الاش مارشى
الاشوردا ۇكiمەتi قۇرىلعان كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەن، سول ۋاقىتتا دا، كەيiننەن دە ورىندالعان گيمن، مارشتار جونiندە ءارتۇرلi پiكiرلەر ايتىلىپ، قۇندى دەرەكتەر جاريالانىپ ءجۇر. الدىمەن ءداستۇرلi ءانشi ج.قۇجيمانوۆ ورىنداپ جۇرگەن ەكi انگە نازار اۋدارالىق. قۇلاققا جاقسى تانىس ءاننiڭ بiرi - «ارعى اتام ەر تۇرiك» دەپ باستالاتىن الاش ارداقتىلارىنىڭ بiرi ج.ايماۋىتۇلىنىڭ سوزiنە جازىلعان م.دۋلاتوۆتىڭ ءانi. ال ەكiنشi شىعارما - حالىق ءانi مەلودياسىمەن ورىندالاتىن م.دۋلاتوۆتىڭ «زار زامان» ولەڭi.
«الاش مارشى»، «الاش گيمنى» قانداي بولعان؟
1. كەز بولعان سوڭ كەر زامان ءبىزدىڭ باققا،
جاۋ جاراعىن اسىنىپ مىندىك اتقا.
ەل باستايتىن ەرلەرگە بۇل ءبىر زور سىن،
جاڭا تالاپ، جاس ۇلان، قاراپ جاتپا. زامان-اي!
قايىرماسى:
ازاماتى الاشتىڭ
اتتاناتىن كۇن تۋدى.
تۇلپار ءمىنىپ، تۋ ۇستاپ،
باپتاناتىن كۇن تۋدى.
م.دۋلاتوۆتىڭ بۇل ولەڭى حالىقتىق «زامان-اي» (ب.ەرزاكوۆيچ. قازاق حالقىنىڭ عاشىقتىق اندەر انتولوگياسى، 160-ب.) ءانىنىڭ اۋەنىمەن ورىندالىپ ءجۇر. انىعىراق ايتقاندا «زامان-اي» ءانىنىڭ ءدال ءوزى ەمەس، جاقىن ۆاريانتى دەۋگە بولادى.
الاشوردا ۇكiمەتi قۇرىلعان كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەن، سول ۋاقىتتا دا، كەيiننەن دە ورىندالعان گيمن، مارشتار جونiندە ءارتۇرلi پiكiرلەر ايتىلىپ، قۇندى دەرەكتەر جاريالانىپ ءجۇر. الدىمەن ءداستۇرلi ءانشi ج.قۇجيمانوۆ ورىنداپ جۇرگەن ەكi انگە نازار اۋدارالىق. قۇلاققا جاقسى تانىس ءاننiڭ بiرi - «ارعى اتام ەر تۇرiك» دەپ باستالاتىن الاش ارداقتىلارىنىڭ بiرi ج.ايماۋىتۇلىنىڭ سوزiنە جازىلعان م.دۋلاتوۆتىڭ ءانi. ال ەكiنشi شىعارما - حالىق ءانi مەلودياسىمەن ورىندالاتىن م.دۋلاتوۆتىڭ «زار زامان» ولەڭi.
«الاش مارشى»، «الاش گيمنى» قانداي بولعان؟
1. كەز بولعان سوڭ كەر زامان ءبىزدىڭ باققا،
جاۋ جاراعىن اسىنىپ مىندىك اتقا.
ەل باستايتىن ەرلەرگە بۇل ءبىر زور سىن،
جاڭا تالاپ، جاس ۇلان، قاراپ جاتپا. زامان-اي!
قايىرماسى:
ازاماتى الاشتىڭ
اتتاناتىن كۇن تۋدى.
تۇلپار ءمىنىپ، تۋ ۇستاپ،
باپتاناتىن كۇن تۋدى.
م.دۋلاتوۆتىڭ بۇل ولەڭى حالىقتىق «زامان-اي» (ب.ەرزاكوۆيچ. قازاق حالقىنىڭ عاشىقتىق اندەر انتولوگياسى، 160-ب.) ءانىنىڭ اۋەنىمەن ورىندالىپ ءجۇر. انىعىراق ايتقاندا «زامان-اي» ءانىنىڭ ءدال ءوزى ەمەس، جاقىن ۆاريانتى دەۋگە بولادى.
قازاق اندەرىن العاش رەت جۇيەلى تۇردە جيناعان ەتنوگراف ا.ۆ.زاتاەۆيچ ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار س.سەيفۋللين، ا.بايتۇرسىنوۆ، ب.مايلين، ج.ايماۋىتوۆ، ءا.جانگەلدين، و.جاندوسوۆ، ت.جۇرگەنەۆ م.سەرالين سەكىلدى تۇلعالارىنىڭ ورىنداۋىندا (ولاردىڭ جۇبايلارى - ع.دۋلاتوۆادان، ف.جاندوسوۆادان) 97 ءان، 4 دومبىرا كۇيىن نوتاعا ءتۇسىردى. زەرتتەۋشى ءوزىنىڭ «1000 پەسەن كيرگيزسكوگو نارودا (ناپەۆى ي مەلودي)» (ورىنبور، 1925) جيناعىندا قايراتكەرلەردى حالىق مۋزىكاسىنىڭ بىلگىرلەرى دەپ باعالاپ، وسى ەڭبەگىنە وراسان زور ۇلەس قوسقاندىقتارىن، ولاردىڭ كومەگىن ۇنەمى باسشىلىققا الىپ وتىرعانىن قۇرمەتپەن ايتادى. بىراق عۇرىپتىق، تۇرمىس-سالت ۇلگىلەرى بادىك، داۋىس، جوقتاۋ، جار-جار، جاراپازاننان باستاپ، كەڭ تىنىستى، كۇردەلى حالىقتىق جانە اۆتورلىق اندەردى جەتكىزگەن «حالىق جاۋلارىنىڭ» اتى-ءجونى مەن ولار تۋرالى مالىمەتتەر كىتاپتىڭ ەكىنشى باسىلىمىنا مۇلدەم ەنبەدى.
عالىمنىڭ اتالمىش ەڭبەگىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ پاتشا ۇكىمەتى تۇسىندا جازىلىپ، قازاقتاردى ويانۋعا، سەرگۋگە شاقىراتىن «كەر زامان» اتتى وجەت رۋحتى ءانىنىڭ بولعاندىعى جونىندە ماعلۇمات قانا بەرىلگەن. سونىمەن قوسا جيناققا رەۆوليۋتسيالىق مازمۇنداعى، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە دۇنيەگە كەلىپ، ورىندالعان ءالىبي جانگەلدين جازعىزعان «ۇمتىل العا، كىشى ءىنىم» (№ 815), «توڭكەرىس» (№ 237, ورىند. و.شارىكپاەۆ) سياقتى اندەر ەنگەن.
ا.ۆ.زاتاەۆيچتىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، م.دۋلاتوۆتىڭ «كەر زامان» (ياعني قايىرماسىمەن جەتكەن «زار زامان») ولەڭىنىڭ ءوز اۋەنى بولعان.
ءداستۇرلى ءانشى ج.قۇجيمانوۆقا وسى ماڭىزدى دا قۇندى ەكى ءاندى پۋبليتسيست-جازۋشى، سازگەر ي.جاقانوۆ شەت ەلدەن كەلگەن قانداسىمىزدىڭ ورىنداۋىندا ۇسىنعان ەكەن. ۇنتاسپاعا جازىلعان مالىمەتتە شەت ەلدەگى قانداسىمىز «ارعى اتام ەر تۇرىك» دەپ باستالاتىن ولەڭگە باستاپقىدا ورىس ءانىن پايدالانىپ، كەيىننەن وعان ۇقساس مارش ەكپىنىندەگى جاڭا اۋەندى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ شىعارعاندىعىن ايتقاندىقتان ج.قۇجيمانوۆ «الاش ۇرانى» دەپ نوتاعا ءتۇسىرىپ، «قازاق ورداسى» جۋرنالىنا (2003, №1-2) جاريالادى («الاش ۇرانى» تاقىرىبىندا س.تورايعىروۆتىڭ دا ولەڭى بار). ءانشى ەكىنشى «زار زامان» شىعارماسىن ءۇنتاسپادان ۇيرەنىپ، قازاق راديوسىنا جازدىردى، بىراق تاۋەلسىزدىك تاريحىندا ماڭىزى جوعارى بۇل تۋىندىلار ءالى كۇنگە دەيىن تاۋەلسىزدىككە بايلانىستى ۇيىمداستىرىلىپ جۇرگەن مەملەكەتتىك كونتسەرتتەردە شىرقالماي كەلەدى.
سوڭعى ۋاقىتتا «الاش ءانى» دەگەن تۋىندى ءماتىنىن ساياساتتانۋشى م.حاكىم جاريالادى. بۇل شىعارما سازى بۇگىنگە جەتپەي وتىر. ۇلگىنىڭ پوەتيكالىق جولدارىنىڭ بۋىن سانى جوعارىدا كەلتىرىلگەن «ارعى اتام ەر تۇرىك» دەپ باستالاتىن ۇلگىگە دە، م.دۋلاتوۆتىڭ «زار زامان» اتتى قايىرمالى ولەڭىنە دە ۇقسامايدى، سوندىقتان ونىڭ مەلودياسى باسقا بولۋى دا مۇمكىن.
جوعارىدا ءسوز بولعان «ارعى اتام ەر تۇرىك» دەگەن ولەڭنىڭ اۆتورلىعىنا قاتىستى مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. ولەڭ اۆتورى رەتىندە م.دۋلاتوۆ، س.تورايعىروۆ، ب.مايلين دەپ نەمەسە وسى ءۇش تۇلعا بىرىگىپ جازعان دەگەن ويلار دا بار. ءبىز وسى ولەڭدى اكادەميك س.قيراباەۆتىڭ: «...دەربەس قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىن تۇرىك حالىقتار ىنتىماعىمەن بايلانىستىرا قاراعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «ارعى اتام-ەر تۇرىك...» ... دەپ، جاڭا ۇلت مەملەكەتىن قورعارلىق ەرلىك داستۇرلەردى ەسكە سالدى»، - دەگەن (قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى. 7-توم، 14-ب.) جانە تۇرىك حالىقتارىنىڭ وتانشىلدىق، ەلشىلدىك ولەڭدەرىن ۇندەستىكتە زەرتتەگەن د.قامزابەكۇلىنىڭ، ت.ب. عالىمداردىڭ ج.ايماۋىتوۆتىكى دەپ كورسەتكەن پىكىرىنە سۇيەنەمىز.
سونىمەن قاتار وسى ولەڭنىڭ اۆتورى تۋرالى جانە الاشورداشىلاردىڭ ءانۇرانى بولعاندىعىن گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا دا ومىرباياندىق ەستەلىكتەرىندە جازادى. ينتەرنەت بەتىندە وسى ولەڭ «الاش مارشى» دەپ اتالىپ، اۆتورى كورسەتىلمەي، كەيبىر جولدارى ءسال وزگەرىپ جاريالانىپ ءجۇر. تۇپنۇسقاعا نازار اۋدارعاندا «اباي» جۋرنالىنىڭ 1918 جىلعى (№ 7, 13-14-بەتتەر) سانىندا «عاسكەر ولەڭى» دەپ جارىق كورگەن ولەڭ تولىق ءماتىنى تومەندەگىدەي:
ارعى اتام ەر تۇرىك،
ءبىز قازاق ەلىمىز.
سامال تاۋ، شالقار كول،
سارىارقا جەرىمىز.
ساي سايلاپ، مال ايداپ
سايرانداپ، يەن جايلاپ،
ەركە وسكەن ارقانىڭ
ەركەسى سەرىمىز.
ءبىز جۇرگەن الاشتىڭ
شىن كەمەڭگەرىمىز!
ەگەسسەك ەل بەرمەس
ەڭىرەگەن ەرىمىز.
بۇعاۋدان بوساعان،
ءبىز دولى ارىستان.
دولدانسا بولمايتىن،
جاڭا ءداۋ پەرىمىز!
ات مىنسەك، جەل بولىپ،
سۋىلداپ شابامىز.
«لاپ!» دەسەك ەرلەنىپ،
دۋىلداپ جانامىز.
الاشتىڭ اق تۋىن
قولعا الىپ، اقىرىپ،
«الاش!» دەپ شاپقاندا،
جاۋعا ويران سالامىز!
ەر تۇرىك ەجەلدەن
وق تەسكەن ەتىمىز!
قايمىعىپ ەش جاۋدان،
قايتپاعان بەتىمىز.
جاۋسىن وق، اقسىن قان،
شىقسىن جان، قورقۋ جوق.
الاشتىڭ جولىندا،
جان قيماق - نيەتىمىز.
بىزدەرگە ءسوز بە ەكەن،
جاۋىڭنىڭ كوپ، ازى!؟
ولسەك حاق ءشاھيتپىز
ولتىرسە ءبىز قازى.
جول بولىپ جاۋ شاۋىپ.
ساۋ قايتساق بولامىز،
قازاقتىڭ شىن ۇلى،
قاھارمان سابازى!
الاشتىڭ ارۋاعى
جەبەسىن، قولداسىن!
اقساقال تىلەي گور،
ساپاردى وڭداسىن!
جاساعان جار بولىپ،
قازاقتىڭ ەلىنە
جاساتسىن، ساقتاسىن
الاشتىڭ ورداسىن!
جالپى، الاش ءانۇرانى (گيمنى) وسى بولعان دەپ ءارتۇرلى شىعارمالار ايتىلىپ ءجۇر. ول - ءبىر ولەڭنىڭ بىرنەشە اۋەندىك نۇسقامەن ورىندالۋى جانە باسقا اۆتورلاردىڭ ولەڭدەرى. مىسالى، عالىم د.قامزابەكۇلى ج.ايماۋىتوۆتىڭ «ۇران» ولەڭى دە الاش گيمنى بولعان دەگەن مالىمەت بەرگەن. سونداي-اق اقپارات كوزدەرىندە تورعايدا جانە باتىس الاشوردادا ايتىلعان نۇسقالارى بولعاندىعى ايتىلىپ كەلەدى.
تاريحتان الاش پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى، ۇلتىمىزدىڭ ازاتتىعىن اڭساپ، ونىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ءبىلىمدى ۇلدارى «الاشورداشى»، «ۇلتشىل» دەگەن ايدارمەن قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعانى ءمالىم. ساياسي قىسىممەن جاقىن شەكارالاس ەلدەرگە اۋا كوشكەن، وندا دا بەيبىت ءومىر سۇرە الماي تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتقان قانداستارىمىزدىڭ پانا ىزدەپ پاكىستان، ءۇندىستان ارقىلى الىستاعى تۇركياعا دەيىن بارعانى دا بەلگىلى. ولاردىڭ جادىندا ازاتتىقتى ارمان ەتكەن قايراتكەرلەردىڭ شىعارعان، باس قوسقان كەزدە ورىنداعان اندەرى (گيمن، مارش) ساقتالىپتى. ماسەلەن ج.ايماۋىتوۆتىڭ «عاسكەر ولەڭىن» تۇركيانىڭ ستامبۋل قالاسىنىڭ تۇرعىنى ءمادالىم بايقوناقۇلى (1922 ج.ت.) ورىس مەلودياسىمەن «الاش مارشى» دەپ ورىنداپ بەردى. 1950 جىلدارى تۇرىك جەرىنە كوشكەن ءمادالىم قاجى شىعىس تۇركىستانداعى ماناس ساۋاندا دۇنيەگە كەلگەن. ءاننىڭ مۋزىكاسى مەن پوەتيكالىق ءماتىنىنىڭ اۆتورلىعى جونىندە بىلمەيتىنىن ايتقان ينفورماتوردىڭ جادىندا بۇل شىعارما بالا كەزىندە ۇيرەنىپ، ءوزى ورىنداعاننان كەيىن ساقتالىپتى. «الاش مارشىنىڭ» بۇل نۇسقاسىن ەۋروپالىق قانداستارىمىزدىڭ ورتا بۋىن وكىلدەرى دە، مىسالى ءباشىر ابدۋلحاميتۇلى وسى اۋەنىمەن ورىنداپ بەردى.
ءمادالىم بايقوناقۇلىنان جازىلىپ الىنعان ماتەريالداردىڭ قۇندىلىعى سول، قازاق مۋزىكا تاريحىندا ماڭىزى جوعارى، 1945 جىلدارى قىتاي جەرىندە كەڭ قولدانىستا بولعان «شىعىس تۇركىستان اسكەرلەرىنىڭ مارشىن» جانە «ۇمتىل، جاس» دەپ باستالاتىن مەكتەپتەگى وقۋشىلار مارشىن اۋەنىمەن جەتكىزدى. بۇل ءۇش ءتۇرلى اۋەنمەن ورىندالاتىن ءۇش مۋزىكالىق شىعارمانى بيىلعى ستامبۋل ساپارىمدا ينفورماتوردىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العان ەدىم. ءمادالىم قاجىنىڭ الاش مارشىن بىلەتىنىن، ونىڭ باسقا دا قۇندى مالىمەتتەر بەرە الاتىنىن ايتىپ، ينفورماتورعا الىپ بارعان بەلگىلى تاريحشى ابدىۋاقاپ قارا اعامىز ەدى.
جالپى، تۇركياعا ساپارىم، ستامبۋل قازاقتارىنىڭ مۋزىكالىق فولكلورىن جيناپ، جازىپ الۋ جۇمىستارىم ونەر جاناشىرى ءا.قارانىڭ تىكەلەي قولداۋ-كومەگىمەن ءجۇزەگە استى.
الاش مارشى مەن شىعىس تۇركىستان مارشى ءبىر تۋىندى دەگەن پىكىرگە قولىمىزدا بار دەرەككە، ياعني ءمادالىم بايقوناقۇلى جەتكىزگەن اندەرگە سۇيەنىپ، ول ەكەۋى ەكى ءتۇرلى مارش دەپ ايتا الامىز. م.بايقوناقۇلى ورىنداپ بەرگەن «شىعىس تۇركىستان مارشى» ءۇش ايماق ۇكىمەتى قۇرىلعان كەزەڭدە، ىلەدەن شىققان اسكەرلەر التايعا سوعىسقا كەتىپ بارا جاتقان كەزدە ايتىلعان ەكەن. ياعني اسكەري مارش. پوەتيكالىق ءماتىنى تومەندەگىدەي:
اتتان، اتتان، قاراپ جاتپا،
بەتىڭدى بۇر جاۋ جاققا
. ءبارىڭ بىردەي قايرات قىلساڭ،
جەتەرسىڭدەر مۇراتقا.
قارۋىڭدى ال، جانىڭدى سال،
حال قازاقتىڭ جولىنا
سويتسەڭ عانا تيەدى انىق
سوڭعى ۇستەمدىك قولىڭا.
جارقىرايمىز نايزاعايداي،
كۇركىرەيمىز كۇن بولىپ.
زالىم دۇشپان جوعالارسىڭ،
باسىڭ ساقتاپ مۇڭ بولىپ.
«شىعىس تۇركىستان مارشىنىڭ» مۋزىكالىق سيپاتى ءداستۇرلى شىعارمالاردان وزگەشە، جاڭا ينتوناتسيالىق لەبى بار تۋىندى. ءۇش ايماق قۇرىلۋ تۇسىنداعى شىعىس تۇركىستان اسكەرىنىڭ مارشىنىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسىن ستامبۋلدا تۇراتىن اقىن رامازان دونمەز (1932 ج.ت.) ورىنداپ بەردى. وندا تومەندەگىدەي جولدار كەزدەسەدى:
...ەسكى ادەتتى تاستادىق،
ءبىز قازاقتىڭ بالاسى،
ون ساۋساقتىڭ سالاسى، اي-راي، ايريريراي.
اۆتوماتتى قولعا الىپ،
ارىستانداي تولعانىپ، اي-راي، ايريريراي.
قازاق ەدى ەلىمىز.
ەكى-ەكىدەن جۇبىمىز، اي-راي، ايريريراي.
ءبىز قازاقتىڭ بالاسى،
ون ساۋساقتىڭ سالاسى، اي-راي، ايريريراي.
ال م.بايقوناقۇلى جەتكىزگەن ءۇشىنشى نۇسقا - مەكتەپ وقۋشىلارى مارشىنىڭ مۋزىكالىق قىرلارىنا، باسقا ماتەريالدارمەن جانە 1920-1940 جىلدار ءان جانرىنىڭ اياسىنداعى ورنىنا ارنايى عىلىمي-تەوريالىق زەرتتەمە ارنالادى. ولەڭ ءۇزىندىسىن تومەندە ۇسىنامىز:
ۇستىمىزدە تۇرىك بايراق،
كۇنگە قاراپ جالتىرايدى.
بىرىكسىن كۇش!
ءبىزدى كورگەن قاس دۇشپاندار،
بەك الىستان قالتىرايدى.
بىرىكسىن كۇش!
قۋانىسىپ، شاتتانىسىپ،
العا تامان جارىق زامان.
ەي، ۇمتىل، جاس!
م.بايقوناقۇلى ورىنداعان «الاش مارشىنا» قايتا ورالساق، شىعارمانىڭ نوتالىق ۇلگىسىن ۇسىنىپ، نازار اۋدارساق، تاقىرىبىنا سايكەس، بىرقالىپتى، باستان اياعىنا دەيىن 2/4 ولشەمىندە ءجۇرىپ، مارش ەكپىنىندە باتىل، سالماقتى ورىندالادى:
ءاننىڭ ونە بويىنداعى دىبىس پەن بۋىن سينحروندى بايلانىسىپ، مارش جانرىنىڭ تابيعاتىن اشا تۇسەدى. 6-بۋىندىق (3+3) جولداردان قۇرىلعان شۋماق ءتورت ءتۇرلى مۋزىكالىق مەلوتارماقتان تۇرادى، اۋەن ءار شۋماقتا وزگەرىسسىز قايتالانانىپ وتىرادى.
جوعارىدا ايتىلىپ وتكەندەي، ءمادالىم بايقوناقۇلىنىڭ نۇسقاسى م.دۋلاتوۆتىڭ شىعارعان اۋەنىنەن وزگەشە، شاماسى، بۇل حرونولوگيالىق جاعىنان العاشقى ۆاريانت. م.دۋلاتوۆ نۇسقاسى ورىس مەلودياسىمەن سالىستىرعاندا شاعىن دىبىس اۋقىمىندا جانە پۋنكتيرلى ىرعاقتارمەن جۇرەدى. كۆارتالىق ينتوناتسيامەن باستالعان اۋەن شىمىر، جيناقى، ءار بۋناق سوڭى سالىستىرمالى ۇزاقتىقپەن تۇيىقتالىپ وتىرادى. جوعارىداعى ايتىلعان «الاش ۇرانى» دا، «الاش مارشى» دا الاشوردا قوزعالىسىنىڭ تاريحىندا ايتارلىقتاي ورىن العان شىعارمالار. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، باستاپقى كەزەڭدە الاش مارشى رەتىندە ءمادالىم بايقوناقۇلى نۇسقاسى كەڭ تاراپ، تانىمالدىق العان سياقتى. ويتكەنى ول ۆاريانت - سول دۇنيەگە كەلگەن كەزەڭىنىڭ مۋزىكا مادەنيەتىنە ءتان قۇبىلىستارمەن ناقتىلانىپ وتىر. بۇل جەردە ولەڭنىڭ باستاپقىدا ورىس اۋەنىمەن ايتىلىپ، كەيىننەن باسقا اۋەنگە بەيىمدەلگەنىن تاريحي دەرەك رەتىندە نازاردا ۇستاۋىمىز قاجەت. ويتكەنى قازاق جەرىندەگى رەۆوليۋتسيالىق اندەردىڭ پايدا بولۋىنا «ينتەرناتسيونال»، «ۆارشاۆيانكا»، «سمەلو، توۆاريششي، ۆ نوگۋ» جانە ورىستىڭ حالىق اندەرىنىڭ اسەر ەتكەنى بەلگىلى.
وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق ساز ونەرىنە تىڭ تاقىرىپ پەن جاڭا مازمۇنداعى اندەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن بىرگە مارش، ۆالس سەكىلدى تىڭ جانرلار ەندى. ءان مادەنيەتىندە «امانگەلدى ساربازدارىنىڭ ءانى»، «امانگەلدى مارشى»، «پارتيزان ءانى» جانە ت.ب. مارش فورماسىنداعى اندەر پايدا بولدى. جاڭا جانرلاردىڭ ايقىنداۋشى بەلگىلەرىنىڭ نىشانى نەگىزىنەن ولشەمدەرىندە ەدى - مارشتىڭ اسىرەسە 2/4 جانە 4/4 ىرعاعىندا وزگەرمەي، بىركەلكى ءجۇرۋى زاڭدىلىق. ءداستۇرلى ءان مەن كۇيلەرىمىزگە ولشەمدىك ءجيى اۋىسۋلار ءتان بولعاندىقتان بۇنداي بىرتەكتى ىرعاقتىق فورمۋلالار بىردەن ەنىپ كەتپەدى. وسى تۇستا ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسكە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان ۇلت زيالىلارىنىڭ ورىس انىمەن ايتىلعان «الاش مارشى» («عاسكەر ولەڭى») سەكىلدى، اقىن س.سەيفۋللين دە 1917 جىلى جازىلعان ۇران ىسپەتتەس «جاس قازاق مارسەلەزاسىنا» ورىستىڭ رەۆوليۋتسيالىق «وترەچەمسيا وت ستاروگو ميرا» ءانىنىڭ مەلودياسىن پايدالاندى...
الاش اندەرىنىڭ قايسىسىن الساق تا، مەيلى مارش بولسىن، مەيلى گيمن نەمەسە ءان دەپ اتالسىن ولار تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسكەن توپتىڭ ۇرانى بولعان، كەيىن جالپىحالىقتىق سيپات العان مارشقا اينالعان قازاق مۋزىكا مادەنيەتىندەگى وتانسۇيگىشتىك رۋحتاعى تاريحي تۋىندىلار.
ءان - ءومىر ايناسى. حالقىمىزدىڭ مۋزىكا مۇراسىندا تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى تۋعان «ەلىم-اي»، «اعاجاي، التاي» اندەرىندە زارلاي كوشكەن جۇرتتىڭ زارى سونشالىقتى ءدال بەينەلەنسە، وتكەن عاسىر باسىنداعى الاش ميليتسياسى تاريحى مەن ونىڭ بولاشاعىنا سەنگەن تۇلعالار دا وسى شىعارمالار ارقىلى ءوز سەزىمدەرىن سونشالىقتى ءدوپ جەتكىزدى. بۇل اندەردىڭ بارلىعى دا پاتريوتتىق تاقىرىپتا شىققان، مىڭداردىڭ اسىل ارمانى بولعان تاۋەلسىزدىككە ارنالعان، وسكەلەڭ ۇرپاق ۇمىتۋعا بولمايتىن، ۇلت تاريحىنان حابار بەرىپ وتىراتىن مۋزىكالىق ەسكەرتكىشتەر.
ب.تۇرماعامبەتوۆا،
ونەرتانۋ كانديداتى، مۋزىكاتانۋشى
«تۇركىستان» گازەتى
