كلاسسيك جازۋشى، ادەبيەتشى تاكەن تاڭىربەرگەنۇلى الىمقۇلوۆ  ۇلتتىق ادەبيەتتانۋدىڭ كۇرەتامىرى ابايتانۋ ءىلىمىنىڭ دامۋىنا ەرەن ۇلەس قوسقان عاجايىپ دارىن يەسى. عالىمنىڭ اباي شىعارماشىلىعىنا ارنالعان «اباي» (1954) مونوگرافياسى، م.اۋەزوۆپەن بىرلەسىپ جازىلعان «يز يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى» زەرتتەۋ ماقالاسى («و پروشلوم ي ناستوياششەم» (1958) ەڭبەگىندە) ابايتانۋداعى بىلىكتىلىگىن تانىتتى. ال «ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي» («قازاق ادەبيەتى». 1970.3.07), «ابايدى تانۋ تۋرالى» («قازاق ادەبيەتى». 1971.19.03), «تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل» («قازاق ادەبيەتى». 1971.14.05), «تاعى اباي مۇراسى حاقىندا» («قازاق ادەبيەتى».1974.5.07) ت.ب. ماقالالارىندا ۇلى اقىن ءومىرى مەن ادەبي مۇراسى، پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق قۋاتى عىلىمي پروبلەمالىق سيپاتتا قاراستىرىلدى.

كەڭەستىك ادەبيەتتانۋ ۇستانعان ماركستىك-لەنيندىك قاساڭ ءىلىم شىرماۋىنا شىرمالماعان ەركىن ويلى تاۋ تۇلعا تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «جۇمباق جان» (1978) زەرتتەۋى ادامزاتتىق ماندەگى ۇلى تۇلعا ابايدىڭ شىعارماشىلىق قۇبىلىسىنا اقىن وسكەن ورتا، رۋحاني ءنار العان حالىقتىق ىلكى قاسيەتكە تولى قاينار بۇلاققا ەستەتيكالىق بيىكتەن، ۇلتتىق رۋحتاعى ويلى كوزبەن قاراۋداعى عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك ارناعا سونى تىنىس دارىتتى.

كلاسسيك جازۋشى، ادەبيەتشى تاكەن تاڭىربەرگەنۇلى الىمقۇلوۆ  ۇلتتىق ادەبيەتتانۋدىڭ كۇرەتامىرى ابايتانۋ ءىلىمىنىڭ دامۋىنا ەرەن ۇلەس قوسقان عاجايىپ دارىن يەسى. عالىمنىڭ اباي شىعارماشىلىعىنا ارنالعان «اباي» (1954) مونوگرافياسى، م.اۋەزوۆپەن بىرلەسىپ جازىلعان «يز يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى» زەرتتەۋ ماقالاسى («و پروشلوم ي ناستوياششەم» (1958) ەڭبەگىندە) ابايتانۋداعى بىلىكتىلىگىن تانىتتى. ال «ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي» («قازاق ادەبيەتى». 1970.3.07), «ابايدى تانۋ تۋرالى» («قازاق ادەبيەتى». 1971.19.03), «تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل» («قازاق ادەبيەتى». 1971.14.05), «تاعى اباي مۇراسى حاقىندا» («قازاق ادەبيەتى».1974.5.07) ت.ب. ماقالالارىندا ۇلى اقىن ءومىرى مەن ادەبي مۇراسى، پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق قۋاتى عىلىمي پروبلەمالىق سيپاتتا قاراستىرىلدى.

كەڭەستىك ادەبيەتتانۋ ۇستانعان ماركستىك-لەنيندىك قاساڭ ءىلىم شىرماۋىنا شىرمالماعان ەركىن ويلى تاۋ تۇلعا تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «جۇمباق جان» (1978) زەرتتەۋى ادامزاتتىق ماندەگى ۇلى تۇلعا ابايدىڭ شىعارماشىلىق قۇبىلىسىنا اقىن وسكەن ورتا، رۋحاني ءنار العان حالىقتىق ىلكى قاسيەتكە تولى قاينار بۇلاققا ەستەتيكالىق بيىكتەن، ۇلتتىق رۋحتاعى ويلى كوزبەن قاراۋداعى عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك ارناعا سونى تىنىس دارىتتى.

«ابايدىڭ ءومىر تاريحىنا، ارمانىنا، وسكەن ورتاسىنا جەتە زەر سالماي، شىندىق شەشىلمەيدى» دەپ بىلگەن عالىم ابايدىڭ اقىندىق الەمىنىڭ كۇردەلى بولمىسىنا قازاق قوعامى تاريحي شىندىعىنىڭ كۇرەتامىرىنان اجىراعىسىز ۇلتتىق ءتالىم -تاربيە، رۋحاني ءنار العان قاينار، الەۋمەتشىلدىك قايراتكەرلىگى، اقىندىق اينالاسى تۇرعىسىنان ۇڭىلەدى. ءار سوزگە تەرەڭ جۇك ارتقان، تارامدالا تۇسەر سان قاتپارلى وي سىلەمدەرىن دارىتقان زەرتتەۋشى «اباي ءومىرى - عاجاپ ءومىر. بەسىكتە انمەن الديلەنگەن ول كوشپەلى ەلدە، ءارتۇرلى رۋلاردىڭ سالتىندا اسەرشىل بولىپ وسەدى. «ماحاببات پەن عاداۋاتقا» ەرتە قانىعادى» دەي كەلىپ، اقىندىق مەكتەبىنىڭ تاعىلىمىنا وراي «ابايدىڭ ماڭىنداعىلار لەۆ تولستويمەن حات جازىسادى» دەگەن ورەلى پىكىر بىلدىرەدى. زەرتتەۋشى اباي ءىزباسارى اقىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ەسىمىن اتاماسا دا ماتىندىك استارمەن ادەبي-تاريحي شىندىقتى جەتكىزەدى. سول ارقىلى ابايدىڭ اقىندىق اينالاسىن جان-جاقتى زەرتتەۋ قاجەتتىگىنە پروبلەمالىق نازار اۋدارتادى.

ت.الىمقۇلوۆ اباي قۇبىلىسىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ تاريحي العى شارتتارىن زەردەلى ءتۇيىپ، باتىس-شىعىس كلاسسيكالىق ادەبيەتىن كوركەمدىك تانىم، ەستەتيكالىق تالعاممەن شىعارماشىلىعىندا توعىستىرعانىن تەرەڭنەن ەكشەيدى. وسىنداي كەلەلى ماسەلەلەردى بايىپتى سارالاعان عالىمنىڭ اقىن پوەزياسىن، سىرشىل ليريكاسىن تالداۋداعى تەوريالىق تۇيىندەرى  زەردەلى ەستەتيكالىق سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەدى.

«ەستەتيكا دەگەنىمىز - الەۋمەتتىك، قوعامدىق وي ورىسىنەن، فيلوسوفيادان، سوتسيولوگيادان، مورالدى-ەتيكالىق قاعيدالارمەن قۇنارلانعان اسەمدىك ءىلىم. بۇل ءىلىم كوركەم تۆورچەستۆونىڭ تاراۋلارىن تالداپ، تابيعاتىن جەتە تانۋعا قىزمەت ەتەدى. ءورىستى، ۇلگىلى، وزىق ادەبيەتتتەردە الدەقاشان قۇنارلى دا قاجەتتى ساناعا اينالعان ەستەتيكا - قازاقتىڭ بەرگى زامانىنداعى جازبا ادەبيەتىمىزدە ابايدان تۋىنداسا، بۇندا تاريحي سىر جاتادى، ءداۋىردىڭ دىلگىرلىگى جاتادى» دەپ كلاسسيكالىق سيپاتتاعى ليريكاسىنىڭ ەستەتيكالىق الەمىن سارالايدى.

ۇلى اقىن پوەزياسىنىڭ ەاليستىك قۋاتىن «ناعىز پەندە ولەردە وسيەتىن، شىن سۋرەتكەر ونەردە شىنىن ايتادى. اباي وسىنىڭ ەكەۋىنە دە تەلقابىس» ەكەنىن ءتۇيىپ، كلاسسيكالىق سيپاتىن ايقىندايدى. ونىڭ حالىقتىق نەگىزىنىڭ الەۋمەتتىك رۋحتاعى ۇلتتىق سيپاتىن نەگىزدەپ «اقىن نەعۇرلىم ۇلتتىق بولعان سايىن سول عۇرلىم ۇلتتىق بەلگىلەرگە ءجيى بارماق. وسى جاعىنان كەلگەندە، اباي ناعىز ۇلتتىق اقىن. ول پوەزيالىق دەرەكتىڭ بارشاسىن دەرلىك ۇلت ومىرىنەن الادى.

ابدەن تاڭداپ، ىرىكتەپ، جۇتىندىرىپ الادى. جانە وعان ءوزى قۇل بولماي، امسە بيىكتەن قارايدى» دەگەن كەمەل ويلار تۇيەدى. كوركەمدىك دامۋدىڭ تاريحي ساباقتاستىعىنا ءجىتى ءۇڭىلىپ «قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى ابايدان باستالادى دەگەن تۇجىرىم - تىم ۇشقارى تۇجىرىم. جازبا ادەبيەت ءبىر ادامنان باستالسا، ول ادام قالاي كلاسسيك بولا قالادى؟! دۇنيەجۇزىندە ونداي تاجىريبە جوق. قازاق تىلىندە جارىق كورگەن ەجەلگى دۇنيەلىكتەردى بىلاي قويعاندا، ابايدىڭ ءوزى شەنەگەن كىتابي اقىندار توبىن قايدا قويامىز. سىنشىل كوزقاراس، قاتاڭ تولعام ارقىلى كوتەرىلگەن اباي تاقىر جەردەن وسپەگەن شىعار. ارقالىق تارلانداردى تاقىرىپتان تىسقارى قالدىرىپ، كۇنگەيدىڭ كوپتەگەن كىتابي اقىنىن الساڭىز، جازبا ادەبيەتتىڭ توعىز تاراۋ جولدارى سايراپ جاتادى. ابايدىڭ بەسىكتەگى كەزىندە دۇنيە سالعان باتىستىق ماحامبەتتىڭ داڭعىل جولى تىپتەن داۋسىز. ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ كەيىن جاريالانۋى اباي شىعارمالارىنىڭ كەيىن باسىلۋى سياقتى ادەبيەتتىڭ ءتول تاريحىنا نۇسقان كەلتىرە المايدى. بۇلاي بولسا، ابايدىڭ تاريحي ورنىن شەندەسسىز شەگەرۋدىڭ، جەكە جىكتەۋدىڭ ورنى جوق. اڭگىمە ابايدىڭ وزىنەن بۇرىنعىلاردان، ءوز تۇستاستارىنان ەرەكشە بيىكتىگىندە ءھام قاتپارلىعىندا بولۋعا كەرەك» دەپ ادەبيەت تاريحىن تۇتاستىقتا ءارى كەشەندى زەرتتەۋدىڭ دىلگىرلىگىن وتكىر كوتەرۋى ايرىقشا نازار اۋدارتادى. شىن مانىندە، اباي قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالدى دەگەندە، ادەبي دامۋداعى تاريحي ساباقتاستىق، ياعني كوركەمدىك دامۋدىڭ ءداستۇر ۇلاسۋىنا ءتان تابيعاتى باستى نازاردا بولۋى كەرەك. دەمەك، عالىم پىكىرى اباي قازاقتىڭ جاڭا سيپاتتاعى جاڭا جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالادى دەگەن پىكىر ايتقان م.اۋەزوۆ پىكىرىمەن ۇندەس بولىپ تابىلادى.

ال ابايدىڭ كوركەم اۋدارماداعى دارالىق قىرىن «انا تىلىندە اينا-قاتەسىز بالاما تاۋىپ، جۇرەكتىڭ قانىمەن جازۋدىڭ ۇلگىسىن جاسادى» دەگەن ەستەتيكالىق كوزقاراستا باعالايدى. اباي اۋدارمالارىنىڭ تابيعاتىن تەرەڭ ەكشەگەن عالىم ۇلى ءسوز زەرگەرىنىڭ كوركەم اۋدارماداعى ەستەتيكالىق الەمىن تەرەڭ سارالايدى. اۋدارماداعى حاس شەبەرلىك قىرلارىن دالەلدەي كورەستەدى.

تاكەن الىمقۇلوۆ ۇلتتىق ءسوز ونەرىن باعالاۋ مەن سارالاۋدا «ادەبيەت - ۇلتتىق كاتەگوريا. بۇرالقى شىعارمالاردى مەن قابىلدامايمىن» («ءبىر سۇراققا ون جاۋاپ» // «جۇلدىز». 1970. №6.ب.-144-153), «بەندەشىلىك تالعامعا كەلسەك مەنىڭ ءوز باسىم بىركەلكى وندىرىستىك نەمەسە كولحوزدىق رومانعا قۇلىقتى ەمەس. كوركەم رومان، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ تاعدىرىن، ۇلتتىق حاراكتەرى مەن ساناسىن، قوعامنىڭ ءوسۋى مەن ءوشۋىن شەجىرەلەيدى» («تولعانىس سىرى» // «قازاق ادەبيەتى». 1971.24.02) دەگەن كوركەمدىك ەستەتيكالىق مۇراتتى باستى ورىنعا قويدى.

ت.الىمقۇلوۆتىڭ ونەر بولمىسىنىڭ كۇردەلى ءيىرىمىن، قيلى تاعدىرعا تولى ونەر ادامدارىنىڭ قيلى شىعارماشىلىق تۇلعاسىن شىنايى سۋرەتتەگەن «اق بوز ات» (1962), «سەيتەك سارىنى» (1966), «كەرتولعاۋ» (1973), «تۇلپاردىڭ تاعدىرى» (1975) سىندى پروزالىق، «بوزجورعا» (1969) ت.ب. پوەزيالىق جيناقتارىنا ەنگەن تۋىندىلارىنىڭ دا ۇلتتىق ادەبيەتتەگى تۇعىرى بيىك. اباي، شاكارىم ءداستۇرىن ۇستانا وتىرىپ، ا.س.پۋشكيننىڭ ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارۋعا دا وزىندىك ۇلەس قوستى.

ساعىمباي بوتپايۇلى جۇماعۇل،

ە.ا.بۋكەتوۆ اتىنداعى قارمۋ پروفەسسورى.

«اباي-اقپارات»