساقباەۆتىڭ قيىنشىلىقتار قىل شىلبىرىن سالعان ءومىرى وسىلاي ءوربىدى. بىراق سولاردىڭ بارىنەن دە قايتپاي، جان تانىمەن تۇسىرگەن كينولارى ۋاقىت وتكەن سايىن قول جەتپەس بيىككە جوعارىلىپ بارادى. ءوزى 1982 جىلى دۇنيەدەن وتسە دە، الەمدىك دارەجەدە ءىز تاستاعان قىرۋار ەڭبەگى جىلدارمەن جاڭعىرىپ، قازاق كينو سالاسىنداعى كلاسسيكالىق بيىك نۇسقاسىن باسەڭدەتپەدى. قايتا ماڭگىلىك ۇلگىدەگى ۇستازدىق جولىن پاش ەتىپ تۇرعاندىعى ەل ەسىنەن كەتپەس. ا.قارساقباەۆ بيىگى - «قازاقفيلم» بيىگى، قالا بەردى، بۇكىل ەلىمىزدىڭ تۇعىرلى اسۋى بوپ قالا بەرمەك...
ەڭلىك باقىتقىزى
