قازاق دياسپوراسى تۇراتىن ەلدەردە قازاق ءتىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن شىعارۋ، دياسپورا وكىلدەرى مەن قازاقستان اراسىنداعى مادەني-رۋحاني، گۋمانيتارلىق، ىسكەرلىك بايلانىستى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى قادامدارىنىڭ ءبىرى. قازاقستان اۋماعىنان بولەك كەز كەلگەن شەت مەملەكەتتە قازاق ءتىلدى اقپارات شىعارۋ وڭاي ەمەس. ءار ەلدىڭ ىشكى ساياساتى مەن يدەولوگياسىنا قاراي الۋان ءتۇرلى جاعدايلار كەزدەسەدى. 

«شەتەلدىك جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كوشىپ كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتاردى قولداۋدى قامتاماسىز ەتۋ قىزمەتتەرى» اياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرماسىمەن «وتانداستار قورى» شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى باق-تىڭ دەرەكقورىن جاساۋدا. بيىلعى جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستالعان جۇمىس ناتيجەسىندە 70 استام شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى باق پەن قانداستارىمىز ءجيى قولداناتىن الەۋمەتتىك جەلى پاراقشالارىنىڭ بازاسى جاسالدى. بۇعان قوسا شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىم بولىگى تۇراتىن وزبەكستان، قىتاي، رەسەي، موڭعوليا، يران، تۇركيا ەلدەرىندەگى قازاق ءتىلدى باق ماسەلەلەرىنە تالداۋ جۇرگىزدىك.  

وزبەكستاننىڭ تاشكەنت قالاسىندا قازاق تىلىندە شىعاتىن جالعىز رەسپۋبليكالىق «نۇرلى جول» گازەتى بار. گازەت بۇرىن «دوستىق تۋى» دەپ اتالعان. 2017 جىلدان باستاپ «نۇرلى جول» دەپ اتاۋىن وزگەرتتى. گازەت اپتاسىنا ەكى رەت قازاق تىلىندە شىعادى. ساتىلىمعا شىعارىلمايدى. گازەتتى وزبەكستانداعى قازاق اعايىندار جازىلۋ ارقىلى پوچتامەن الادى. كەيبىر جىلدارى گازەتتىڭ تيراجى 21 مىڭعا دەيىن ۇلعايعان بولاتىن. الايدا، 2019 جىلى گازەتتىڭ تيراجى 1 900 داناعا دەيىن ازايدى. مۇنىڭ باستى سەبەبى، وقىرمانداردىڭ كوپشىلىگى ينتەرنەت ارقىلى قازاق ءتىلدى اقپاراتقا قول جەتكىزدى. سول سەبەپتى، گازەتتىڭ تيراجى جىل وتكەن سايىن كەمىپ بارادى. سونداي-اق، وزبەكستاندا ءۇش اۋداندىق گازەت پەن جۋرنال جانە وزبەكستان ۇلتتىق اقپارات اگەنتتىگى سايتىنىڭ قازاق ءبولىمى بار. ولار: «كەنيمەح تاڭى»، «تامدى شارۋاگەرى»، «ۇشقۇدىق» گازەتتەرى مەن «ۇشقۇدىق جۋرنالى» («ۇشقۇدىق» گازەتى جىلىنا 3 رەت جاڭا جىل، ناۋرىز، تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىندە جۋرنال بولىپ شىعارىلادى). تاسقا جازعان تاريحتاي كەيىنگىگە مۇرا بولار گازەت-جۋرنالداردان بولەك، سان جىلدار وتسە دە راديودا اۋەنى، كوگىلدىر ەكراندا كەسكىندەلگەن كوركەم بەينەلەردىڭ سىرى مەن سىنى وزگەرمەيدى. قازاقتاردىڭ جاعدايى، مادەني-ەتنوستىق ءومىرى، ءتىلى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارى تۋرالى وزبەكستاندىق تەلەكانالداردا قازاق تىلىندە بىرقاتار تۇراقتى باعدارلامالار كورسەتىلەدى. دەگەنمەن، تەڭىزگە تامعان تامشىداي بۇلاردىڭ سانى تىم از. اتاپ ايتساق، «وزبەكستان» تەلەارناسىندا «ديدار» جانە «ناۋاي» تەلەارناسىندا قازاق تىلىندە 20 مينۋتتىق «التىن ايماق» باعدارلاماسى ەفيرگە شىعادى. قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تەلەارناسىندا دا قازاق تىلىندە مادەني-تانىمدىق باعدارلاما كورەرمەنگە ۇسىنىلادى. سونىمەن قاتار، وزبەكستان راديوسىنىڭ قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن ارنايى ۋاقىتتارى بار.

وزبەكستاندا قازاق تىلىندەگى تەلەراديو باعدارلامالارى ونداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ۇلتتىق-مادەني ءومىرىن قامتىپ، قاجەتتىلىگىن تولىق قاناعاتتاندىرادى دەپ ايتۋ قيىن. ويتكەنى، اتالعان باعدارلامالاردىڭ سانى تىم از. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلدارى وزبەكستان ۇكىمەتىنىڭ قازاق دياسپوراسىنا قاتىستى ساياساتى تۇراقتى سيپاتتا دامىمادى. ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي قاتىناستاردىڭ سالقىن تارتقان كەزەڭدەرى قازاق دياسپوراسىنا دا كەرى اسەرىن تيگىزدى. ماسەلەن، 2008 جىلى وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆتىڭ قازاقستانعا جاساعان رەسمي ساپارىنان كەيىن تاشكەنتتەگى قازاق مادەني ورتالىعىنا قاتىستى ادىلەت مينيسترلىگى تاراپىنان تەكسەرۋ جۇرگىزىلىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا قىزمەتى توقتاتىلعانى بەلگىلى. دەسە دە، كەيىنگى جىلدارى وزبەكتان مەن قازاقستان اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاقسارىپ كەلەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق دياسپوراسىنا دا وڭ اسەرىن تيگىزۋدە. وسىعان قاتىستى قر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى وزبەكستاندىق ارىپتەستەرىمەن اتالعان سالادا ىنتىماقتاستىق ورناتىپ، وزبەكستاندىق تەلەارنالاردا قانداستارىمىزعا ارنالعان قازاق تىلىندەگى باعدارلامالار سانىن كوبەيتۋگە دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ بار ەكەنىن جەتكىزىپ، شەشۋ جولدارىن تالقىلاۋدى كوتەرۋى كەرەك.

قازاق حالقى ەڭ شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىردىڭ ءبىرى - قىتايداعى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايونى. سالىستىرمالى تۇردە الىپ قاراعاندا قىتايداعى قازاقتاردىڭ گازەت-جۋرنال باسىلىمى بويىنشا بەلسەندىلىگى وتە جوعارى. اتاپ ايتساق، قىتاي قازاقتارى اراسىندا قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن 24 باق بار. ونىڭ 3 گازەت: «شىنجاڭ گازەتى»، «ىلە گازەتى»، «التاي گازەتى»، 9 جۋرنال: «شۇعىلا»، «شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمى»، «تارباعاتاي»، «التاي اياسى»، «مۇرا»، «ىلە ايدىنى»، «ءتىل جانە اۋدارما»، «ۇلتتار ادەبيەتى»، «قۇمىل القابى»، 2 اۆتونوميالى رايوندىق تەلەارنالار: «XJTV-3»، «XJTV-8»، 2 راديو: قحر قازاق راديو تورابى، التىن كوپىر راديوسى، 8 سايت: شىنجاڭ گازەتى سايتى، حالىق تورابى، كۇنلۇن تورابى، تارباعاتاي اقپارات تورابى، nurlejol.org, تيانشان تورى، اعاجاي-التاي تورابى، ىلە اقپارات تورابى قازاق تىلىندە اقپارات تاراتادى.

قىتايداعى قانداستارىمىز توتە جازۋدى قولدانادى. ءبىر كەمشىلىگى بۇرىنعى ۋاقىتتا اتاجۇرتتاعى جاڭالىقتاردى دەر كەزىندە وقۋ مۇمكىندىگى بولماعان ەدى. قازىرگى ۋاقىتتا قىتايداعى جانە ەلگە كەلگەن قانداستار ءۇشىن ەلىمىزدەگى Kazinform.kz, Qamshy.kz, Abai.kz, Adyrna.kz سايتتارىندا توتە جازۋ مەن اقپارات جاريالانىپ وتىرادى. قىتاي ەلىندەگى جابىق ساياسات سالدارىنان اتالعان ءباسپاسوز جەتەكشىلەرىمەن جەكە بايلانىسقا شىعۋ قيىندىعى تۋىپ وتىر. اعات جاساعان ءبىر ارەكەتىمىزدەن قانداستارىمىزدىڭ ايىپقا تارتىلۋىن قالامايمىز. قوس مەملەكەتتىڭ ەلارالىق ساياسي-ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسى تۇراقتى دامۋدا، نۇر-وتان حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى مەن قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى اراسىندا ارىپتەستىك ىنتاماقتاستىق ورناتىلعان. وسىنداي تۇراقتى بايلانىستىڭ دامۋى ناتيجەسىندە قىتايدا تۇراتىن قانداستارىمىزعا ءدىن مەن ساياساتقا قاتىسى جوق، تەك قازاقستانداعى ۇلتتىق عىلىم مەن مادەنيەت، ادەبيەت پەن سالت-ءداستۇر جانە گۋمانيتارلىق باعىتتاعى اقپاراتتىڭ قول جەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ قاجەت. قىتايداعى قازاق ءتىلدى جۋرناليستەر مەن ادەبيەتشىلەردىڭ ەلىمىزگە قىزمەتتىك ساپارىن ازىرلەپ، تاجىريبە الماسۋ كونفەرەنتسيالارى مەن كۋرستارىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. 

ەجەلدەن ىرگەلەس وتىرعان رەسەي ەلىندە قازاق حالقىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان شوعىرى مەكەن ەتەدى. بۇل ەلدە دە قازاق ءتىلدى باسىلىمدار بار. بىراق تارالۋ ايماعى مەن تيراج سانى تىم از. جەكە ادامداردىڭ قولداۋىمەن شىعاتىن گازەتتەردى باسپا بەتىنە بەرۋ ءۇشىن قاراجات تاپشىلىعى مەن جۋرناليست مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بايقالادى. اتاپ ايتساق، رەسەي فەدەراتسياسى تۇمەن وبلىسىنداعى قانداستارىمىزدىڭ ۇلتتىق-مادەني ورتالىعىنا تيەسىلى http://www.qazaq72.ru/ سايتى ورىس جانە قازاق تىلىندە اقپارات بەرەدى. التاي رەسپۋبليكاسىنا قاراستى قوس-اعاش اۋدانىندا «چۋيسكيە زوري» گازەتىنىڭ قوسىمشاسى «ءشۇيدىڭ نۇرى» گازەتى مەن http://moyaokruga.ru/chuyskie/ سايتى قازاق تىلىندە اقپارات تاراتادى. ومبى وبلىسىندا «ومبى قازاقتارىنىڭ» گازەتى، «ومبى قازاقتارى» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ سايتى جانە «ۆكونتاكتە» الەۋمەتتىك جەلىسىندە https://vk.com/kazahi_omska پاراقشاسى تىركەلگەن. بۇل پاراقشا ارقىلى رەسەي ەلىندەگى قانداستار ءوزارا اقپارات الماسىپ، حابارلاسىپ تۇرادى. ومبى قالاسىندا شىعارىلاتىن «اتامەكەن» قوعامدىق-ساياسي گازەتىنىڭ رەداكتورى ەرتاي جاڭعوناقوۆ باسپاعا بەرۋگە دايىن گازەتتى شىعارۋعا دەمەۋشى تاپپاي وتىرعانىن جەتكىزدى. وسىنداي باسىلىمدارعا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ، ءتىل كوميتەتى ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋعا ارنالعان باعدارلامالار جانە قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ەلىمىزدى شەتەلدەرگە تانىتاتىن يميدجدىك جوبالارى اياسىندا قارجى نەمەسە گرانتتار ءبولۋ جولدارىن قاراستىرۋدى ۇسىنىس رەتىندە نازارعا ۇسىنامىز. 

شەتتەگى قانداستاردىڭ كوپ بولىگى موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي، قوبدا ايماقتارى مەن ۇلان-باتىر قالاسىندا تۇرادى. موڭعولياداعى قانداستار اراسىندا 3 گازەت، 2 جۋرنال، 3 تەلەكانال، 1 سايت جانە راديو قازاق تىلىندە اقپارات تاراتادى. جەكەلەي اتاپ وتسەك، «موڭعول زامان»، «شاراپات»، «جاڭا ءداۋىر» گازەتى، «شۇعىلا» جانە «ارۋ جۇلدىزدار» جۋرنالى، «دەربەس» تV, «سايان» تV, «تV-4» تV تەلەكانالى، kaz.news.mn سايتى، قازاقشا راديو تورابى مەن جەكە الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسى Bai.olke.com. قارجى تاپشىلىعىنان، وكىنىشكە قاراي بۇعان دەيىن وقىرماننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن «تارلان تاعىزىم»، «ينابات»، «ءبىلىم» گازەتتەرى جابىلىپ قالعان.

يران ەلىندەگى تەلەراديو بىرلەستىگىنىڭ World Service دەپارتامەنتى 32 تىلدە جۇمىس ىستەيدى. سوندا 1996 جىلى «قازاقشا راديو» ءبولىمى اشىلعان. 2018 جىلعا دەيىن كۇنىنە 1 ساعات تىكەلەي ەفير جۇرگىزىلەتىن. قازىر بيۋدجەت تاپشىلىعىنا بايلانىستى جارتى ساعات ەفير بەرىلەدى. www.urmedium.com/kazakhradio سايتىنىڭ مۇراعاتىنان باعدارلامانى تىڭداۋعا بولادى. www.parstoday.com/kz  اقپاراتتىق سايتىنىڭ دا قازاق ءبولىمى جۇمىس ىستەيدى. جۋرناليست، بلوگەر جاپارباي شادكامنىڭ http://jake66.blogfa.com جەكە بلوك پاراقشالارىندا ۇلتتىق سالت-داستۇرىمىزگە قاتىستى جاڭالىقتار بەرىلىپ وتىرادى. ينستاگرام جەلىسىندە يرانداعى قانداستارىمىز كوپ تىركەلگەن kaz_iran جانە shadkam.jafar پاراقشالارى دا قولدارىنان كەلگەنشە قازاق ءتىلدى اقپارات بەرۋگە تالپىنىس جاساۋدا. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي جاتاتىن تۇستار دا از ەمەس. شەتتە جۇرسە دە، ۇلتىم دەپ قىزمەت جاساپ جۇرگەن قانداستاردىڭ بارىنا شۇكىرلىك ەتەمىز. 

تۇركياداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ قازاق تىلىندە تۇراقتى تۇردە شىعاتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جوق. تەك «كاتەاد» تاراپىنان قازاق جانە تۇرىك تىلدەرىندە ءار توقسان سايىن «قازاق ەلى» اتتى جۋرنال شىعادى. اتالعان جۋرنالدىڭ تيراجى كوپ ەمەس. ويتكەنى، تەك عىلىمي، اكادەميالىق ورتادا جۇرگەن قانداستارىمىزعا عانا ارنالادى. تۇركيادا عىلىمي ورتادا قانداستارىمىزدىڭ اسا كوپ ەمەس ەكەنىن ەسكەرسەك، تيراج سانىنىڭ از بولۋى تۇسىنىكتى. TRT كانالىنىڭ راديوداعى قازاق ءبولىمى كۇندەلىكتى جاڭالىق جاريالايدى. قانداستارىمىز قولداناتىن instagram.com الەۋمەتتىك جەلىسىنىڭ Kaztrworld جانە facebook.com جەلىسىنىڭ Kazak Türkleri Vakfı، Kazak Türkleri Eğitim Ve Araştirma Derneği 2014, ALTAY KÖY پاراقشالارىندا قازاق ءتىلدى اقپاراتتارعا قول جەتكىزۋگە بولادى. 

مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى قانداستارىمىزعا قازاق ءتىلدى اقپارات بەرەتىن «شاڭىراق» قازاق قورى (Shanyraq Kazakh Foundation) سايتى 2008 جىلدان جۇمىسىن باستاپ، 2013 جىلدارعا دەيىن سونداعى ازاماتتار جونىندە اقپاراتتار جاريالاپ تۇرعان. ميراس قازاق مادەني قاۋىمداستىعى (MIRAS Boston Kazakh Foundation) سايتى، instagram.com جانە facebook.com جەلىسىندە سونداي-اق facebook.com, telegram.org پاراقشاسىندا Kazakhs in New York, Kazakh American Association, KazCommunity USA, NoMADs family Texas جانە پاراقشاسىندا قازاق تىلىندە اقپاراتتار جاريالانىپ تۇرادى. كورەيا ەلىندەگى The Kazakh community in Korea «توميريس» قازاق بىرلەستىگى توبىنىڭ facebook.com, youtube.com جەلىسىندە سونداي-اق، qazaq.alliance.in_korea, kazakhi_in_korea كورەياداعى قازاقتار پاراقشاسىنىڭ instagram.com, whatsapp.com, تەلەگرام جەلىسىندە پاراقشالارى بار. 

شەتەلدەگى قانداستار تۇراتىن رەسەي، قىتاي، تۇركيا، يران، قىرعىزستان جانە ەۆروپا مەملەكەتتەرىندەگى قازاق ءتىلدى اقپارات تاراتاتىن باق-تىڭ، سونداي-اق الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى پاراقشالارىنىڭ دەرەكقورىن جاساۋ جۇمىستارى ءالى دە جالعاسىپ جاتىر. اتقارىلعان جۇمىس ناتيجەسىندە شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ «ATAJURT» (شارتتى اتاۋى) اسسوتساتسيالىق بىرلەستىگىن قۇرۋ جوسپارلانعان. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى – بىرلەستىككە مۇشە باق پەن قازاقستاندىق جانە حالىقارالىق باق اراسىنداعى ارىپتەستىكتى ۇيلەستىرۋ، شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى باق-قا مەملەكەتتىك باعدارلامالار شەڭبەرىندە قولداۋ كورسەتۋ جولدارى قاراستىرۋ. شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى باق وكىلدەرى قازاقستاندا وتەتىن مەديا-فورۋمدارعا، كونكۋرستارعا، ۇلتتىق سىيلىقتارعا قاتىسۋعا نيەت تانىتىپ وتىر. اقپارات سالاسى ماماندارىنىڭ «ۇركەر» ۇلتتىق سىيلىعىنا شەتەلدەگى قازاقتىلدى باق-تىڭ ۇزدىك جۋرناليسىنە ارنالعان نوميناتسيا قوسۋ جونىندە قر اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنە ارنايى ۇسىنىس جاسالدى. بولاشاقتا بۇل سىيلىقپەن قالامى قارىمدى، ءتىلى شۇرايلى، بەينەحابارلارى وزەكتى ءھام ماعىنالى شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى باسپاسوزدە قىزمەت ىستەيتىن بىلىكتى جۋرناليستەر ماراپاتتالادى دەگەن ءۇمىتىم بار. 

الىستاعى اعايىنعا جاڭالىقتىڭ جارشىسى بولعان جوعارىدا اتاپ وتكەن شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى باق-پەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالار شەتتە جۇرگەن 7 ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن، تاريحى مەن سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن ۇمىتپاۋىنا نەگىز بولىپ وتىر. ءتىلى مەن مادەنيەتىن جوعالتقان ۇلتتىڭ ءوزى دە جوعالاتىنىن ەسكەرسەك، سىرتتاعى قانداستاردىڭ ءوز كۇشتەرىمەن شىعارىپ كەلە جاتقان  اقپارات قۇرالدارىنا قازاقستاننىڭ سالالىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەرى تاراپىنان كومەك وتە قاجەت. 

ەركىن بايعابىلۇلى،

«وتانداستار قورىنىڭ» رەسمي وكىلى                 

ديدار بولات،

«وتانداستار قورى» جوبالار كوورديناتورى

Abai.kz