ادەتتە «ءتىل مادەنيەتى» مەن «ءسوز مادەنيەتى» تەرميندەرى ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى قولدانىلىپ جاتاتىتىن ءجيى بايقايمىز. دۇرىسىندا بۇل ەكى اتاۋدىڭ ماعىنالىق، قىزمەتتىك جۇگى ءبىر مە، زەرتتەۋ مىندەتتەرى ءبىر مە، ءوزارا ايىرماشىلىقتارى بار ما دەگەن ساۋال تۋادى. 

«ءتىل مادەنيەتى» مەن «ءسوز مادەنيەتى» ۇعىمدارىنىڭ مازمۇنىندا، قاراستىراتىن ماسەلەلەرىندە ۇقساستىق بولعانىمەن، ايىرماشىلىق جوق ەمەس. ايىرماشىلىق «ءتىل» («يازىك») مەن «ءسوز» («رەچ») ۇعىمدارىنا بايلانىستى تۋىندايدى. ايتا كەتەرلىك جايت، حح عاسىردىڭ باسىندا ف.دە سوسسيۋر ءتىل جانە ءسوز ۇعىمدارىن اجىراتىپ، ەكەۋى ءبىر ءبۇتىن ەمەس، ەكەۋىنىڭ زەرتەۋ وبەكتىلەرى، ەرەكشەلىكتەرى ەكى باسقا ەكەنىن انىقتايدى. وسى ءىلىم بويىنشا قازاق ءتىل بىلىمىندە دە ءتىل مادەنيەتى جانە ءسوز مادەنيەتى سالاسى  اجىراتىلىپ قاراستىرىلا باستايدى. 

قازاق ءتىل بىلىمىندە ءتىل مادەنيەتى ءپانىنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسى مەن ماقسات-مىندەتەرىن ايقىنداعان عالىمداردىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى – م.بالاقاەۆ بولسا، ءتىل مادەنيەتى ءىلىمىنىڭ تەوريالىق ءارى پراكتيكالىق ماسەلەلەرىن الەۋمەتتىك-قوعامدىق سۇرانىسقا سايكەس زەرتتەگەن عالىمداردىڭ قاتارىنا  ر.سىزدىق ەسىمىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى. ال ءتىل جانە ءسوز مادەنيەتىن ايىرماشىلىعىن، ونىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك، پراگماتيكالىق، لينگۆوكوگنيتيۆتىك، لينگۆوەكولوگيالىق، ەتيكالىق اسپەكتىلەرىن، سونىمەن قاتار عىلىمي-nەوريالىق نەگىزدەرىن العاش رەت قازاق ءتىل بىلىمىندە ايقىنداپ بەرگەن عالىم  – نۇرگەلدى ءۋاليۇلى. 

پروفەسسور ن.ءۋاليۇلى «ءتىل مادەنيەتى» ۇعىمى ورىس تىلىندەگى «كۋلتۋرا يازىكا»، ال «ءسوز مادەنيەتى» ۇعىمى «كۋلتۋرا رەچي» ۇعىمىمەن پاراپار ەكەنىن كورسەتىپ، ءتىل مادەنيەتى «دۇرىستىق» ماسەلەسىن قاراستىراتىن سالا ەكەنىن ناقتىلادى. ءتىل بىلىمىندە «دۇرىستىق» ۇعىمى ورتولوگيا دەپ تە اتالادى. ورتولوگيا – نورما تۋرالى ءىلىم. قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تىلدىك نورماسى  ءارتۇرلى قۇرالدار ارقىلى انىقتالادى. مىسالى، جازۋ نورمالارىن كوديفيكاتسيالايتىن ورتولوگيالىق قۇرالدارعا «ورفوگرافيالىق  سوزدىكتى»، ءارتۇرلى ورفوگرافيالىق، پۋنكتۋاتسيالىق انىقتاعىشتار مەن ەرەجەلەردى، ال اۋىزشا ءسوز مادەنيەتىن كوتەرەتىن ورتولوگيالىق قۇرالدارعا «ورفوەپيالىق سوزدىكتى»، «ورفوەپيالىق انىقتاعىشتى» ت.ب. جاتقىزۋعا بولادى. سونداي-اق  ءتىل ءبىلىمىنىڭ بارلىق سالالارى (فونەتيكا-فونولوگيا، لەكسيكالوگيا،  ونوماستيكا، ستيليستيكا، تەرمينولوگيا ت.ب.) بويىنشا جاسالعان سوزدىكتەر،  ەرەجەلەر، اكادەميالىق سيپاتتاعى ەڭبەكتەر – ءتىل مادەنيەتىن كوتەرەتىن  بازالىق قۇرالدار. ءتىل مادەنيەتى كوپتەگەن عىلىمي-پراكتيكالىق ماسەلەلەردى  قامتيدى. ءتىل قولدانىسىنداعى ءۋاجدى، ءۋاجسىز اۋىتقۋلاردى نورمالاۋ ءۇشىن  ولاردىڭ دۇرىس بولۋعا ءتيىس بازاسىن ايقىندايدى. ءتىل مادەنيەتى  وزەگى – نورما. نورما ءتىلدىڭ جۇيەسى مەن قۇرىلىمىنا، زاڭدىلىعىنا يەك ارتادى. ال ءسوز مادەنيەتى – سوزدەردى ورىندى، ءوز ماعىناسىنا سايكەس قولدانۋ،  سويلەمدەردى دۇرىس قۇراستىرۋ، ەملە ەرەجەلەرىن ساقتاۋ، ياعني ساۋاتتى جازۋ، ادەبي ءتىلدىڭ ءار جانرىنا سايكەس ستيلدىك بىرلىكتەردى دۇرىس قولدانۋ، ادەبي ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق، لەكسيكالىق، ستيليستيكالىق، ورفوەپيالىق، ورفوگرافيالىق نورمالارىن مەڭگەرۋمەن قاتار، بەينەلەۋىش، كورىكتەۋىش قۇرالداردى، امال-تاسىلدەردى قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ ماقساتى مەن مازمۇنىنا سايكەس قولدانا ءبىلۋ دەگەندى بىلدىرەدى. تۇيىندەي ايتقاندا، ءسوز  مادەنيەتى ءتىل بىلىمىندەگى ءار سالا بويىنشا جيناقتالعان ءبىلىم بويىنشا ىسكە اسادى. مىسالى، فونەتيكا سالاسى  بويىنشا – ءسوزدى دۇرىس ايتۋ ءۇشىن ورفوەپيالىق زاڭدىلىقتاردى ءبىلۋ شارت. سويلەۋدە بۋىن ۇندەسىمى مەن دىبىس ۇندەسىمى داعدىسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. جالپى ايتقاندا، سەگمەنتتى (فونەتيكا-فونولوگيا) جانە سۋپەرسەگمەنتتى (ينتونولوگيا، اكتسەنتولوگيا) بىرلىكتەرىن جونىمەن قولدانۋ.  

لەكسيكولوگيا بويىنشا ايتاتىن بولساق: ا) ءار ءسوزدىڭ ماعىنالىق رەڭكتەرى بويىنشا قولدانۋ. كەز كەلگەن ءسوزدىڭ (بەيتاراپ سوزدەر باسقا) رەڭكتىك سيپاتى بولادى. ايتالىق، ادامعا نەمەسە جانۋارلارعا بايلانىستى ايتىلاتىن ءسوز، دەرەكتى نە دەرەكسىز زاتقا بايلانىستى ايتىلاتىن ءسوز، جالپى نە جالقىلىقتى بىلدىرەتىن ءسوز ت.ب. مىسالى، مەكەندەيدى ءسوزى جانۋارعا، ۇلت نەمەسە ەتنوسقا قاتىستى ايتىلادى. ال جەكە ادامعا قاتىستى بۇل ءسوز قولدانىلمايدى; ءا) ماندەس (سينونيم) سوزدەردى ورنىمەن قولدانۋ ء(تارتىبىن، قولايىن، رەتتىلىگىن ەسكەرۋ). مىسالى، ادامنىڭ جاسىنا بايلانىستى ايتىلاتىن جاسار، جاستاعى، جاسقا كەلگەن، جاساعان دەگەن سينونيمدىك قاتارلاردىڭ قولدانىمدىق نورماسى ءار باسقا. ادام جاسىنىڭ بىردەن جيىرماعا دەيىنگى كەزەڭىن سيپاتتاعاندا ءبىر جاسار، ون ەكى جاسار، جيىرما جاسار دەۋگە بولادى، ال قىرىق جاسار، سەكسەن جاسار دەپ قولدانۋ – نورمادان ءجونسىز اۋىتقۋ. وتىز بەن ەلۋ-الپىس جاس ارالىعىنداعى ادامداردى ەلۋ جاستاعى، ەلۋگە كەلگەن دەپ، جاس شاماسى ەداۋىر ۇلعايعاندا، توقسان جاساعان، جەتپىسكە كەلگەن دەپ ايتقان دۇرىس دەپ سانالادى; ب) تۇراقتى تىركەستەردىڭ  قۇرامدىق كومپونەنتتەرىن (سوزدەرىن) قىسقارتپاي نە وزگە سوزبەن اۋىستىرماي، ماتىندەگى ورنىن تاپ باسىپ قولدانۋ; ۆ) تەرمين ءسوزدى ءوز ماعىناسى مەن دەفينيتسياسىنا سايكەس قولدانۋ;  گ) كونە، سيرەك قولدانىلاتىن سوزدەردىڭ ماعىناسىن انىق بىلمەي قولدانباۋ; ع) ءسوزدىڭ  دەنوتاتتىق، كونناتاتتىق، سيگنيفيكاتيۆتىك ماعىناسىنا سايكەس قولدانۋ ت.ب.  

سينتاكسيس بويىنشا – اۋىزشا جانە جازباشا ءتىلدىڭ جۇيەسىنە سايكەس   سينتاكسيستىك قۇرىلىمداردى جانە  سوزدەردىڭ بايلانىسۋ امالدارىن دۇرىس قولدانۋ. 

مورفولوگيا بويىنشا – جالعاۋ مەن جۇرناقتاردىڭ نەگىزگى سوزگە بەرەتىن رەڭكتىك ماعىناسىن ەسكەرۋ ت.ب.  

قورىتا ايتقاندا، ءتىل جانە ءسوز مادەنيەتى ۇعىمدارى – پاراديگمالىق ء(تىل مادەنيەتى) جانە سينتاگمالىق قاتىناستاعى ء(سوز مادەنيەتى) قارىم-قاتىناس ءۇشىن قاجەتتى قولدانىستاردى زەرتتەيتىن سالا. قازىرگى كەزدە ءسوز مادەنيەتى ءپانىنىڭ ءورىسى كەڭەيىپ، لينگۆوەكولوگيا، كوگنيتيۆتى لينگۆيستيكا، ەتنولينگۆيستيكا سياقتى سالالارمەن تىعىز بايلانىستا قاراستىرىلىپ، مادەني-ۇلتتىق كودتى اشۋ، ياعني جابىق كودتى، اشىق كودقا اينالدىرۋ ماسەلەسىمەن بايلانىستا قاراستىرىلادى. 

ءامىرجانوۆا ن.س، 

ف.ع.ك.  ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz