تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدە ورىن العان ساياسي-ەكونوميكالىق جاڭارۋلار مەن وزگەرۋلەر اعىمىندا مەملەكەت بيلىگىنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن حالقىمىزدىڭ رۋحاني ءومىرى مەن ءدىني كوزقاراستارىندا ءبىر وزگەرىستەر ورىن الىپ، بۇگىنگى كوپتەگەن ەتنيكالىق توپتار مەن ءتۇرلى دىندەردى ۇستاناتىن زايىرلى قازاقستان قوعامى قالىپتاستى. مەملەكەت حالىقسىز بولمايدى، حالىقسىز بيلىك بولمايدى، ال ءدىنسىز حالىق بولمايدى. حالىقتىڭ تۇتاستىعى مەن ءدىننىڭ تۇتاستىعى جانە مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى اراسىندا تىكەلەي تاۋەلدى بايلانىس بار ەكەنىن ەسكەرەلىك.

كوپتەگەن ەتنيكالىق توپتار مەن ءدىني سەنىمدەردەن قۇرالعان ءبىزدىڭ قوعامىمىزداعى وتپەلى كەزەڭدە ءدىن مەملەكەتتىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامسىزداندىرۋداعى ءرولى، ءوندىرۋشى كۇش بولىپ تابىلاتىن حالىقتى ۇيىمداستىرۋ قۇدىرەتى، مەملەكەتىمىزدىڭ حالىقارالىق قاتىناستارداعى سالماعى جانە ەلىمىزدىڭ بولاشاعى مەن باياندىلىعىنا تىكەلەي اسەر ەتە، انىق كورىنىس بەردى. مەملەكەت ەشقاشان ءدىنسىز ءومىر سۇرگەن ەمەس، مەملەكەتتىڭ ءدىن مەن بىرگە ءومىر سۇرەتىنى، مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناستا بولۋى، سونىمەن قاتار، مەملەكەت ءوز اۋماعىندا دىنگە قاتىستى زاڭدىق كۇشى بار زاڭنامالىق-قۇجاتتارى مەن زاڭدى قابىلداپ، ونى ءىس-جۇزىنە اسىراتىنى بەلگىلى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدە ورىن العان ساياسي-ەكونوميكالىق جاڭارۋلار مەن وزگەرۋلەر اعىمىندا مەملەكەت بيلىگىنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن حالقىمىزدىڭ رۋحاني ءومىرى مەن ءدىني كوزقاراستارىندا ءبىر وزگەرىستەر ورىن الىپ، بۇگىنگى كوپتەگەن ەتنيكالىق توپتار مەن ءتۇرلى دىندەردى ۇستاناتىن زايىرلى قازاقستان قوعامى قالىپتاستى. مەملەكەت حالىقسىز بولمايدى، حالىقسىز بيلىك بولمايدى، ال ءدىنسىز حالىق بولمايدى. حالىقتىڭ تۇتاستىعى مەن ءدىننىڭ تۇتاستىعى جانە مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى اراسىندا تىكەلەي تاۋەلدى بايلانىس بار ەكەنىن ەسكەرەلىك.

كوپتەگەن ەتنيكالىق توپتار مەن ءدىني سەنىمدەردەن قۇرالعان ءبىزدىڭ قوعامىمىزداعى وتپەلى كەزەڭدە ءدىن مەملەكەتتىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامسىزداندىرۋداعى ءرولى، ءوندىرۋشى كۇش بولىپ تابىلاتىن حالىقتى ۇيىمداستىرۋ قۇدىرەتى، مەملەكەتىمىزدىڭ حالىقارالىق قاتىناستارداعى سالماعى جانە ەلىمىزدىڭ بولاشاعى مەن باياندىلىعىنا تىكەلەي اسەر ەتە، انىق كورىنىس بەردى. مەملەكەت ەشقاشان ءدىنسىز ءومىر سۇرگەن ەمەس، مەملەكەتتىڭ ءدىن مەن بىرگە ءومىر سۇرەتىنى، مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناستا بولۋى، سونىمەن قاتار، مەملەكەت ءوز اۋماعىندا دىنگە قاتىستى زاڭدىق كۇشى بار زاڭنامالىق-قۇجاتتارى مەن زاڭدى قابىلداپ، ونى ءىس-جۇزىنە اسىراتىنى بەلگىلى.

قازاقستاندا سوڭعى ون جىلدا قالىپتاسقان جاڭا قوعامدىق-ساياسي احۋالدىڭ كورىنىستەرىنە نازار سالساق، قوعامداعى ءدىن مەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ءرولى وزگەردى، ياعني ءدىن مەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قوعامدىق بەدەلى جانە قوعامدىق ءومىردىڭ ءار ءتۇرلى تۇستارىنا ىقپالى ايتارلىقتاي ءوسىپ، مارتەبەسى كەڭەيدى. قىسقا مەرزىم ىشىندە دىنگە سەنۋشىلەردىڭ جانە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ سانى بىرنەشە ەسەگە ارتىپ، قوعامدا ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ سانى بىرنەشەگە ارتىپ، قوعامدا ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ بەلسەندىلىگى جوعارىلادى، قازاقستاندىق قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنىڭ ماڭىزدى بولىگىنە اينالدى، مەملەكەتتىك كونفەسسيالىق قاتىناستاردىڭ سيپاتى وزگەردى.

مەملەكەت - ءدىن قاتىناستارىنىڭ كۇردەلىلىگى مەن ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن الدىمەن ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالعا شولۋ جاسايىق.

ەلىمىزدە نەگىزىنەن باستى ەكى ءدىن بار دەسەك بولادى. ولار - يسلام جانە حريستياندىق. يسلام ءدىنىن ۇستانۋشىلار حالىق سانىنىڭ شامامەن 67-70 پايىزىن قۇرايتىن 24 ەتنيكالىق توپتار بار. رەسپۋبليكامىزدىڭ 63 پايىزى قازاقتار جانە ولارعا قوسا ۇيعىر، تاتار، وزبەك، تۇرىك، دۇنگەن، شەشەن، ءازىربايجان، باشقۇرت، ينگۋش، بالقار قاتارلى باۋىرلاس حالىقتار تۇگەلدەي يسلام ءدىنىن جانە ونىڭ ىشىندەگى سۋننيت جولىن ۇستانادى. بۇگىنگە دەيىن كوپ بىلىنبەيتىن شيعالار، اسىرەسە IV كارىم اعا حاننىڭ 1936 جىلى ەلىمىزگە جاساعان ساپارلارى جانە «حالىقارالىق تاۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ» قازاقستان بولىمشەسىنىڭ اشىلۋى ارقاسىندا سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە ۇگىت-ءناسيحاتتارىن كۇشەيتە تۇسۋدە. 2004 جىلدىڭ باسىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا ەلىمىزدە 1648 مۇسىلمان ءدىني بىرلەستىگى جانە 1534 مەشىت جۇمىس ىستەيدى. ال قازىرگى تاڭدا قازاقستان اۋماعىندا 2300-دەن اسا مەشىتتەر جۇمىس ىستەۋدە. وسى ارادا يسلام ءدىنىنىڭ قازاقستاننىڭ نەگىزگى ءدىن ەكەنىن جانە حالقىمىزدىڭتاريحىندا ۇيلەستىرۋشى، ۇيىمداستىرۋشى جانە بىرىكتىرۋشى كۇش رەتىندە ەڭ ماڭىزدى ورىن العانىن اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت.

قازاقستانداعى ەكىنشى ورىندى ءدىن حريستياندىقتىڭ بۇگىنگى احۋالى يسلاممەن سالىستىرعاندا تىم كۇردەلىلەۋ كورىنەدى. بىزدەگى حريستياندىق (ماسىحشىلدىك) الۋان ءتۇرلى كونفەسسيالار مەن سەكتالاردان قۇرالعان جانە ءبىر ءدىني ورتالىققا باعىنبايتىن بىتىراڭقى كورىنىس سياقتى. حريستيانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى سلاۆياندىق پراۆوسلاۆيە باعىتىندا. قازاقستانداعى پراۆوسلاۆيە شىركەۋى تىكەلەي ماسكەۋ پاتريارحتىعىنا جانە قاسيەتتى سينودىنا باعىناتىن ميتروپوليتتىك دەڭگەيدەگى ءبولىم ەكەنى بەلگىلى.

حريستيانداردىڭ ەلىمىزدەگى ەكىنشى تارماعى كاتوليتسيزمدىۇستاناتىن شاعىن توپ. ولاردىڭ ءوزى ەكى توپقا بولىنەدى: ريم كاتوليك شىركەۋى جانە گرەك كاتوليك شىركەۋى. بۇل ەكى شىركەۋ نەگىزىنەن الماتى، استانا جانە قاراعاندى قالالارىندا بەلسەندى جۇمىس ىستەۋدە. رەسپۋبليكا كولەمىندە جاماعاتتاردىڭ سانى 38, ءدىني بىرلەستىكتەر 80 مولشەرىندە. سونىمەن قاتار كاتوليكتەردىڭ قاراعاندى، استانا، پاۆلودار قالالارىندا ءدىني وقۋ ورىندارى مەن باسىلىمدارى بار ەكەنىن ايتا كەتەلىك.

حريستيانداردىڭ سانى از بولعانىمەن ەڭ كوپ تارماققا بولىنگەن توبى - پروتەستانتتار. قازاقستانداعى ەڭ باستى پروتەستانت شىركەۋلەرى ەۆانگەليالىق حريستيان-باپتيستەر، جەتىنشى كۇننىڭ ادۆەنتيستەرى جانە ليۋتەراندار. ەلىمىزدەگى باپتيستەردىڭ سانى 10-15 مىڭ ادام، دەگەنمەن ولاردىڭ جاماعاتتارىنىڭ سانى 300 مولشەرىندە. كەيبىر باپتيست توپتاردىڭ رەسمي ورگانداردا تىركەۋدەن باس تارتىپ كەلە جاتقانىن دا ەسكەرگەن ءجون بولار. ليۋتەرانداردىڭ ورتالىعى استانا قالاسىندا ورنالاسقان، 70-تەي ءدىني جاماعاتتارى بار، نەگىزىنەن نەمىستەر اراسىندا كوپ تارالعان [1].

جالپىلاما ساياسي تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، كەنەستىك يمپەريا قۇلاعاننان بەرى، قازىرگى زامانعى قازاقستان ون توعىز جىلدان استام ەگەمەندى، تاۋەلسىز، زايىرلى مەملەكەت رەتىندە عۇمىرىن جالعاستىرۋدا. ەلىمىزدەگى ءدىني بىرلەستىكتەر ۇلتارالىق كەلىسىم مەن ساياسي تۇراقتىلىقتى نىعايتۋعا ۇلەس قوسادى. قازاقستاندا قازىرگى ءدىني احۋال كۇردەلى ءارى سان-سالالى. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، 1989 ج. 30 كونفەسسياعا تيەسىلى 700-گە جۋىق ءدىني بىرلەستىكتەر بولسا، 2008 جىلى قازاقستاندا 46 كونفەسسياعا تيەسىلى 4000-نان اسا ءدىني بىرلەستىكتەر جۇمىس ىستەگەن. ال ءدال وسى قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا 4551 ءدىني بىرلەستىكتەر بار (سالىستىرا كەتسەك: 1990 جىلدارى ولاردىڭ سانى نەبارى 670 بولاتىن). ولاردىڭ اراسىندا 2337 يسلامدىق، قازاقستاننىڭ اۋماعىندا پراۆوسلاۆتىق شىركەۋگە جاتاتىن 281 ءدىني بىرلەستىك، ولاردىڭ 230 ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋى، 7 ستارووبريادتىق شىركەۋ، ريمدىك-كاتوليكتىك شىركەۋىنىڭ 82 بىرلەستىگى، 1189 پروتەستانتتىق بىرلەستىكتەرى جۇمىس ىستەيدى. قازىرگى قازاقستانداعى ءداتۇرلى ەمەس ءدىني قاۋىمدارعا تومەندەگىلەر ەنەدى: 5 بۋدديستىك قاۋىم، 24 يندۋيستىك، 12 كريشنايتتىك، 23 باحاي، 2 ترانستسەندەنتالدىق مەديتاتسيا قاۋىمى. ۇلى اق باۋىرلاستىق 2 قاۋىمى، 6 ساەنتولوگيا شىركەۋى قاۋىمى جانە ت.ب.

ەلىمىزدە شەتەل ميسسيونەرلەرى جۇمىس ىستەيدى، اتاپ ايتاتىن بولساق 8 مۇسىلماندىق، 33 پراۆوسلاۆتىق، 172 كاتوليكتىك، 133 پروتەستانتتىق. كەيىنگى ۋاقىتتا كاتوليك، پروتەستانتتىق جانە ءداستۇرلى ەمەس ءدىني قۇرىلىمدار ءوز قىزمەتتەرىن بەلسەندى تۇردە جۇرگىزۋدە. «يوگوۆا كۇاگەرلەرى» بىرلەستىگىنىڭ ميسسيونەرلىك قىزمەتى ەرەكشە قارقىن الۋدا. «يوگوۆا كۇاگەرلەرى» قازاقستانداعى سان جاعىنان ءوسىپ كەلە جاتقان كونفەسسيا بولىپ وتىر.

«يوگوۆا كۇاگەرلەرى» ءدىني ورتالىعى ەسىك قالاسىندا ورنالاسقان. يوگوۆا كۇاگەرلەرىنىڭ 79 ءدىني بىرلەستىكتەرى ادىلەت ورگاندارىندا رەسمي تىركەلگەن جانە 30-دان اسا جەرگىلىكتى قاۋىمدارى بار. «يوگوۆا كۇاگەرلەرى» سانى 20 مىڭعا جۋىق. 1999 جىلى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋ ماقساتىمەن قازاقستاننىڭ ءدىني بىرلەستىكتەر قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. بۇل قاۋىمداستىق 200-گە جۋىق ءدىني بىرلەستىكتەردى بىرىكتىرەدى.

سونىمەن قاتار، مەملەكەتىمىزدە پروتەستانتيزمنىڭ جاڭا اپوستولدىق شىركەۋلەرى، ەلۋشىلەر، مەتوديزم، مەننونيزم، حح عاسىردىڭ باسىندا اقش-تا قۇرىلعان. بۇل اعىمنىڭ ەڭ ءىرى قاۋىمدارى قاراعاندى جانە الماتى قالالارىندا ورنالاسقان. اپوستولدار رۋحىنداعى ەۆانگەلشىل حريستياندار ءوز جۇمىسىن بەلسەندى جۇرگىزۋدە. قازىرگى كەزدە 3 مىڭعا جۋىق ادامدى بىرىكتىرەتىن 40 قاۋىمدارى بار. پرەسۆەتەرياندىق اعىم ەلىمىزدە امەريكاندىق، وڭتۇستىك كورەيالىق ۋاعىزداۋشىلاردىڭ ميسسيونەرلىك قىزمەتى ناتيجەسىندە تارالىپ جاتىر. امەريكاندىق جانە كورەيلىك ۋاعىزداۋشىلارعا شەت ەلدەگى ءدىني ورتالىقتار كومەك كورسەتۋدە. ەلىمىزدە 20-دان اسا پرەسۆەتەريان بىرلەستىكتەرى بار. «گرەيس-بلاگودات»، «ءبىرىنشى پرەسۆەتەريان شىركەۋى»، «الماتى ايماقتىق پرەسۆەتەريان شىركەۋى» بىرلەستىكتەرى بەلگىلى بولىپ وتىر.

شتاب-پاتەرى لوس-اندجەلەستە ورنالاسقان «گرەيس-بلاگودات» ءدىني بىرلەستىگىنىڭ ەلىمىزدىڭ زاڭىنا قايشى ارەكەت جاساعان. ال «مۋن سان مەن» ءدىني بىرلەستىگى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ اتىن جامىلىپ، دارىستەر وتكىزگەن. ساەنتولوگيا ءدىني بىرلەستىگى ەمدىك شارالارمەن اينالىسىپ، ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرگەنى اشكەرەلەندى. وسى ءدىننىڭ بىرلەستىككە تيەسىلى «بيتتسا» كلۋبى جابىلدى. «جەتىنشى كۇن ادۆەنتيستەرى» قاۋىمىنىڭ رەسپۋبليكالىق ورتالىعى «جەتىنشى كۇن حريستيان ادۆەنتيستەرى» سولتۇستىك قازاقستان كونفەرەنتسياسى استانا قالاسىندا ورنالاسقان «جەتىنشى كۇن ادۆەنتيستەرى» وڭتۇستىك وداعىنا كىرەدى. ەۆانگەلشىل باعىت ەلىمىزدە نەگىزىنەن نەمىس ۇلتىنىڭ اراسىندا تارالعان. ەلىمىزدە ليۋتەراندىق شىركەۋدىڭ 70-تەن اسا ءدىني قاۋىمدارى بار.

شەت ەلدىك ميسسيونەرلەردىڭ بەلسەندى قىزمەتى ارقاسىندا پروتەستانتتىق اعىمداردىڭ حاريزماتيكالىق قاۋىمدارى «اگاپە»، «جاڭا ءومىر»، «نوۆوە نەبو»، «بلاگايا ۆەست» جانە ت.ب. ەلىمىزدى ءداستۇرلى ەمەس كۋلتتەردىڭ قاتارى ءوسۋ ۇستىندە. ساەنتولوگيا شىركەۋى اقش-تا حح عاسىردىڭ 50 جىلدارى پايدا بولدى. نەگىزىن سالۋشى لافايەت رون حاببارد (1911-1986). رون حاببارد ءوز ءىلىمىن «ديانەتيكا: اقىلدى ويدىڭ ساۋلىعى تۋرالى بۇگىنگى زامانعى ءىلىم» اتتى ەڭبەگىندە قورىتىندىلاعان. ساەنتولوگيا شىركەۋى ءدىني بىرلەستىگى الماتى، قاراعاندى، سەمەي قالالارىندا رەسمي تىركەلگەن. ساەنتولوگيا شىركەۋى رەسەي، اقش، انگليا، اۆستراليا ەلدەرىندەگى ساەنتولوگيالىق ۇيىمدارمەن تىعىز بايلانىس ورناتقان.

ەلىمىزدە ەكسترەميستىك باعىتتاعى «حيزب-ۋت-تاحرير» ازات ەتۋ پارتياسى ۇيىمىنىڭ زاڭعا قايشى ارەكەتتەرى جۇرتشىلىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. حيزب-ۋت-ءتاحريردىڭ ماقساتى - يسلام اتىن جامىلىپ، دىنارالىق كەلىسىم مەن ىنتىماققا زيانىن تيگىزىپ، بەيبىت ءومىر تىنىشتىعىن بۇزۋ. حيزب-ۋت-تاحرير ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىسىن مويىندامايدى جانە وسى ايماقتا حاليفات قۇرۋدى وزدەرىنىڭ ماقساتى رەتىندە ۇستانادى. اتالعان ۇيىم كۇرەسى يدەولوگيالىق كۇرەس، يدەولوگيالىق توڭكەرىس، بيلىكتى ءوز قولدارىنا الۋ سىندى ءۇش باعىتتا جۇرگىزىلەدى. كەيىنگى جىلدار مۇسىلماندار اراسىندا جىك سالاتىن پىكىرلەر مەن ۇستانىمدار كورىنىس بەرۋدە. ەكسترەميستىك، ءدىني فاناتيزم، لاڭكەستىك، پىكىر توزىمسىزدىگى يسلام دىنىنە جات [2].

مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ 2008 جىلى حالىققا جولداۋىندا «قازاقستان الداعى ۋاقىتتا دا حالىقارلىق لاڭكەستىك پەن ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس جونىندەگى حالىقارالىق كواليتسيانىڭ بەلسەندى مۇشەسى رەتىندەگى ۇستانىمىن جان-جاقتى نىعايتا بەرۋگە نيەتتى دەپ اتاپ كورسەتتى» [3].

ەلىمىزدە «ءال-كايدا»، «مۇسىلمان باۋىرلار»، «تاليبان»، «لاشكار-تايبا»، «بوز-قۇرت»، «وزبەكستاننىڭ يسلام قوزعالىسى» جانە ت.ب. لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ ۇىزمەتىنە تىيىم سالىنعان.

ميسسيونەرلىك - ءدىني ۇيىمداردىڭ ءدىني ىلىمدەرىن تاراتۋعا ارنالعان ءدىني جانە ناسيحاتتىق قىزمەتىنىڭ قازاقستاندا كەڭىنەن تارالۋى ورىن الۋدا. ميسسيونەرلىك ۇيىمداردىڭ شوقىندىرۋ ساياساتى افريكا جانە ازيا حالىقتارى اراسىندا قارقىندى جانە ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلىپ وتىر. ميسسيونەرلىك ۇيىمدارعا جىبەرەتىن ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى، قايىرىمدىلىق قورلارى، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، قارجىلىق توپتار ماتەريالدىق جانە مورالدىق تۇرعىدان كومەكتەسىپ، ورتاقتاسا جۇمىس جاسايدى. ميسسيونەرلەر باراتىن ەل حالقىنىڭ ءدىنىن، ءتىلىن، تاريحىن، ادەت-عۇرپىن، ءدىلى مەن پسيحولوگياسىن زەرتتەپ ءبىلىپ بارادى. كوپتەگەن ميسسيونەرلەر جەرگىلىكتى حالىق كوپ تۇراتىن ەلدى مەكەندەردە تۇرىپ، سول حالىقتىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن، مىنەز-قۇلىقتارىن ءوز قىزمەتكەرى تابىستى جۇمىس اتقارۋى ءۇشىن جەتەرلىكتەي دەڭگەيدە زەرتتەپ، ۇيرەنەدى.

قازىرگى تاڭدا جۇمىسسىزدار، ومىردەن ءوز ورنىن تاپپاعاندار، رۋحاني ىزدەنىستە جۇرگەندەر، جەكە باسى مەن وتباسىنداعى پسيحولوگيالىق قيىندىقتارعا توزە الماعاندار، يسلام ءدىنىن تەرەڭ بىلمەيتىندەر، اسىرەسە جاستار ميسسيونەرلەردىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنا تەز ىلىگەدى. ەلىمىزدەگى جاڭا كۋلتتەردىڭ ءبىرى - باحاي سەنىمىنىڭ باستاۋىندا «باب» دەگەن لاقاپ اتىمەن بەلگىلى بولعان سەيد ءالي مۇحاممەد تۇر.

باحاي سەنىمىنىڭ ەڭ جوعارى ۇيىمى - دۇنيەجۇزىلىك ادىلدىك ءۇيى. يزرايل مەملەكەتىنىڭ حايفا قالاسىندا ورنالاسقان. باحاي سەنىمىنىڭ ۇلتتىق رۋحاني ءماجىلىسى ەلىمىزدە 1994 جىلى تىركەلگەن. قازىرگى ۋاقىتتا باحاي سەنىمىنىڭ 80-نەن اسا قاۋىمى بار. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، پايدا بولعانىنا ءبىر عاسىر شاماسى بولعان باحاي سەنىمىنىڭ الەمدە بەس ميلليونعا جۋىق ۇستانۋشىلارى بار. ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ ادەبيەتتەرىنىڭ تاراتىلۋى ساراپتان وتكىزىلىپ جانە ءجىتى قاداعالانۋى ءتيىس.

ەلىمىزگە يسلام ءدىنى كۇشپەن ەمەس بەيبىت جولمەن ەندى. ءدىنباسىمىز ءابساتتار قاجى دەربىسالىنىڭ پىكىرىنشە، «يسلام ءدىنى بارلىق ادامزاتتى، سونىڭ ىشىندە، وڭى مەن سولىن تۇسىنە قويماعان جاستارىمىزدى تاربيەلەيتىن ايقىن جول ەكەنىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. ءدىن بارلىق عىلىمنىڭ، رۋحاني دامۋدىڭ مادەنيەتتىڭ نەگىزى» [4].

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتتسياسىندا ار-وجدان بوستاندىعى مەن ءدىني بوستاندىقتىڭ پرينتسيپتەرى، ءار ءتۇرلى كونفەسسيالارعا جاتاتىن ازاماتتاردىڭ وزدەرىنىڭ ءدىني بىرلەستىكتەرىن قۇرۋعا تەڭقۇلىعى، مەملەكەتتىڭ شىركەۋدەن بولىنگەندىگى تۋرالى پرينتسيپتەر بەكىتىلگەن. سونداي-اق، ءدىننىڭ جانە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتتەرىن رەتتەۋدىڭ حالىقارالىق تاجىريبەلەرىنە نەگىزدەلگەن وزگە دە بىرقاتار نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق نەگىزدەر دايىنداپ شىعارىلدى. قازاقستاندا قانداي دا بولماسىن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەت ەتۋىنىڭ ءنورماتيۆتى - قۇقىقتىق نەگىزى بەلگىلى دارەجەدە ازىرلەنگەندىگىنە قاراماستان، ءدىننىڭ مارتەبەسى، ونىڭ قوعام ومىرىندەگى شىنايى جاعدايى مەن ءرولى، ياعني ءدىننىڭ قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي، رۋحاني سالالارىنا تيگىزە اسەرىنىڭ مارتەبەسى، كەڭىستىگى جانە شەكارالارى قازىرگى دەيىن ءدال انىقتالماعان. وسى ەلىمىزدەگى بەلگىسىزدىك، اسىرەسە ونىڭ تەرىس سالدارى ەلىمىزدەگى قازىرگى ءدىني داعدايدا ورىن العان جاڭا تەندەنتسيالارعا بايلانىستى انىقتا ايقىن اڭعارىلۋدا.

بۇل ارينە اسىرەسە، ءدىن مەن ءدىني سانانىڭ كۇدىك تۋعىزاتىن ءدىني-رۋحاني نورمالارى مەن دوگمالارىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءدىني اعىمدار مەن باعىتتاردىڭ پايدا بولىپ وتىرعاندىعىن كورۋدەمىز. مۇنداي اسەرشىل نىشاندار ءدىني فۋندامەنتاليزم مەن ءدىني ەكسترەميزم رەتىندە كورىنىس تابۋدا [5].

ەلىمىزدەگى ءدىني جاعدايلاردىڭ ءبىرشاما وزگەرگەنىن كورىپ وتىرمىز. ءدىني جاعدايلاردىڭ ءبىر ورتالىققا ەمەس، ءار ءتۇرلى نىساندار بويىنشا قىزمەت ەتىپ جاتقانى كورىنۋدە، ەلىمىزدەگى سەكتالاردا وزدەرىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ، حالقىمىزدىڭ ەرتەڭى بولاتىن جاستارىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاۋدا.

ءدىني قىزمەتكە قاتىستى قولدانىستاعى «ءدىني سەنىم بوستاندىعى مەن ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭى 1992 جىلى 15 قاڭتاردا اسىعىس جاعدايدا قابىلدانعانى بەلگىلى. سول زاڭىمىزدىڭ قابىلدانعان كەيبىر ءالسىز جاقتارىنان، ەۋرازيا جۇرەگىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان، ەۋرازيالىق ەپيتسەنتردىڭ ورتالىعى  ءوزىمىزدىڭ اتامەكەنىمىز قازاق جەرىنە شەت مەملەكەتتەردەن ءدىني سەكتالار مەن يسلام اتىن جامىلعان كەيبىر راديكالدى توپتار پايدا بولدى، ولار وزدەرىنىڭ سەكتالىق باعىتتاعى ۇگىت-ءناسيحاتتارىن دارىپتەپ، مەملەكەتىمىزدەگى حالقىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاپ، وزدەرىنىڭ سەكتالىق ۇيىرمەلەرىنە كىرگىزىپ، حالقىمىزدىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى مەن ومىرگە دەگەن كوزقاراستارىن كەرى قاراي باعىتتاپ، حالقىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن بۇزۋ ۇستىندە.

بۇگىنگى قوعامنىڭ ىشىندە كەيبىر يسلام اتىن جامىلعان راديكالدى توپتار: «ول باقىتتى ادام. و الەمگە بارا جاتىر، بۇل الەمنىڭ قۇندىلىعىن ەسەپتەمەي، انا الەمنىڭ راحاتىنا بولەنەدى، بۇل ءومىردىڭ ءبارى جالعان» دەگەندەي ۋاعىزداردى كوپ ايتىپ ءجۇر، قايتىس بولعان ادامدى سول ۋاقىتتا جەرلەپ تاستايدى، سونداي-اق اس بەرمەۋ كەرەك، زيرات سالماۋ، تاسىن كوتەرمەۋ كەرەك» دەگەن سياقتى ۇستانىمدارىن حالىقتىق سالت-داستۇرگە قارسى قويىپ ءجۇر. باسقاشا جەرلەۋ ءراسىمىن ۇيرەتكىسى كەلەدى ەكەن. اينالايىن اعايىندار ءوزىمىزدىڭ الەمدە پەندەسى جەتپەيتىن قازاق حالقىنىڭ ونەرى بار ەمەس پە؟ كەيبىر ءدىني اعىمداردىڭ قىزمەتى ونەرىمىزگە دە شەكتەۋ سالۋدى كوزدەيدى، ءتىپتى تەلەديدارعا دا قاراماڭدار دەيتىندەرى دە كەزدەسەدى. داستارقان جايىپ، كوپ ادامدار جينالماڭدار دەيتىن ۋاعىزشىلار دا بار.

جات پيعىلدى سەكتالارعا كىرىپ كەتكەن قاراگوز قازاقتارىمىز دا از ەمەس. ولار وزدەرىنىڭ اداسقاندارىن بىردەن ۇعىنا المايدى. اسىرەسە تاعدىرلارى بۇزىلىپ، وتە قيىن جاعدايعا تۇسكەن نەمەسە جۇمىستان شىعىپ قالعان، ءوزىنىڭ وتباسىنان دا قايىرىم كورمەي، ازاپ شەگىپ جۇرگەن جاندارعا قايىرىمدىلىق جاساعان بولىپ، ءوز ىشتەرىنە تارتاتىن سەكتالار دا ەلىمىزدە كەڭ جايىلعانى جاسىرىن ەمەس. ازاماتتارىمىزدىڭ باسىن وزدەرىنىڭ پيعىل ۋاعىزدارى مەن ۋلاعان سوڭ، سەكتالار ونىڭ دا اعايىن-تۋىستارىنىڭ دا دۇنيە مۇلكىن وزدەرىنە اۋدارىپ العان. ءتىپتى وسىنداي كەدەرگىلەرگە تاپ بولعان ازاماتتارىمىز، ءوزى سەكتالارعا جەم بولىپ جاتقانىن تۇسىنبەيدى. ءوز اعايىندارىنىڭ ايتقان اقىلى دا ونىڭ ۋلانعان ساناسىنا كىرمەيدى.

اقتوبە مەن اتىراۋ وبلىستارىندا ورىن العان قايعىلى وقيعالار ءبىزدىڭ دە جۇرەگىمىزدى اۋىرتادى. تىپ-تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، بىرلىگى مەن ىنتىماعى جاراسقان، بىرلىگى بەكەم مەملەكەتتىڭ ءبىرى ەدىك، بىرلىگىمىزگە ءبىر كەدەرگى جاسايتىن ءىس-قيمىلدار تۇسسە، مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنا دا قاۋىپ تونەتىنى ءسوزسىز. كەيبىر دىنشىلدەر «بۇل دۇنيە جالعان، انا دۇنيەدە راحات كورەسىڭ» دەپ ايتىپ جاتسا، حالىقتىڭ وتانعا دەگەن پاتريوتتىق سەزىمى وشپەي مە؟! مەملەكەتتىك جۇمىسقا دەگەن بەيىمدىلىگى جوعالماي ما؟!

مەملەكەتىمىزدە بولىپ جاتقان وسىنداي سەكتالاردىڭ كەرى ءىس-ارەكەتتەرى حالقىمىزدىڭ ساناسىن تەرىس ۇعىمعا ۋاعىزداۋى - العا باستىرمايتىن ءىستىڭ ءبىرى.

كوپتەگەن جاس وسپىرىمدەر مەن مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى بولاتىن جاس ۇرپاقتارىمىز يەگوۆا كۋاگەرلەرى، كريشنا سەكتاسى، ساەنتولوگيا شىركەۋ ت.ب. سەكتالارعا كىرىپ، وزدەرىنىڭ قانداي باعىتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىن، قانداي سەكتالىق باعىتقا بارا جاتقاندىعىن بىلمەي، وزدەرىنىڭ ومىردەگى اكە-شەشەلەرىنىڭ ايتقاندارىنان شىعىپ، ومىردە دۇرىس ەمەس بۇرىس جولدارعا ءتۇسىپ كەتتى.

پارلامەنت دەپۋتاتتارى زاڭ جوباسىنا باستاماشىلىق جاساعان بولاتىن، دىنگە قاتىستى قوعامدا تۋىنداعان كوپتەگەن ماسەلەلەردى زاڭ جولىمەن رەتتەۋ قاجەت ەكەندىگىن العا تارتقان بولاتىن. زاڭ جوباسى ماجىلىستە، ودان كەيىن سەناتتا جان-جاقتى تالقىلاۋدان ءوتتى. زاڭدى پارلامەنت دەپۋتاتتارى قولداعان بولاتىن، الايدا كونستيتۋتتسيالىق كەڭەستىڭ شەشىمىمەن پرەزيدەنت قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ، زاڭ قوعامىمىزعا ەنبەگەن بولاتىن. سول زاڭ جوباسىندا ءدىني ۇيىمداردى قايتادان تىركەۋدەن وتكىزىپ، رەتكە كەلتىرۋ جانە ولاردىڭ قاراجاتپەن جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى، اقشا اينالىمى قالاي بولادى، سونىمەن قاتار، شەت مەملەكەتتەردەن كەلەتىن ۋاعىزداۋشى كىتاپتاردى تاراتۋ مەن تاراتپاۋ جولدارىنىڭ ارا-جىگىن انىقتاۋ، ولارعا ساراپتاما جاساۋ جولدارى انىقتالعان بولاتىن.

ءدىني كىتاپتاردى قاي جەرلەردە تاراتۋعا بولاتىنىنا دەيىن انىق جازىلعان بولاتىن. سەبەبى ءار ءتۇرلى ءدىني سەكتانىڭ وكىلدەرى كوشە-كوشەنى كەزىپ، ءۇي-ءۇيدى ارالاپ، ءار ادامنىڭ پاتەرىنە كەلىپ، وزدەرىنىڭ ۋاعىزدالاتىن دەرەكتەرى تۋرالى كىتاپتارىن بەرىپ، وزدەرىنىڭ ءدىني ۇيىمىنا شاقىرىپ جۇرگەنىنە بارشا ازاماتتىڭ كۇا بولعانى انىق. سونداي ءىس-ارەكەتتەرگە توسقاۋىل قويۋ كەرەك بولدى. وسى اتالعان ماسەلەنىڭ بارلىعى جۋىردا قولدانىسقا ەنگىزىلگەن جاڭا زاڭدا دا تولىعىمەن قاراستىرىلعان.

سوندىقتان مەملەكەتتىك بيلىك وسى ءجايتتاردىڭ بارلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، 1992 جىلى قابىلدانعان زاڭدى قايتا قاراپ، مەملەكەتىمىزدە جاڭادان زاڭ قابىلداۋ كەرەك دەپ شەشتى. سونىمەن 2011 جىلى 21 قىركۇيەك كۇنى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ جوباسىن ماقۇلداپ، پارلامەنتت سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ قاراۋىنا جىبەردى. ونى كوپ كەشىكتىرمەي سەنات دەپۋتاتتارى دا قابىلدادى. پارلامەنتشىلەر قابىلداعان زاڭعا مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆ 2011 جىلى 11 قازاندا قول قويىپ بەكىتتى. بۇل حالىقتىڭ كۇتكەن زاڭى بولاتىن. اتالعان زاڭ جوباسى 10 كۇننەن كەيىن ءوزىنىڭ كۇشىنە ەندى. زاڭ حالىقتىڭ يگىلىگى مەن مۇراتى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىنى حاق.

جاڭا زاڭ جوباسى بويىنشا قازاقستان ازاماتتارى، شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدار ميسسيونەرلىك قىزمەتتى ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ تىركەۋىنەن كەيىن عانا جۇزەگە اسىراتىن بولدى. تىركەۋدەن وتپەگەن جاعدايدا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ميسسيونەرلىك قىزمەت اتقارۋعا تىيىم سالىنادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنداعى شەتەلدىك ميسسيونەرلەر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ بارلىق وبلىستاردا، استانا مەن الماتى قالالارىندا قۇرىلعان دەپارتامەنتتەرىندە جىل سايىن قايتا تىركەۋدەن وتۋگە مىندەتتى بولىپ تابىلادى.

ءدىني توپتار مەن ۇيىمداردىڭ ءتۇپ تاريحىن زەرتتەي وتىرىپ قايتا تىركەۋدەن وتكىزۋ، «ميسسيونەرلىك قىزمەت» ۇعىمىن ناقتىلاۋ، ءدىني مازمۇنداعى ادەبيەتتەردى تاراتۋعا شەكتەۋلەر قويۋ، ءمىناجات ەتۋ ورىندارىن سالۋ ىستەرىن رەتتەۋ، وتباسىن بۇزۋعا ىقپال ەتەتىن، ادامگەرشىلىككە نۇقسان كەلتىرەتىن، ءبىلىم الۋعا جول بەرمەيتىن، ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرەتىن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالۋ، سونداي-اق ءدىني ونىمدەردىڭ تارالۋ ءۇردىسىن رەتتەۋ جاعى دۇرىس تولىق قاراستىرىلعان.

مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى حالىقتى ىشكى قاقتىعىستارعا، ءتىپتى ءبىر ۇلتتىڭ ءوزى ءبولىنىپ-جارىلىپ ءبىر-بىرىمەن سوعىسۋعا الىپ كەلەتىن قاسىرەتتەردى بولدىرماۋ ءۇشىن الدىن الا ءتارتىپ ورناتۋى قاجەت. سوندىقتان ءدىني ۇيىمداردى مەملەكەت قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋى كەرەك. مەملەكەت ىشىندە قابىلدانعان جاڭا زاڭ وسى ماقساتقا قىزمەت ەتەتىندىگىنە ءبىز كامىل سەنەمىز. كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەرىن قورعاپ جانە ونى قاۋىپسىزدىكتەن ساقتايتىن مەملەكەتتىڭ زاڭى بولىپ تابىلادى. 1992 جىلعى زاڭ اسىعىس رەتىندە قابىلدانعان بولاتىن، ال جاڭادان قابىلدانعان زاڭ، مەملەكەتتىڭ يگىلىگى مەن حالىقتىڭ بىرتۇتاستىعىن، سونداي-اق مەملەكەتتىڭ تىنىشتىعى مەن ودان ءارى دامۋىنا ءوزىنىڭ ىقپالىن تيگىزەتىن بولادى [6].

قازاقستاننىڭ زايىرلى مەملەكەت بولۋىنا بايلانىستى رەسمي يدەلوگيا دىنگە مەيلىنشە بەيتاراپ قارايدى: ول ءدىنشىل دە، دىنگە قارسى دا سيپاتقا يە ەمەس. قازىرگى قازاقستانداعى ءدىننىڭ جاعدايى اۆتوريتارلىق، توتاليتارلىق جانە تەوكراتيالىق باسقارۋ جۇيەسى بار مەملەكەتتەردەن ءتۇبىرلى وزگەشەلىككە يە.

كونفەسسياارالىق بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم - قازاقستان ءۇشىن مەيلىنشە كۇردەلى جانە وزەكتى ماسەلە. بۇگىن قازاقستان الەمگە تەك مۇناي ءوندىرۋشى ەل رەتىندە عانا ەمەس، سونداي-اق بۇكىلالەمدىك ءدىني-رۋحاني فورۋمنىڭ ورتالىعى ەسەبىندە دە تانىس. وندا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ باسشىلارى اناعۇرلىم ماڭىزدى زاماناۋي ءدىني ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن جينالادى.

بەيبىتشىلىك پەن كونفەسسياارالىق كەلىسىم سالالارىندا قازاقستان اياسىندا بولسىن، ءتىپتى دۇنيەجۇزىلىك اۋقىمدا بولسىن، قول جەتكىزگەن بەلگىلى تابىستارىمىزعا قاراماستان، ءالى شەشىلمەگەن، جەدەل شەشۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەر بارشىلىق. اسىرەسە قازىر دۇنيەجۇزىندە ءدىني توزىمسىزدىك، ءدىني ەكسترەميزم جانە تەرروريزم شىنايى قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. ولار ءححى عاسىردىڭ اناعۇرلىم وتكىر ماسەلەلەرىنە جاتقىزۋعا بولادى. كونفەسسياارالىق كەلىسىممەن ديالوگتى جەتىلدىرۋدىڭ جاڭا جولدارىن ىزدەۋ قاجەت.

الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ باسشىلارىنىڭ وسىنداي كەزدەسۋلەرىنىڭ سوڭعى بىرىندە ەلىمىزدەگى كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن ديالوگتىڭ ماڭىزدىلىعى ەرەكشە اتالىپ ءوتىلدى. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ باسشىلارىنىڭ وسى ءبىر كەزدەسۋىندە كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن ديالوگتىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى ايقىندالدى. ولار: تولەرانتتىلىق، ءوزارا قۇرمەتتەۋ مەن ءتۇسىنىسۋ، ۇلتارالىق كەلىسىم مەن ءدىني تقزىمدىلىك. بۇل قاعيدالار قازاقستانداعى كونفەسسياارالىق قاتىناستاردىڭ دا نەگىزىن قۇرايدى. ءدىن داۋسىز بىرىكتىرۋدىڭ، ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردىڭ كۇشتى فاكتورى بولا الادى. ول ءۇشىن دىندەردەن قايشىلىقتاردى ەمەس، كەرىسىنشە، ورتاق بەلگىلەر مەن پرينتسيپتەردى، ورتاق نەگىزدەر مەن ورتاق قۇندىلىقتاردى، بىرىكتىرۋشى باستاۋدى ىزدەۋگە مىندەتتىمىز.

ايتا كەتەتىن ءجايت، قازاق جەرى ءدىني تولەرانتتىلىق پەن كونفەسسياارالىق كەلىسىم باستاماسىندا تەرەڭ تامىرلارى بار جانە كونە داستۇرلەرگە وتە باي. قازاقستان كونە زاماننان بەرى سان الۋان مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ توعىسۋ مەكەنى بولعان. اركىمگە ءمالىم، قازىرگى قازاقستاننىڭ اۋماعىندا بىرنەشە عاسىرلار بويى تاڭىرشىلدىك، زورواستريزم، مانيحەيلىك، بۋدديزم، حريستياندىق جانە يسلام سياقتى ءار ءتۇرلى نانىمدار بەيبىت بىرگە ءومىر سۇرگەن، ياعني تولەرانتتىلىق پەن كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ ۇلگىسى بولعان.

سوندىقتان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ ءادىل ايتقانىنداي: «قوعامداعى ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن ىقىلاستىلىقتى ودان ءارى نىعايتۋعا قاجەتتى قولايلى جاعدايلاردى قامتاماسىز ەتۋ» [7].

قورىتىندىلاي كەلگەندە، كونفەسسيارالىق كونفەسسياارالىق كەلىسىم ماسەلەسىنىڭ ۇنەمى ەلباسىمىز بەن ۇكىمەتىمىزدىڭ باستى نازارىندا ەكەندىگىن، بۇل باعىتتا ۇنەمى جۇمىس ىستەپ جاتقاندىعىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. مۇنىڭ جارقىن دالەلى رەتىندە، ەكى الەمدىك ءدىننىڭ، اتاپ ايتساق يسلامداعى «قۇربان ايت» پەن پراۆوسلاۆياداعى «روجدەستۆو» ءدىني مەيرامدارىن مەملەكەتتىك مەيرام دەپ جاريالاۋ جونىندەگى شەشىمدى ەرەكشە اتاۋعا بولادى. مەملەكەتىمىزدە يسلام مەن پراۆوسلاۆيالىق باعىت تۇراقتىلىقپەن ءوزارا كەلىسىمدى، تۇسىنىستىكتى ساقتاۋ مەن نىعايتۋدا ماڭىزدى قىزمەت اتقارادى.

دارحانباەۆ ج.ا.،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، فيلوس.ع.د.، پروفەسسور

كۋرماناليەۆا ا.د.،
1-كۋرس ماگيسترانتى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

مۇرتازا بۇلۇتاي. قازاقستانداعى ءدىن جانە مەملەكەت قاتىناستارى، «دالا مەن قالا» گازەتى، الماتى 2005. 5-ب.

بايتەنوۆا ن.ج. قازاقستانداعى دىندەر. الماتى 2008. 4-ب.

ن.ءا.نازارباەۆ. قازاقستان حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ - مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى ماقساتى. استانا 2008. 31-ب.

ءابساتتار قاجى دەربىسالى. يسلام جانە زامان. الماتى 2003. 142-ب.

د.كەنجەتاەۆ، ن.اسقاروۆ، ءا.سايلىباەۆ، ءو.تۇياقباەۆ. ءدىنتانۋ. استانا 2010. 210-ب.

ت.سىزدىقوۆ. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، الماتى 2011. 4-ب.

ن.ءا.نازارباەۆ. جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان. استانا 2007. 66-ب.

سۋرەت: kursiv.kz