بiزدiڭ ەلدە قابىلدانا سالىپ ورىندالىپ كەتەتiن زاڭدار كوپ شىعار. بiراق مەن ءدال تەمەكi تۋرالى زاڭىنداي كەرەمەت تەگەۋرiندiسiن ەسكە تۇسiرە الماي-اق قويدىم. بۇل زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا ەكi جىل دا تولعان جوق. سويتە تۇرا ورىندالۋى ايتارلىقتاي كوڭiل كونشiتەدi. شىلىمقورلار دا بۇگiندە الدەقاشان ايىلدارىن جيعان. بۇرىنعىداي جۇمىس كەڭسەلەرiندە، قوعامدىق ورىنداردا بۇرقىراتا بەرۋدi قويعان. جالپى، قابىلدانعان زاڭنىڭ وسىلايشا قۇدiرەتتi كۇشكە اينالۋى - ونىڭ ماجبۇرلەۋشi تەتiگiندە بولسا كەرەك. ايىپپۇلى قوماقتى بولعان سوڭ كiم قالتاسىن قاعۋعا قۇمارتار دەرسiڭ. دۇرىس-اق.

ال ەندى قابىلدانعانىنا تابانى كۇرەكتەي 20 جىلدان اسسا دا ورىندالۋى ارمانعا اينالعان مەن بىلەتىن ءبىر زاڭ بار. ول - «تىلدەر تۋرالى» دەپ اتالادى. وزگە تىلدەرىن قايدام، ايتەۋىر قازاق تىلىنە سول زاڭنان قايىر بولماي-اق قويدى. جات جۇرتتا ءجۇرىپ وسى تىلدەن ايرىلۋدان قورقىپ، تاريحي وتانعا ورالىپ ەدىك.

بiزدiڭ ەلدە قابىلدانا سالىپ ورىندالىپ كەتەتiن زاڭدار كوپ شىعار. بiراق مەن ءدال تەمەكi تۋرالى زاڭىنداي كەرەمەت تەگەۋرiندiسiن ەسكە تۇسiرە الماي-اق قويدىم. بۇل زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا ەكi جىل دا تولعان جوق. سويتە تۇرا ورىندالۋى ايتارلىقتاي كوڭiل كونشiتەدi. شىلىمقورلار دا بۇگiندە الدەقاشان ايىلدارىن جيعان. بۇرىنعىداي جۇمىس كەڭسەلەرiندە، قوعامدىق ورىنداردا بۇرقىراتا بەرۋدi قويعان. جالپى، قابىلدانعان زاڭنىڭ وسىلايشا قۇدiرەتتi كۇشكە اينالۋى - ونىڭ ماجبۇرلەۋشi تەتiگiندە بولسا كەرەك. ايىپپۇلى قوماقتى بولعان سوڭ كiم قالتاسىن قاعۋعا قۇمارتار دەرسiڭ. دۇرىس-اق.

ال ەندى قابىلدانعانىنا تابانى كۇرەكتەي 20 جىلدان اسسا دا ورىندالۋى ارمانعا اينالعان مەن بىلەتىن ءبىر زاڭ بار. ول - «تىلدەر تۋرالى» دەپ اتالادى. وزگە تىلدەرىن قايدام، ايتەۋىر قازاق تىلىنە سول زاڭنان قايىر بولماي-اق قويدى. جات جۇرتتا ءجۇرىپ وسى تىلدەن ايرىلۋدان قورقىپ، تاريحي وتانعا ورالىپ ەدىك.
ءتۇرلى مادەنيەت ۇلگىلەرىمەن ەجەلدەن ەتەنە تانىس قازاقستان بۇگىندە ءوزىنىڭ ءتول مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ احۋالىنا قاتتى الاڭداۋلى. ونىڭ نەگىزى دە بار. دەگەنمەن كەيدە تىم اتويلاپ، اسىرە بەلسەندىلىككە باسقانىمىزبەن ونىمىز ءسوز جۇزىندە عانا قالىپ قويىپ، ناقتى ءىستىڭ قولعا الىنبايتىن تۇستارى كەزدەسىپ جاتقانداي كورىنەدى. سوڭعى كەزدە ءتىپتى ءتىل دەگەندە تىم ارتىق كەتىپ، كەيبىر يگى باستامالاردى، مەملەكەتتىڭ ۇستانعان دۇرىس ساياساتىنىڭ ءوزىن جوققا شىعارۋعا تىرىسىپ، ورىنسىز قارسىلاساتىن بولىپ الدىق. مۇنىمىز ەندى تىم ارتىق كەتۋ دەپ ويلايمىن. مىسالى بيلىك تاراپىنان كوتەرىلگەن «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن ساياساتتى ءوز باسىم قولدايمىن.
بۇل مەنىڭ «مارگينالدىعىمنان» نەمەسە «ماڭگۇرتتىگىمنەن» ەمەس، تازا ۇلتجاندى پاتريوتتىعىمنان شىعار دەسەم ارتىق ايتقاندىق بولماس. ول ءۇشىن ءوزىمنىڭ قازاقتىلدى ەكەندىگىمدى دالەلدەپ جاتۋدىڭ مۇلدە قاجەتى جوق. ءبارىمىز دە انا ءتىلىمىزدىڭ جاناشىرىمىز، ونىڭ جوعىن تۇگەندەۋشى، كەمدىگىن بۇتىندەۋشى مادەنيەت سالاسىنىڭ ماماندارىمىز. قازاق ءتىلىنىڭ كەڭ ارنادا قانات جا-يىپ، قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلۋىنا ءار قازاق مۇددەلى ەكەندىگى ەش كۇمان تۋدىرماسا كەرەك. ولاي بولسا، انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوساتىن، ونى الەمدىك ساحناعا شىعاراتىن كەز-كەلگەن قادامداردى قولداۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءار مىنبەردەن ءتىل ءۇشىن ايعاي مەن ويبايعا باسۋ، جوقتاۋ ايتىپ، جىلاپ-ەڭىرەگەندەي بايبالام سالۋ جەتكىلىكسىز. كەرىسىنشە، مەيلىنشە وعان پراگماتيكالىق تۇرعىدان قاراپ، سوزدەن گورى ىسكە كوشۋگە ۇمتىلعانىمىز ابزال.
راس. ءبىزدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگاندار قازاق تىلىنە تولىق كوشكەن جوق. رەسمي بيلىك، پارلامەنت قازاقشا سالەمدەسۋدەن ارى اسپايدى. سولاي ەكەن دەپ ايعايلاۋدان نە تۇسەدى؟ ال ناقتى ىسكە كوشۋ ءۇشىن قانداي تەتىكتى قولدانامىز؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن ءبىر مىسالدى تىلگە تيەك ەتە كەتكەن دۇرىس بولار. ءبىز قازىر زيالى قاۋىمنىڭ ءوزىن قازاقتىلدى، ءورىستىلدى دەپ بەيرەسمي تۇردە بولسا دا ەكىگە ءبولىپ الاتىندى شىعاردىق. ال انا ءتىلى ماسەلەسىنە كەلگەندە ەڭ الدىمەن تاياقتىڭ ۇشى بيلىكتەگى تۇلعالارعا كەلىپ تيەتىنى شىندىق. بار پالەنى ءورىستىلدى قانداستارىمىزعا جاۋىپ، سولاردى كىنالاۋعا ءاردايىم دايار تۇراتىنىمىز تاعى بار. ولاي بولسا، مەن قازاقستان ۇكىمەتىن بىرنەشە شەت تىلىنە قامشى سالدىرمايتىن پوليگلوت قاسىم-جومارت توقاەۆ باسقارعان كەزدە قازاق ءتىلىن بيزنەس سالاسىنداعىلارعا، تاۋار وندىرۋشىلەرگە ەش ايعاي-شۋسىز-اق تىرپ ەتكىزبەي مويىنداتقانىن ەرەكشە اتاپ ايقىم كەلەدى. وعان ءتىپتى كورشى ەلدەردىڭ كاسىپكەرلەرى دە ەرىكسىز مويىنسۇنىپ، كونۋگە ءماجبۇر بولدى. سونداعى ق.توقاەۆتىڭ جاساعان بار ەرلىگى ۇكىمەت ورنىنىڭ ءبىر عانا قاۋلىسى بولاتىن. قاۋلىدا شەكارادان قازاقستانعا وتكىزىلەتىن تاۋارلار مەن ساۋدا ماركالارىندا قازاقشا ماتىندەردىڭ جازىلۋى مىندەتتەلگەن. ەگەر ولاي بولماعاندا، ياعني قازاقشا ءماتىن جازىلماسا، ول تاۋار كونتراباندالىق زات رەتىندە سانالىپ، تاركىلەۋ قاراستىرىلعان.
قاۋلىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونشالىق، بارلىق جەردە ەش ىڭ-شىڭسىز ورىندالدى. بۇل قالاي دەپ قارسىلاسۋعا دا ەشكىمنىڭ قاۋقارى جەتپەدى. كورشى قىتايدان، رەسەيدەن كەلەتىن تاۋارلاردىڭ بارلىعى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جازىلعان ماتىنمەن تاراي باستادى. ماكارون، ءسۇت ونىمدەرىنەن باستالعان قازاقشا ماتىندەر كەيىن تۇرمىستىق ءىرى قۇرال-جابدىقتار، ەلەكتر قۇرىلعىلاردىڭ كىتاپشاسىنا، ءدارى-دارمەك اتاۋلىنىڭ ءبارىنىڭ پاراقشاسىندا جازىلىپ، بۇگىندە جارناما اتاۋلىنىڭ جاپپاي انا تىلىمىزدە سايراپ تۇرعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز.
مىنە، انا ءتىلىنىڭ شىن جاناشىرى، ناعىز وتانشىل تۇلعا وسىلاي ىسىمەن كورىنسە كەرەك. بۇگىنگە دەيىن ق.توقاەۆتىڭ وسى يگىلىكتى ءىسى ءۇشىن كەۋدە سوعىپ، ۇرانداتقانىن كورگەن جوقپىز. بىراق، جاساعان ءىسى مەن ناقتى قادامى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن الدەقاشان دالەلدەپ وتىر. اسىلى، شىنايى ىسكەر تۇلعالار قوعام الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىن وسىلاي ءۇنسىز عانا اتقارىپ، جۇرە بەرەتىن بولسا كەرەك. ءاربىرىمىز وسىلاي ءۇنسىز ءجۇرىپ، ناقتى ءىس تىندىرۋدى قولعا الساق، بۇگىندە قازاق ءتىلى ءوز ەلىندە وگەيسىمەگەن بولار ەدى. مۇنى ءبىر دەلىك. ال ەكىنشى ماسەلەگە كەلسەك، بىزدە سوڭعى كەزدە ءتىلدى تىلگە قارسى قويۋ ارەكەتتەرى قىلاڭ بەرىپ ءجۇر. مىسالى مەن جوعارىدا ايتقان «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن ماسەلەگە قايتا ورالايىق. قازاقستان ازاماتتارى ءۇش ءتىلدى قاتار مەڭگەرگەننەن ەش نارسەدەن ۇتىلمايدى، الەم كوشىنىڭ سوڭىندا قالمايدى.
ءتىل مەن ءتىل، مادەنيەت پەن مادەنيەت ەشقاشان ءبىر-بىرىمەن جاۋلاسپاسا كەرەك. كەرىسىنشە ءبىرىن ءبىرى دامىتىپ، تولىقتىرىپ، بايىتا تۇسەدى. بۇگىندە ءار قازاق كەم دەگەندە ەكى تىلدە سويلەيدى. وسىعان دەيىن دە ورىس ءتىلىن يگەرگەننەن ەش قازاق جاماندىق كورگەن جوق. ءيا، وزگەنىڭ ءتىلىن ءبىز مەڭگەرگەننەن، ءبىزدىڭ ءتىلدى وزگەلەر بىلگەننەن ەشقايسىمىز ۇتىلمايمىز. كەرىسىنشە، رۋحاني بايىپ، تولىسا تۇسەرىمىز انىق.
تاۋەلسىزدىككە دەيىن ءبىز الەم مادە¬نيە¬تى¬نەن ورىس ءتىلى ارقىلى ءنار الدىق. دەربەس ەل بولىپ، الەمگە تانىلعان كەزىمىزدەن باستاپ سىرتقى قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ اۋقىمى كەڭەيدى. مۇحيت اسىپ، ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا، عىلىم-ءبىلىم يگەرۋگە مول مۇمكىندىك تۋدى. مۇندايدا ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا شەت تىلدەرىن وقىپ ۇيرەنۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. بۇرىن اتا-انالارىمىز بىزگە «ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ - وڭبايسىڭ!» دەگەن بولسا، ەندى ءبىز بالالارىمىزعا «اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسەڭ - العا باسپايسىڭ!» دەۋگە ءماجبۇرمىز. بۇل ەندى ءومىردىڭ وزىنەن تۋىنداپ وتىرعان شىندىق! ال ءبىز شىندىقتى ەش قاشان اينالىپ وتە المايمىز.
سوندىقتان دا «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەندى نەشە جەردەن جەك كورۋدەن ەش پايدا جوق. تەحنولوگيا جەتىلىپ، ەلىمىز العا دامىعان سايىن وعان مويىنسۇنباي تۇرا المايمىز. سەبەبى اعىلشىن تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك پەن سۇرانىس ءاردايىم ارتا تۇسەتىندىكتەن، باسقا امالىمىز دا جوق. ياعني اعىلشىن، ورىس تىلدەرىمەن قاتار انا ءتىلىمىز دە ەلدەگى بارشا جۇرتقا ورتاق مىندەت ەتىلىپ، جاپپاي يگەرىلسىن دەگەندى «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىنىڭ ءوزى مەڭزەپ تۇر عوي. دەمەك ءۇش ءتىلدى دە مەڭگەرۋ تالاپ ەتىلەتىندىكتەن، قازاقشا بىلمەيتىندەر انا ءتىلىمىزدى يگەرۋگە ءماجبۇر بولادى دەگەن ءسوز. الايدا ءتىل ۇيرەتۋدەگى قازىرگى ءتاسىلدى وزگەرتۋ قاجەت بولادى. سەبەبى شەت ءتىلىن ۇيرەنۋدى قازاق ءتىلى ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرماساق، ءوز اسىلىمىزدى جوعالتىپ تىنارىمىز كادىك. الدىمەن قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ بارىپ، شەت تىلدەرىن ءوز انا ءتىلى ارقىلى ۇيرەنسە.
ءسوز سوڭىندا ايتا كەتەر ءبىر جايت، ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن جاڭا جىلدان باستاپ، جوو-نا ارنالىپ بولىنەتىن مەملەكەتتىك ءبىلىم گرانتىن تەك قانا قازاق توپتارىندا وقيتىن جاستارعا بەرىلەتىن ءۇردىستى قالىپتاستىرساق. بۇل جەردە وزگە دياسپورا وكىلدەرىنىڭ قۇقىعىن بۇزۋدان اۋلاقپىز. ەگەر ولار مەملەكەتتىك گرانت بويىنشا جوعارى ءبىلىم العىلارى كەلسە، قازاق توپتارىندا وقىسىن. كەيىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارام دەسە، وعان دا داڭعىل جول اشىلادى. ال ورىس توپتارى دا جابىلىپ قالمايدى. ونى جاپپاي اقى تولەپ وقيتىن توپقا اينالدىرىپ، ورىسشا ءبىلىم الام دەگەندەرگە دە قولايلى جاعداي جاساپ قويارمىز. باستىسى، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءوز تۇعىرىنا قويۋ ءۇشىن ءدال وسىنداي ناقتى شارالار جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت دەپ بىلەمىز.

22.12.2011

قۋاندىق شاماحايۇلى،
حالىقارالىق جۋرناليست

استانا

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=28&id=7060