تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءابىل بۇرلىباەۆتىڭ كەنەسارى حاننىڭ سوڭعى جورىعى مەن سىپاتاي بيگە قاتىستى ماقالاسىن جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. ماقالانىڭ باسىن مىنا سىلتەمەدەن تاۋىپ وقي الاسىزدار: http://old.abai.kz/node/12142 تومەندە اۆتورىمىز ۇلى ءجۇز ءۇيسىن ەلىنىڭ ەرلىگى رەسمي تاريحقا ەنبەي، تاسادا قالىپ بارا جاتقانىن ايتادى. سونداي-اق ول ايگىلى تاريحشى ە. بەكماحانوۆتىڭ ءوزى سىپاتاي ءبيدىڭ «ساتقىندىعىن» دالەلدەي الماعان دەيدى.

«اباي-اقپارات»

2. بەكماحانوۆتا سىپاتايدىڭ «ساتقىندىعىن» كورسەتىپ بەرە الماعان...

تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءابىل بۇرلىباەۆتىڭ كەنەسارى حاننىڭ سوڭعى جورىعى مەن سىپاتاي بيگە قاتىستى ماقالاسىن جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. ماقالانىڭ باسىن مىنا سىلتەمەدەن تاۋىپ وقي الاسىزدار: http://old.abai.kz/node/12142 تومەندە اۆتورىمىز ۇلى ءجۇز ءۇيسىن ەلىنىڭ ەرلىگى رەسمي تاريحقا ەنبەي، تاسادا قالىپ بارا جاتقانىن ايتادى. سونداي-اق ول ايگىلى تاريحشى ە. بەكماحانوۆتىڭ ءوزى سىپاتاي ءبيدىڭ «ساتقىندىعىن» دالەلدەي الماعان دەيدى.

«اباي-اقپارات»

2. بەكماحانوۆتا سىپاتايدىڭ «ساتقىندىعىن» كورسەتىپ بەرە الماعان...

19 - شى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ۇلى ءجۇز جەرىندەگى تاريحي وقيعالار كوپ رەتتە ءجوندى زەرتتەلمەگەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. سوندىقتان ۇلى ءجۇز جەرىندەگى بيلىك پەن ەلدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ماسەلەسى ءالى كۇنگە اشىلماي تاسادا قالىپ كەلەدى. تاريحي، ارحيۆتىك مالىمەتتەرگە سۇيەنە كەلىپ ايتاتىنىمىز: تورە، بي، باتىرلار، رۋ باسىلارى ەل مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ قانا شەشىمدەر جاساي العان. كوپ رەتتە وسىنداي شەشىمدەر رەسەي تسەنزۋراسىنان وتپەي، تاريحي قۇجاتتاردا كورسەتىلمەي قالىپ وتىر. مىسالى، رەسەيلىكتەر 1852-ءشى جىلى رۇقسات سۇراماي الماتىعا ءوز بەتتەرىمەن كەلىپ، الماتىداعى ەل شابۋىل جاساپ، ولار شەگىنىپ ىلەدەن ءوتىپ، كەتىپ قالعان. وسى وقيعانى تاريحتا «كيرگيزى ناپالي» دەپ قانا كورسەتكەن. 19-شى عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق جەرىن ارالاپ، ساياحات جاساعان ا. لەۆشيننىڭ «وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» اتتى 1832-ءشى جىلى شىققان ەڭبەگىنىڭ قارتاسىن قاراساڭىز، سول كەزەڭدە قازاق رۋلارىنىڭ قاي جەرلەرگە ورنالاسقانىن كورەسىز. رەسەي اسكەرى ارقارلى مەن الماتى تۇرعان جەرگە كىرە الماعان. سوندىقتان الماتى تۇرعان جەردى «ديكيە كيرگيزى» تۇرادى دەپ جازىپ كەتكەن. ءسويتىپ، 1853-ءشى جىلى جەرگىلىكتى ەلدەن رۇقسات سۇراپ قانا كەلە العان. رەسەيلىك شاعىن وترياد قونىستانۋعا ازداعان جەر سۇراعان. وسى ماسەلەنى الماتىنىڭ قاسىنداعى بورالداي توبەسىندە (بورالداي توبەسىنە بوتبايلار تۋىن تىككەن!) وسىنداعى ەل ءۇش كۇن داۋلاسىپ، ديقانباي بي مەن تويشىبەك ءبيدىڭ ۇسىنىستارىن تالقىلاعان. داۋىسقا سالىپ ديقانباي ءبيدىڭ ورتا، كىشى جۇزدەردىڭ رەسەي بيلىگىنە قاراۋىنا بايلانىستى، «ءبىز ەلدەن ءبولىنىپ قايدا بارامىز، ۇرپاقتارىمىز وسىلاردان وتىرىقشىلىق ءومىر سالتىنا ۇيرەنسىن (وزىق تەحنيكا، تەحنولوگيانى يگەرۋ دەگەن ماسەلە)»  دەگەن ۇسىنىسىن قولداعان. سودان سوڭ رەسەيلىكتەرگە مال سويىلىپ، ەرۋلىك بەرىلگەن. ال قاسيەتتى اتا-بابا مەكەنىن «كاپىرلەر» قور قىلادى دەپ قارسى بولعان تويشىبەك بي ەلگە وكپەلەپ قوردايعا كەتىپ قالعان. بىراق تويشىبەكتىڭ جىگىتتەرى رەسەيلىكتەرگە مازا بەرمەگەن سوڭ ولار ەسىك جاققا بارىپ قىستاپ، كەلەر جىلى كىشى الماتى وزەنىنىڭ بويىنان بەكىنىس تۇرعىزعان.  بۇل وقيعالار  رەسمي تاريحقا كىرمەگەن. وسى رەتتە «الماتى نەگە قازاق ەلىنىڭ ەڭ قاسيەتتى جەرى سانالعان؟ نەگە ۇيسىندەر جوڭعار حاندىعىنا باعىنىشتى بولىپ تۇرعاندا دا،  الماتىنى بوتبايلار تاستاپ كەتپەگەن؟»، - دەگەن سياقتى سۇراقتاردىڭ تۋى زاڭدى ەمەس پە؟ بۇل ەلىمىزدىڭ تاريحىنىڭ بىزگە ءالى بەلگىسىز تۇستارى. بۇل تاريحتى بۇرىنعى وتكەن بابالارىمىز بىلگەن. سوندىقتان دا، سادىق ەكە، سىزگە جانە وزگە دە زەرتتەۋشىلەرگە ايتاتىنىمىز: سىپاتاي بي مەن ۇرىستەم تورە ەلدەن اسىپ كەتە الماعان. ال كەنەسارىنىڭ قاتە ۇسىنىسىن ەل كەشىرمەگەن. سىن ءسات بولعان. ەلدىڭ، سول جەردەگى ادامداردىڭ تاعدىرى شەشىلىپ تۇرعان. سوندىقتان ەل ناۋىرىزبايدىڭ «قورشاۋدان شىعۋ» ۇسىنىسىن ىسكە اسىرعان. ال كەنەسارىنىڭ نەمەرە اعاسى ۇرىستەم تورە كەنەسارىعا ءسوزىن وتكىزە الماي، ءتۇڭىلىپ، «بىزبەن بىرگە قورشاۋدان كەتپەسەڭ، ءوزىڭ ءبىل» دەپ ەلمەن بىرگە كەتكەن بولىپ تۇر عوي. سوندىقتان  وقيعاعا  «ات ءۇستى» قاراپ، جاداعاي، جەڭىلتەك پىكىر ايتۋعا بولمايدى.

1947-ءشى جىلى شىققان كىتاپتا ە. بەكماحانوۆ سەنىمسىز دەرەكتەرگە بوي الدىرىپ، كوپە-كورنەۋ ادىلەتسىز قورتىندىلار جاسايدى. ەكىنشى قورتىندىدا، 335-ءشى بەتتە: «...قازاق سۇلتانى رۇستەم جانە سىپاتاي بي كەنەسارى قوزعالىسىنا تونالۋدان قورقىپ قوسىلعان ادامدار ەدى. شايقاس بولاردىڭ الدىنداعى تۇندە ولار كەنەسارى جاساقتارىنان قاشىپ كەتتى» دەيدى. ە. بەكماحانوۆتىڭ «قورقىپ»،«قاشتى» دەگەن پىكىرلەرى قاتە، ءتىپتى وتىرىك. ە. بەكماحانوۆ ءوزىنىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە ءوزى قايشى كەلىپ تۇر. بىرىنشىدەن، كەنەسارى قۇنانبايدان قاشىپ كەلگەندە قانشا اداممەن كەلدى؟ جەر قايىسقان قولى بولسا قۇنانبايدان قاشىپ نەسى بار ەدى؟ كەنەسارىنىڭ جەر قايىسقان قولى بولسا، ە. بەكماحانوۆتىڭ «قورقىپ»، «قاشتى» دەگەن پىكىرىنە قوسىلۋعا بولار ەدى. ەكىنشىدەن، ۇرىستەم تورە مەن سىپاتاي بي كەنەسارىنى ۇلى ءجۇز جەرىندە وزدەرى قابىلداپ الىپ، وعان جانە سوڭىنا ەرگەن ادامدارىنا قامقور بولىپ تۇر. ۇشىنشىدەن، تورە، بيلەرىن ەل جابىرلەتىپ تۇرا المايدى. ونى كەزىندە رەسەي پاتشالىعى دا مويىنداپ، ديحانباي، سىپاتاي بيلەرگە كۇش كورسەتۋگە باتا الماعان. ارحيۆتىك دەرەكتەردە ۇيسىندەر كوتەرىلىپ كەتەدى دەپ سەسكەنگەن قۇجاتتار بارشىلىق. سوندىقتان رەسەيلىكتەر ۇيسىندەرمەن بەيبىت كەلىسىمدەرگە كەلۋگە تىرىسىپ، قوقان حاندىعى يەلەنىپ العان جەرلەرىڭدى قايتارىپ الۋعا كومەكتەسەمىز دەگەن.

ال، ارى قاراي ە. بەكماحانوۆ مادىبەك بەكقوجاەۆ دەگەنگە سۇيەنىپ جوعارىداعى ءوزىنىڭ قورتىندىسىن قۋاتتاعىسى كەلەدى. سوندا م. بەكقوجاەۆ نە دەگەن: «سىپاتاي مەن رۇستەم تورە تۇندە ءوز اسكەرلەرىن ءبولىپ الىپ، شۋ وزەنىنىڭ ارعى جاعىنا ءوتىپ، «مىقان سۋىنا» جەتكەن سوڭ  وتكەل ىزدەپ، تاڭ اتقانشا ءجۇردى...» دەيدى. م. بەكقوجاەۆ سىپاتاي مەن ۇرىستەم «قاشىپ كەتتى» دەپ وتىرعان جوق, «اسكەردى ءبولىپ الىپ كەتتى» دەپ وتىر. نەمەرە اعاسى ۇرىستەم تورەنىڭ ايتقانىنا كونبەي كەنەسارى قورشاۋدان شىقپاي ءوزى قالىپ وتىرعان بولىپ تۇر. ءتۇن قورشاۋدان شىعۋعا ىڭعايلى كەز. ال، قىرعىز ماناپ جانتاي قارابەكوۆتىڭ ۇرىستەم تورە مەن سىپاتايدى كەنەسارىنىڭ ولىمىنە كىنالى ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەنى قازاقتى ءبىر-بىرىنە شاعىستىرۋ ويىمەن ايتىلعان ارانداتۋشىلىق بولادى.

سادىق پەندە، ءسىز ماقالاڭىزدا سۇلتانحان اققۇلۇلى دەگەننىڭ «ماتەريالاح ك يستوري سۋلتانا كەنەسارى كاسىموۆا» دەگەن باسىلىمىنان ءۇزىندى كەلتىرەسىز: «گولوۆا كەنەسارى كاسىموۆا بىلا دوستاۆلەنا ۆوجديۋ رودا ۆەليكوگو جۋزا بوتپاي سىپاتايۋ ي سۋلتانۋ رۋستەمۋ... ەتي دۆوە، ۆيديمو، ەششە بىلي دالەكي وت راسكايانيا زا سۆوە پرەداتەلستۆو، پريۆەدشەە نە پروستو ك گيبەلي كەنەسارى، ا ۆمەستە س نيم يح پوراجەنيۋ ۆسەگو ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوگو ۆوسستانيا كازاحوۆ، نو ەششە ۋسكوريۆشەە ي كولونيزاتسيۋ رۋسسكيمي ۆسەي سرەدنەي ازي، ي تەح جە كىرگىزوۆ». مىنا كىسى ءوزى تاپ سول كەزدە سىپاتاي بي مەن ۇرىستەم تورەنىڭ قاسىندا بولعان ادامداي سايرايدى. «تىلدە سۇيەك جوق» دەگەن عوي بابالارىمىز. بۇكىل ورتا ازيا ەلدەرىنە، ءتىپتى كەنەسارىنى ولتىرگەن قىرعىزدارعا دا جانى اشىپ، قالاي قايقاڭدايدى، كادىمگى وسەكشى قاتىندارشا. وسەكشى، ۇرى-قارىلاردىڭ ادامدى سەندىرىپ ايتاتىن ادەتى بەلگىلى ەمەس پە؟ «...ۇرىنىڭ داۋىسى قاتتىراق شىعادى...» دەگەن عوي حالقىمىز. ءسوزىنىڭ سىيقى 1937-ءشى جىلدارى ەل ازاماتتارىنا جالا جاۋىپ، اتىپ-اسقان جەندەتتەرشە بولىپ تۇرعان جوق پا؟ ايتتىم - ءبىتتى، كىنالىسىڭ دەپ تۇر عوي. و، توبا، ەلدى وسىنداي جەتەسىز اپەرباقانداردان ساقتا!

وسەكتى ساپىرىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزبەي، ايتەۋىر رۇستەم تورە مەن سىپاتايدى جامانداۋ. وسىنداي ترايباليستىك اۋرۋمەن اۋىرعان، جالعان عالىمسىماقتار مەن جازۋشىسىماقتاردىڭ كەسىرىنەن ەل ورتاسىندا ءار-ءتۇرلى دالەلسىز داۋ توقتار ەمەس. بىلە بىلسەڭىز، سادىق ەكە، وسىلاي نەگىزسىز جالا جابۋ ءىسى سول كەڭەس داۋىرىندە «قاتتى» دامىپ، سول «داۋىردە» ءومىر سۇرگەن كوپتەگەن ادامدارعا ءتان بولدى. سول كەزەڭدە «وزىنشە ادام» بولىپ، جاعىمپازدىقپەن جانىن باققان بەيشارالاردىڭ ادەتى ەكەنى بەلگىلى. وسىنداي جەركەنىشتى قىلىقپەن ءومىر سۇرگەن، ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ءبىراز «ادامداردى» دا بىلەمىز. ءسىزدىڭ دە ءسوز ساپتاۋىڭىزعا قاراپ، وسىنداي «تاربيە» قانىڭىزعا سىڭگەن بە دەپ وتىرمىز. حالقىمىزدىڭ: «...وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبى-راق تۇتام» دەگەنى وسى ەمەس پە؟ سوندىقتان سىپاتاي، ۇرىستەم بابالارىمىزعا قارسى باعىتتالعان «رەپرەسسيالىق» جالالارعا ءادىل پىكىرىمىزدى ءبىلدىرۋ ادامگەرشىلىك پارىزىمىز دەپ ەسەپتەيمىز.

ءبىز جوعارىداعى ە. بەكماحانوۆتىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىنەن كەلتىرىلگەن تسيتاتالار وسى ۋاقىتقا دەيىن «ۇرىستەم تورە مەن سىپاتاي ءبيدىڭ كەنەسارىنىڭ ولىمىنە قاتىستى» دەگەن پىكىردىڭ قاتە ەكەنىدىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزدى دەيمىز. بەكماحانوۆ تا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان، ادامعا ءتان قاتەلىك  وعان دا ءتان، سوندىقتان ونىڭ ۇرىستەم تورە مەن سىپاتايعا قاتىستى تۇجىرىمى ءۇستۇرت پىكىر، دالەلى جوق، جەل ءسوز دەپ قابىلدايمىز. اڭگىمە سىپاتايدىڭ كەنەسارىنى قولداماۋىنا بايلانىستى بولىپ وتىرعاندىقتان، بەكماحانوۆ تا نەگە قولداماعانىن اشىپ كورسەتىپ بەرە الماعان. سودان بولار جاداعاي پىكىرگە ۇرىنعان. بەكماحانوۆتىڭ سىپاتاي مەن ۇرىستەم تورەگە قاتىستى ويىن نەگىزسىز، قاتە دەپ ەسەپتەيمىز. كەنەسارىنىڭ موينىنا تالاي جازىقسىز سۇلتانداردىڭ قانى جۇكتەلگەن. ال سىپاتاي مۇنداي كەۋدەمسوقتىققا، اپەرباقاندىققا، جازىقسىز باس الۋعا بارماعان. ول بي بولعان، داۋلى ماسەلەنى اتا ءداستۇرى، بيلەر جورالعىسى بويىنشا شەشىپ، ءادىل كەسىم جاساپ وتىرعاندىقتان دا ەلى، جۇرتى، كورشىلەس قىرعىز ەلى قادىر تۇتقان. تاريحتان بەلگىلى سىپاتاي بابا سوعىسسىز، ايقاي-شۋسىز-اق قازاققا تيەسىلى اتا-بابا جەرىن قىرعىز ماناپتارىنا مويىنداتىپ، كەڭەيتكەن. ال ۇرىستەم تورەنىڭ دە يماندى ادام بولعاندىعى نەمەرە ءىنىسى كەنەسارىعا جاۋاپ سالەمىنەن كورىنىپ تۇر: «مەنىڭ بەرەر اقىلىم: قۇداي ازىرشە كۇناسىن كەشىرىپ تۇرعاند، اتالعان جەرلەردى تاستاپ، مەنىڭ جانىما كوشىپ كەلسىن» دەمەپ پە ەدى، ۇلى ءجۇز جەرىنە شاقىرىپ. ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسىنىڭ باسىن جاۋلارىنا بەردى دەپ تۇرعاندار ناعىز يمانسىزدار ەمەس پە؟ قۇداي وسىندايلاردان ساقتاسىن!

اۆتور ە. بەكماحانوۆ كەنەسارى كوتەرىلىسى تۋرالى زەرتتەي كەلە بىلاي دەيدى: «...كەنەسارى قازاقتاردىڭ ەجەلگى تاۋەلسىز مەملەكەتىن قۇرامىز دەگەن ۇرانمەن كۇرەس جۇرگىزدى...» دەي كەلە: «...كەنەسارى كوتەرىلىسى، جەرگىلىكتى جەرلەردەگى كەزەك-كەزەك بۇرق ەتكەن كوتەرىلىس وشاقتارىنىڭ جيىنتىعى بولدى. كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىستىڭ وسال تۇسى - بارلىق رۋلاردىڭ كۇرەسكە ءبىر كەزەڭدە كىرىسپەگەندىگى ەكەندىگىن تاعى اتاپ وتەمىز» دەپ كورسەتەدى. ءۇش جاقتى: پاتشا وكىمەتىنىڭ، ورتا ازيالىق حاندىقتاردىڭ، ءوز سۇلتاندارى مەن بيلەرىنىڭ قاناۋىنا دۋشار بولىپ، ابدەن تيتىقتاعان قازاق ەلى كەنەسارىنىڭ سوڭىنان ەردى. كوپتەگەن كوتەرىلىسشىلەر: زورلىق - زومبىلىقتان ولەتىن بولعان سوڭ، تاتارلارمەن قارقارالىق ورىستاردىڭ تىقسىرۋىنان كەنەسارى ءبىزدى بايلىققا جەتكىزەم دەپ ۋادە بەرگەن سوڭ» دەگەن. ال، باعانالى رۋىنان شىققان ت. تەماعىنوۆ تەرگەۋ بارىسىندا «مەن كەنەسارىعا بايلىققا جەتۋ ءۇشىن قوسىلدىم» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ءجۇزباسى بولعان تايمان مەيىرمانوۆ: «كەنەسارىعا قوسىلعان سەبەبىم، ونىڭ ورداعا اتى شىقتى جانە ونىڭ توبىنا قوسىلعان ادام باي بولادى دەگەن سوڭ بۇكىل وتباسىممەن، تۋعان تۋىسقاندارىممەن كەنەسارىعا كوشىپ باردىم» دەگەن.

ە. بەكماحانوۆ مەيەردىڭ : «...كەنەسارى تۋىنىڭ استىنا نەگىزىنەن ءۇيسىز-كۇيسىز ەر جۇرەك جىگىتتەر عانا جينالعان...» دەگەنىن كەلتىرە وتىرىپ كوتەرىلىسكە بايعۇستاردىڭ دا قاتىسقانى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرەدى. تۇتقىننان بوساعان يۆانوۆ: «...كەنەسارىنىڭ قول استىندا 1500 جاس ءوسپىرىم قازاق پەن باقتاشىلار بار...» دەپ كورسەتكەن.ال، كەنەسارى ورداسىنا ارنايى بارعان پاتشا جانسىزى مىڭباي تۇياقوۆ: «...كەنەسارىنىڭ كەدەيلىگىن، قارۋسىز ەكەندىگىن كوردىم. ولار زورىعىپ ولگەن جىلقىنىڭ ەتىن جەيدى، ءارى كيىم كيىستەرى جۇتاڭ... ولار ادەتتەگى بايعۇستار سياقتى ءومىر سۇرەدى...» دەپ

حابارلاعان. وسى دەرەكتەردەن كەنەسارى قولىنىڭ نەگە باي-شونجارلاردى شابۋعا اۋەس بولعاندىعىنىڭ ءمانىسى كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟

ە. بەكماحانوۆ كەنەسارى كوتەرىلىسىنە رۋ شونجارلارى - بيلەر مەن باسقا ءىرى فەودالداردىڭ دا قاتىسقانىن كەلتىرە وتىرىپ، ولاردىڭ ءوز ماقسات - مۇددەلەرى بولعاندىعىن كورسەتەدى. مىسالى: «...پاتشا ۇكىمەتىنە نارازى سۇلتانداردىڭ ءبىرى سارمان تۇرسىنحانوۆ تەرگەۋ بارىسىندا، كوتەرىلىسكە قوسىلعان سەبەبىم: ارامىزدان ءبىرىمىزدى دە اعا سۇلتان ەتىپ سايلاماي، بۇل اتاقتى قاراپايىم بيگە بەرگەندىكتەن...» دەپ كورسەتكەن.

«...سۇلتانداردىڭ ەكىنشى ءبىر بولىگى كوتەرىلىسكە حالىق بۇقاراسىنىڭ قىسىمىمەن بايلىعىنان ايىرىلىپ قالۋدان جانە حالىق اراسىنداعى ىقپالىن جويىپ الۋدان قورقىپ قوسىلدى.» دەيدى ە. بەكماحانوۆ. وسى رەتتە كوتەرىلىسشەلەرگە قوسىلعاندىقتان عانا ءوزىن تونالۋدان امان الىپ قالعان، مۇسا شورمانوۆتىڭ، ءوزىن اقتاۋ جانە پاتشاعا ادالدىعىن كورسەتۋ ءۇشىن، ورىنبورلىق وكىمەت ورىندارىنا: « كەنەسارىعا ەشۋاقىتتا قوسىلعان ەمەسپىن جانە ونىڭ كۇرەسىن قولداعان جوقپىن. ول مەنى شاقىرعان ەدى، بىراق مەن ونان باس تارتتىم. سىزگە بەلگىلى، ۇنەمى كەنەسارىنىڭ قاسكويلىگىنە قارسى كۇرەسىپ كەلدىم» دەپ جازعان. ال ۇلى ءجۇز جەرىندە، ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، كەنەسارىنى ەل، بي، باتىر، تورەلەر قوقان حاندىعى مەن رەسەي وتارشىلدارىنا قارسى كۇرەسىن، ەگەمەندى قازاق ەلىن قۇرۋ يدەياسى ءۇشىن قولداعان. ورتا ءجۇزدىڭ كەدەي-كەپشىك، بايعۇستارىنداي بايۋ، نەمەسە باي- شونجارلارىنداي تونالامىن دەپ قورققاندىقتان، لاۋازىم يەسى بولۋ نيەتىنەن ەمەس. ال، بىراق كورشى تۋىس قىرعىز ەلىن قىرۋ ۇسىنىسىن قولداماي، قوقان حاندىعى مەن سولاردىڭ، رەسەي پاتشالىعىنىڭ «يتارشىسىنا» اينالعان قىرعىز ماناپتارىنا قارسى جورىعىن قۋاتتاعان. پاتريوتتىق دەگەن، مارتتىك دەگەن وسى. وسى ايىرماشىلىقتى كورە ءبىلۋ كەرەك. ۇلى جۇزدە سول كەزەڭدە ەل باسىلارى: تورە، بي، باتىرلار، رۋ باسىلارى ەلدىڭ قامىن ويلاپ، سىرتقى دۇشپاندارعا بىرىگىپ ەل بولىپ قارسى تۇرعان. قازاقتىڭ: «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن!» دەگەن ۇستانىمى بەرىك بولعان. سوندىقتان كەدەي - كەپشىكتەر ەلدە مەيىلىنشە از، ال بايعۇستار بولمادى دەۋگە بولادى. ورتا، كىشى جۇزدەردە كەدەي - كەپشىكتەردىڭ، بايعۇستاردىڭ كوپ بولۋى رەسەي پاتشالىعىنىڭ ورتا جۇزبەن كىشى ءجۇز جەرلەرىنە ەرتەدەن دەندەپ كىرىپ، جاقسى جەرلەرگە بەكىنىستەر سالىپ ەلدىڭ بۇرىننان قالىپتاسقان تۇرمىس-تىرشىلىگىن بۇزۋىنا بايلانىستى بولىپ وتىرعاندىعىن ەسكەرۋ ابزال. رەسەي پاتشالىعىنىڭ قازاق ەلىن ءىرىتىپ، ەل بىرلىگىن بۇزۋعا قولدانعان ايلا تاسىلدەرى تاريحتان بەلگىلى، كوزى قاراقتى ادامدار ولاردى بىلەدى. سونىڭ بىرەگەيى - ترايباليزم ەكەنى بەلگىلى. رەسەيلىكتەر تاراتقان «ترايباليزم ۆيرۋسىنا» ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن ەر - ازاماتتارى شالدىعىپ، اقىرىندا وزدەرىنىڭ وپىق جەگەنى تاعى دا ەل -جۇرتتىڭ ەسىندە.

ەي، سادىق اقساقال، اتا جاسىنا جەتكەنشە اقىل توقتاتا الماعانىڭىزعا وكىنىش بىلدىرەمىز. امال جوق،  كەنەسارىنى اسقاقتاتام دەپ سىپاتايدى تاريحي تۇعىرىنان تومەندەتە المايسىز. وعان سەنىمدى دالەلىڭ دە جوق. ونداي قولعا ۇستاتار دالەل بەكماحانوۆتا دا جوق، بار بولسا كەلتىرەر ەدى عوي. سىپاتايعا قاتىستى بەكماحانوۆ اعاتتىققا جول بەرىپ العان. ال، ول نەگىزسىز اعاتتىقتى   بىقسىتىپ، قوڭىرسىتىپ جۇرگەندەر وزدەرىنىڭ قارا باستارىنا تەرىس پايدالانىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى پەندەشىلىكتىڭ شوقپىت شەكپەنىن سۇيرەتكەن ءسىز بولاسىز. ارۋاقپەن الىسۋدان گورى قولىڭىزدى تازا ىسكە سۇقپايسىز با؟

ال سىپاتاي بابامىزدىڭ رەسەي پاتشالىعى تاراپىنان ماراپاتتالۋى، ۇلى ءجۇزدىڭ رەسەي پاتشالىعىنا ءوز ەركىمەن قوسىلۋىنا بايلانىستى. كەيبىر وسەك ءسوز تاراتىپ جۇرگەندەي كەنەسارىنىڭ باسى ءۇشىن ەمەس.

سىپاتاي بابامىزدىڭ پاتشا اسكەرىن قولداپ قوقان حاندىعى يەلەنىپ العان: تاراز، سايرام، اقمەشىت، تاشكەن ءتارىزدى قالالار مەن جەرىمىزدى ازات ەتۋگە قاتىسقانى بەلگىلى. ءوزىڭىز دە كەلتىرىپسىز عوي: «پراپورشيك سۇرانشى حاكىمباەۆقا گەنەرال گۋبەرناتور كولپاكوۆسكيدىڭ جازعان حاتىن: «سۇرانشى، ديحانباي، سىپاتاي، انداس! ءبىز سىزدەردى قوقاندىقتارعا قورلاتپايمىز. بارلىق ازياتتىقتارعا حابارلاڭدار! روسسيا دەگەن الىپ مەملەكەت. سىزدەردى قورعاي الادى» دەپ. بابالارىمىز سول كەزدە، قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن دۇرىس ساياسي شەشىم قابىلداعان. كەنسارى بابامىز سىپاتاي بي، ۇرىستەم تورەلەردى تىڭداسا،  ەلدى رەسەي پاتشالىعىنا دا، قوقان حاندىعىنا دا جابىرلەتپەي امان الىپ قالار ەدى. ويتكەنى وزدەرى قامقور بولىپ شاقىرعان.

ال، قازاق ەلىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە، ەكىنشى استاناسى بولۋى ءتيىس تاشكەنت قالاسىنان اۋىز بىرشىلىكتىڭ جوقتىعىنان ايىرىلىپ قالعان جوقپىز با؟ سادىق اقساقا، ت. رىسقۇلوۆ تاشكەنتتى قازاقستاننىڭ استاناسى ەتۋ شارتىن 1919 جىلدىڭ وزىندە ماسەلە ەتىپ قويدى. سول جولدا كۇرەستى. ال ءسىز بولساڭىز ەل بىرلىگىن ساقتاۋ جولىندا اتالىق پىكىر، اقىل ايتۋدىڭ ورنىنا ارانداتۋشىلىق ارەكەتكە اشىقتان اشىق باراسىز. تاريحي قايراتكەرگە ءتىل تيگىزەسىز. مۇنى قىلمىس دەپ بىلەمىز.

ەي، سادىق پەندە، ءىبىلىستىڭ ازعىرۋىنا ەرىپ، سىپاتايعا كىر كەلتىرەتىن وسەك مالىمەتتەردى شام الىپ ىزدەۋگە كىرىسىپسىز. ءسىز كەلتىرگەن جامبىلدىڭ ولەڭى دە سىپاتايعا كولەڭكە تۇسىرە المايدى. بۇل ولەڭدى «سۇرانشى باتىرداعى» جىرىندا، 1860-شى جىلى سارىكەمەردەگى ورىستارعا قارسى سوعىستا قۇدياردىڭ ساپىنداعى : «...ءوز اعايىندارىممەن اتىسپايمىن، شابىسپايمىن» دەپ ەلدى الىپ كەتكەن سەكسەن جاستاعى سىپاتايعا وكپە-ناز رەتىندە ايتقان. وسىنداي قازاق رۋلارىنىڭ ءوز اعايىندارىمىزبەن سوعىسپايمىز دەپ ۇرىس دالاسىن تاستاپ، باۋىرلارىمەن قوسىلىپ كەتكەندىگىن مىرزا مۇحاممەد حايدار دۋلاتتا ءوز ەڭبەگىندە كەلتىرگەن عوي. بىرنەشە عاسىر وتكەن سوڭ دا دۋلاتتار ءوز اعايىندارىمىزبەن سوعىسپايمىز دەپ وتىرعان جوق پا؟ بۇل سىپاتاي بابامىزدىڭ دانالىعى ەمەس پە؟ رەسەي پاتشالىعى مەن قوقان حاندىعىنىڭ اراسىنداعى سوعىستا ەلدى بەكەر قىرعىنعا ۇشىراتقىسى كەلمەگەنى، ەلگە جانى اشىعاندىق ەمەس پە؟ ال سۇرانشى باتىر رەسەي اسكەرىنىڭ پراپورشيگى بولعانىن ءوزىڭىز دە ايتقانسىز. سوندا دا ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن رەسەي اسكەرىنىڭ پراپورشيگى بولعان ساۋرىق باتىردى «ساتقىن» دەپ ايىپتاۋ اقىلعا قونا ما؟ ەندى، وسەكشى بولماساڭدار جامبىلدىڭ 1955-ءشى جىلى شىققان ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىنىڭ 78-79-بەتتەرىندەگى جىرىن نەگە كورمەگەن بولاسىڭدار:

بارايىن ەندى اياڭداپ سىپاتايعا،

ايتپاي ونى كەتپەيمىن تەگى جايعا.

ۇلى ءجۇزدىڭ تىرەگى - باتىرىم عوي،

ءبىر بولماعان ىعاي مەن سىعايىڭا.

قايىرى قاراشاعا سونداي جاقسى،

قاندىرىپ سۋسىنداتىپ قانت پەن شايعا.

بايلىق، باقىت تەك ونىڭ ەرلىگىندە،

ەرلىكپەن ەل نامىسىن بەردى كىمگە؟

كىمىڭ بار سىپاتايداي توڭىرەكتە،

ارعىماق مىنگىزەدى ات كەرەككە.

ەرلىگى مەن جومارتتىعى جاننان اسقان،

پايداسى ءتيىپ جاتىر كۇندە كوپكە.

كىم ماقتاماس قايىرىمدى ەر سىپاتايدى،

داۋلەتىمەن وراعان الاتاۋدى.

قانشا حالىق ارالاپ جۇرسەم-داعى

جالعاندا كورگەنىم جوق ونداي جاندى.

وسىنداي مالىمەتتەردى كورمەگەن بولىپ، ايتپاي كەتۋ، سول ادامنىڭ ءبىلىمىنىڭ تايىزدىعىنان نەمەسە وڭباعان ترايباليست بولعاندىعىنان. ون بەس جىل كەيىن ايتىلعان جىر - نازدى باسقا ۋاقىتقا تەلۋ --  سوراقىلىق. عىلىمي ورتادا مۇنى «فالسيفيكاتسيا فاكتوۆ» دەيدى، ياعني جالعان تۇجىرىم! ەلدى شاتاستىرۋ. جامبىلدىڭ ءپىرى - ءسۇيىنباي! ال ول كىسى سىپاتايدىڭ زامانداسى ەكەنى بەلگىلى، ءبىر ولەڭىن ءوزىڭىز دە كەلتىرىپسىز. ءسۇيىنباي بابامىز سىپاتايدى تەك قانا ماداقتاعان. سول كەزدە، كەيىن بولعان كوپتەگەن بەلگىلى اقىن - جىراۋلار سىپاتايدىڭ كىسىلىك، ازاماتتىق، ادامگەرشىلىگىن، سىن ساعاتتا ەلگە قامقور بولا العاندىعىن جىرلايدى.

بەكماحانوۆ اتالعان ەڭبەگىندە كەنەسارىنىڭ ءولىمى باسقا ەمەس، ءوزىنىڭ ۇرىستى دۇرىس ۇيىمداستىرا الماۋىنان، جەرگىلىكتى جەر ەرەكشەلىگىن ەسكەرمەي، قارسىلاستىڭ كۇشىن بارلاي الماي، ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرگەن ادامداردىڭ پىكىرلەرىن ەلەمەۋدەن بولعانىن كورسەتكەن. ونىڭ قازاسىنا سىپاتايدىڭ دا ، ۇرىستەمنىڭ دە ەشقانداي قاتىسى جوق.

قىرعىزداردىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەن كۇندە دە كەنەسارىنىڭ ءولتىرىلۋى، تەك ءوزىنىڭ قاتىگەزدىگىنىڭ سالدارىنان، وعان وشىككەن ادامداردان بولىپ تۇر. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، قىرعىز ماناپتارى دا تورەنى ءولتىرۋدى قۇپتاماعان. ال، پاتشانىڭ قۇرىعى ۇزىن، ودان ونداعان، جۇزدەگەن ازاماتتار دا قاشىپ قۇتىلا الماعان. قىرعىز قولىنان مەرت بولماسا، ورىس اسكەرىنىڭ قولىنان ءولىم قۇشۋى كادىك بولاتىن. كاۆكاز جەرىندە رەسەي وتارلاۋشىلارىنا قارسى بىرنەشە ونداعان جىل سوعىسقان ءشامىل يمام تۇتقىندالىپ، ىشكى رەسەيگە جەر اۋدارىلعاندا: «...مەن رەسەيدىڭ وسىنداي الىپ ەل ەكەندىگىن بىلگەندە، بۇلاي سوعىسپاس ەدىم...» دەگەن ەكەن. پاتشا وزىنە قارسى كەلگەندى ەركىنسىتىپ قويماعان. كەنەسارىنىڭ ەرلىگىن كورسەتەمىن دەپ، ونىڭ رۋحىنا كولەڭكە ءتۇسىرىپ، ارۋاعىن شۋلاتىپ وتىرعانىڭىزدى قالاي تۇسىنبەيسىز!

قازاق حالقىنا كەنەسارى قانداي ارداقتى بولسا، سىپاتاي دا سونداي قۇرمەتتى. ماسەلەنى سولاي قويۋ كەرەك. ءسىزدىڭ كوتەرىپ جۇرگەنىڭىز ونبەس داۋ، ال ارۋاققا ءتىل تيگىزۋ -- يمانسىزدىق بولىپ تابىلادى.

ايتاتىنىمىز حالقىمىز باسىنان وتكىزگەن تاريحي وقيعالارعا، كەزەڭدەرگە، سول كەزەڭدەردە ءومىر ءسۇرىپ، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن دامىتۋعا قوماقتى ۇلەس قوسقان قايراتكەرلەرىمىزگە ءتىل تيگىزبەي ۇقىپتى بولعانىمىز ابزال. زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن، تاعى باسقا دا كەمشىلىكتەرىن كورسەتىپ، اشىپ، كەلەشەكتە وزىمىزگە، ەلگە ساباق بولۋ ءۇشىن پايدالانۋ كەرەك.

سىپاتاي، كەنەسارى بابالارىمىز ءومىر سۇرگەن ۋاقىت قازاق حالقى ءۇشىن وتە كۇردەلى كەزەڭ بولعانى بەلگىلى. ەلىمىز مىڭداعان جىلدار بويى كوشپەلى ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن، سول ومىرگە سايكەس مەملەكەتتىكتەرى بولعان. ال سول كەزدە وتىرىقشى ەلگە ءتان جاڭا تۇرپاتتى مەملەكەتتى قۇرۋ تالپىنىسى ءجۇرىپ جاتقانى بەلگىلى. ەلىمىزگە تۇتقا بولعان ەر-ازاماتتارىمىزدىڭ وي-تانىمدارى كۇردەلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، ءىس-ارەكەتتەرىندە قايشىلىقتارعا ۇرىنىپ جاتتى. وسىعان تۇسىنىستىكپەن قاراپ، سول كەزەڭدەردەگى تاريحي وقيعالارعا وسى كەزەڭنىڭ تۇرعىسىنان بايىپتى كوزقاراسپەن كەلۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. قالاي بولعاندا دا بابالارىمىز بىزگە، ۇرپاقتارىنا وسى كۇنگى، الدىڭعى قاتارلى ەل بولۋىمىزعا ەڭبەك ەتتى. سول جولدا ءوز ومىرلەرىن قيۋعا دا باردى. سول جولدا حالقىمىز قانشاما «تار جول تايعاق كەشۋدەن» ءوتتى. وسىنداي قيىنشىلىقتاردان ءوتىپ قۇرعان ەلىمىزدىڭ عۇمىرى ماڭگىلىك بولۋىنا ۇلەس قوسۋىمىز كەرەك. وسى رەتتە تاريحشى عالىمىمىز ە. بەكماحانوۆتىڭ دا ەل نامىسىن قورعاپ، كەنەسارى بابامىزدىڭ وتارشىلارعا قارسى كۇرەسىن جان-جانجىقتى زەرتەپ، قىرۋار ەڭبەك جاساعانىن دا باعالاي ءبىلۋىمىز -- ەلدىگىمىزگە سىن دەگىمىز كەلەدى. ال جىبەرگەن اعاتتىعىنا كەشىرىممەن قاراپ، كەلەشەكتە وسى كەمشىلىكتەر عىلىمي زەردەلەنىپ، اقيقات انىقتالۋى ءتيىس. عىلىمي ىزدەنىس ءبىر ورنىندا شەكتەلىپ قالماۋى كەرەك. سوندىقتان جوعارىدا ايتقانىمىزداي كەنەسارىعا قاتىستى مالىمەتتەردى بىرەۋدى جامانداپ، كىنا تاعىپ، ايىپتاۋعا پايدالانباعانىمىز دۇرىس بولادى.

بىلەسىز، اتالارىمىز مىڭداعان جىلداردان بەرى ارۋاق سىيلاپ كەلگەن. اتا ساقالىڭىز اۋزىڭىزعا تۇسكەن ادام ەكەنسىز، مۇنى قالاي ويلامايسىز؟ كەنەسارىنىڭ دا قۇداي الدىندا «كۇناعا» باتقانىن نەمەرە اعاسى ۇرىستەم تورە دە ناقتىلاپ ايتىپ تۇر عوي. مۇمكىن، جازىقسىز ادامدار الدىنداعى «كۇناسى» ءۇشىن وسىنداي نەگىزسىز قازاعا دۋشار بولعان شىعار. سول كەزدە قورشاۋدان امان - ەسەن كەتۋىنە مۇمكىندىك بولعان عوي. ءسويتىپ قازا بولمايتىن جەردە قازاعا دۋشار بولىپ تۇر عوي. وسى كۇنگە دەيىن كەنەسارى بابامىزدىڭ باسى دا تابىلماي جاتقانى نە سەبەپتەن؟ ءبارى ءبىر اللانىڭ قولىندا ەمەس پە؟

سادىق ەكە، جۇرەگىمىزگە يماندىلىقتى ۇيالاتايىق. ال سىپاتاي بابامىزعا كەلسەك، بابامىزعا اللانىڭ نۇرى ەرەكشە تۇسكەن. سوندىقتان دا سىپاتاي بابامىز ارۋاقتى، كيەلى كىسى بولعان. مۇنداي كىسىلەر جۇزدەگەن جىلداردا ءبىر تۋادى. بابامىزعا نەگىزسىز ءتىلى تيگەن ادامداردىڭ ومىردە جولى بولماي، ءومىر جاستارىنىڭ قىسقا بولىپ جاتقاندىعىن نەگە ەسكە المايسىز. وسى ءجايدى ەستەن شىعارمايىق، اعايىن!

ءسىز، ءسىزدى جاقتاۋشىلار سىپاتاي بابامىزعا تىلدەرىڭىز ءتيىپ، قارالاپ جاتىرسىزدار. ارۋاقپەن ويناماڭىزدار. ەرتەڭ ءسىزدىڭ ءتىلىڭىز كۇرمەلىپ، كوزىڭىز الاقتاپ قالساڭىز نە بەتىڭىزدى ايتىسىز؟ وزىڭىزگە تيمەسە، ۇرپاقتارىڭىزدىڭ وبالىنا قالۋىڭىز مۇمكىن عوي. سوندىقتان سىزدەرگە بەرەر اقىلىمىز ە. بەكماحانوۆتىڭ عىلىمي جۇمىستارىمەن جاقسىلاپ تانىسىڭىز جانە وسى ءبىزدىڭ جازعاندارىمىزدى وقىپ، ءتۇسىنىپ، جىبەرگەن قاتەلىگىڭىزدى مويىنداپ، سىپاتاي بابامىزدىڭ ارۋاعىنا ارناپ قۇرباندىق شالىپ، جازدىم - جاڭىلدىم دەپ، ءبىر اللادان كەشىرىم سۇراعانىڭىز ءجون بولادى. سوندا «قۇداي كۇناڭىزدى كەشىرسىن» دەيمىز. ءتۇبىن تۇپتەپ كەلگەندە سىپاتاي بابامىز دا سىزگە بوتەن ەمەس. قارعا تامىرلى قازاق ەمەسسىز بە؟ نە كورىندى سونشا ما، ەل امان، جۇرت تىنىشتا ءو جاعاڭىزدى جۇلىپ. نە «ترايباليزممەن» ناۋقاستانىپ قالدىڭىز با؟ بىلە بىلسەڭىز، جوعارىداعى كەلتىرىلگەن تاريحي كىتاپتا ءبىرىنشى رەت ۇيسىندەردىڭ ەكى مىڭ ءۇش ءجۇز جىلدان بەرى قاراي قازاق حالقىن قۇراۋشى نەگىزگى اتا ەكەندىگى عىلىمي دالەلدەلگەن. ال ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدەر ۇيسىندەردى بۇرىننان-اق اعا بالاسى دەپ مويىنداعان. سوندىقتان سادىق ەكە، سىپاتاي باباڭىزدىڭ بالاعىنا جارماسىپ جاتقانىڭىز ەستىگەن ەلدەن ۇيات ەمەس پە؟ ال ارعىندارعا كەلسەك ولار دا ءۇيسىن-دۋلاتتاردىڭ ۇرپاقتارى. سوندىقتان دا تاريحىن باسقا جاقتان ىزدەپ، قۇر اۋرە بولىپ، تابا الماي جاتىر. وسىنى نەگىزدەيتىن دەرەكتەر بار. ءتۇسىندىرىپ بەرە الامىز.

ەل ىشىنەن جىك شىعارىپ جۇرگەن، ازاماتتار! ولجاس اعامىز ايتقانداي: «... تاۋلاردى الاسارتپاي، دالامىزدى اسقاقتاتايىق...» دەگىمىز كەلەدى. كورە الماۋشىلىقتى قوياتىن كەز كەلدى عوي! از بولدى ما كورە الماۋشىلىقتان قازاققا كەلگەن قياانات: مۇسانى جاياۋ قالدىردىڭ; ءبىرجاندى دا سابادىڭ; سەرىنىڭ اتىن ءولتىرىپ، اقاندى دا قورلادىڭ; ابايدىدا سابادىڭ; ءماديدى قۋىپ ەلىنەن تۇرمەگە دە جاپقىزدىڭ; بالۋان شولاق باتىردى دا اتقىزدىڭ. بۇلار وتكەن زاماندا بولدى دەيىك. ەندى مىنا ەگەمەندىك الىپ، ەركىندىككە قول جەتكىزگەن زاماندا نە جەتپەيدى؟ راس، ەلىمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەۋ كەرەك، كەتىگىن تۇزەۋىمىز كەرەك. ونى تەك شىندىقتى ىزدەۋ ارقىلى انىقتاۋعا بولادى. وتىرىكپەن ۋلاپ كەلەر ۇرپاقتى شاتاستىرماڭدار!

كەزىندە ورەسىزدەر سوڭىما ءتۇسىپ، ماسكەۋگە ۆاك-قا جالعان ارىز جازىپ، سودان لەنينگرادتا ەكىنشى رەت كانديداتتىق عىلىمي جۇمىسىمدى قورعادىم. سول كەزدە مەنى جامانداۋعا بارعان ءىشى تار، ارىزقوي دالباسالاپ: «...ورىسقا ءتىلى ءتيدى...» دەپ جاعىندى (عىلىمي كەڭەستىڭ پروتوكولىنىڭ كوشىرمەسى بار). ءبارىبىر تۇك تە شىعارا المادى. قايتا سول جەردەگى عىلىمي كەڭەس تاراپىنان: «...دوكتورلىق جۇمىسىڭ دايىن، كەلەسى جىلى قايتا وڭدەپ كەل، ءبىز قورعاتامىز...» دەگەن قولداۋ كورسەتتى. ال الماتىدا جالا جاپقىشتار جابىلىپ، كەسە كولدەنەڭ تۇردى.

جالا جابۋشىلاردان قاي قوعامدا دا ارىلماي كەلەمىز. ولار ەشۋاقىتتا شىندىقتى ايتپايدى، ال وتىرىك ايتۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى. «شىندىق تۇبىندە ءبىر جەڭەدى»، - دەگەن ب. مومىشۇلى. قايراتكەرلەردى قياناتقا قيا سالۋ جەركەنىشتى ارەكەتكە اينالىپ بارا جاتقانى الاڭداتادى. وسى ورايدا احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتىپتى دەگەن مىنا ءبىر ءسوز ەسكە ورالادى: «...بۇلاردىڭ اسقانىنا دا، اتقانىنا دا كونەمىز عوي. مىنا اۋىلىمىزدىڭ «يتتەرىنىڭ قاپقانى» قابىرعامىزعا باتتى عوي...». شىركىن، ناعىز ارىسىمىزدىڭ ءسوزى عوي! سول كەزەڭدە قازاق ەلىنىڭ ىشىندە وڭشەڭ وسەكشى، جالا جاپقىش، ورەسىزدەردىڭ جولى بولىپ، سول ساتقىنداردىڭ ۇستەمدىگى بەلەڭ الدى. ال ادال، تازا ادامداردىڭ اۋىزدارىنا «قۇم» قۇيىلىپ، ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرۋدەن قالدى. ونىڭ ۇستىنە قازاق ايتپاقشى «تەگى ناشار»، اتام زاماننان مالشى-جالشى بولىپ كۇنىن زورعا كورىپ جۇرگەندەردىڭ ۇرپاقتارىن وقىتىپ ۇلت «ەليتاسىن» قولدان جاساپ، ول «بەيشارالار» ماسكەۋدىڭ «اق دەگەنىن -- اق، قارا دەگەنىن - قارا» دەپ قۇلدىق ۇرعان جوقپا؟ سولاردىڭ ۇرپاقتارى ەمەس پە، قازىر دە وزدەرىنشە «ەليتا» بولعانسىپ ەلگە، جەرگە قارسى ءار-ءتۇرلى كەلەڭسىز قىلىقتارعا بارىپ جۇرگەندىكتەرى. سوندا دا ەلىمىز، ارداقتى اعا، اپالارىمىز ەل پاتريوتتارىن تاربيەلەپ، تەكتىلىكتىڭ نە ەكەنىن كورسەتىپ، ەل مۇددەسىن قورعاپ، ەگەمەندىگىمىزگە ەلدىڭ قولىن جەتكىزدى.

سادىق اقساقال، جالعان سويلەمەي تەك شىندىقتى ايتۋ ازاماتتىق پارىز بولماق. و دۇنيەلىك بولعان كىسىلەرگە جالا جاپقان ادام، بۇل دۇنيەنىڭ جاقسىلىعىنا كوز جۇما قارايدى. ءبىز حالقى از، جەرى ۇلكەن مەملەكتپىز. جەرىمىز تالايلاردىڭ كوزىنىڭ قۇرتىنا اينالۋدا. 16 ملن. ادامدى قىتاي شەكتەگەن كۇننىڭ (تۋدى) وزىندە ءبىر-اق جىلدا دۇنيەگە كەلتىرەدى. 16 ملن. الەمنىڭ ەڭ ءىرى قالالارىنىڭ حالقىنىڭ سانىنا دا جەتپەيدى. شوكىمدەي عانامىز. ءسىزدى نەگە ۇلت، حالىق ماسەلەسى تولعاندىرمايدى، مەن وسىعان تاڭمىن. قاي كەزدە دە ەل، وتان الدىنداعى ازاماتتىق پارىز بولادى. ول پارىزدى ۇمىتقان تىرشىلىكتىڭ بالدىر - باتپاعىنا باتىپ، ءوز ەتەگىنە ءوزى ءسۇرىنىپ، قىزعانىش وتىنان كۇيىپ، بەزەك قاعادى.

ەل تاعدىرىن تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلە كوتەرىپ، جان ايقايىڭىزدى بىلدىرسەڭىز، اڭگىمە باسقا، ال سىزدىكى تۇرمىستىق تىلمەن ايتقاندا قاتىن وسەك قوي. وسەكپەن ورگە باسپايمىز، ءوز ۇرپاعىمىزدى تۇنشىقتىرامىز. وسى ورايدا فرانتسۋز فيلوسوفىنىڭ: «...قازىرگى وركەنيەتتىڭ سورى وقىعان ناقۇرىستار...» دەگەن پىكىرى ەسكە تۇسەدى. ءال-فارابي بابامىز ايتقان ەكەن: «...تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى...» دەپ. ال، ع.مۇسىرەپوۆ «قازاقتىڭ جاۋى ءوز ىشىندە» دەگەن. ءوزىمىزدى ءوزىمىز جاۋ كورمەيىك، جارعا يتەرمەلەمەيىك، تاريح كەشىرمەيدى. جاھاندانۋ زامانىندا ەل بولىپ قالۋدى ويلاۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، وزگەنىڭ جۇمىرىعىندا كەتىپ قالۋىمىز تۇك ەمەس. ەلدىڭ ىرگەسىن ىرىتپەي، ەل بىرلىگىن بەكىتەيىك. شىندىق، ادىلدىك، يماندىلىق جولىندا كۇرەسەيىك. ال باسقا تەرىس ءىس-ارەكەتتەردىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە، تۇبىندە وزىڭە وپىق جەگىزەدى.

(سوڭى)

ءابىل بۇرلىباەۆ،

تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

«اباي-اقپارات»