«ءبىز ەندى بىرنەشە مينۋتتان كەيىن جول ۇستىندە بولامىز. نوكەر، جۇك اتتارى، كازاكتاردان قۇرالعان جاساۋىل - ءبارى دە ساقاداي ساي. تەك ساپارلاس سەرىگىمنىڭ ايەلى، بالالارى مەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ جىلاپ-سىقتاۋشىلارىمەن ءوزىنىڭ دە كوز جاسىن قۇرعاتا الماي تۇرعانى عانا ءبىزدى ومبىدا ءسال كىدىرتە تۇسۋدە.
جانۇيالى ادامنىڭ ءوز وتباسىنان ۇزاپ شىعارداعى وسىناۋ قوشتاسۋ ساتىندە، مەن دە، قىمباتتى اناشىم، ساعان امانشىلىق تىلەگەن ءساتىمدى تاعى دا جولداي وتىرىپ، ءوزىڭنىڭ اق تىلەۋلى باتاڭنىڭ شاپاعاتىندا بولاتىنىمىزدى ايتقىم كەلەدى.
مەنى الدا قيىندىعى مەن قولايسىيزدىعى مول ۇزاق ساپار كۇتىپ تۇر. مۇمكىن، ونىڭ قاۋىپتى بولۋى دا ىقتيمال. بۇل مەنىڭ بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن وركەنيەتتى ەۆروپانى ارالاعان ساياحاتىما مۇلدە ۇقسامايدى. مەن ەندى، ءتىپتى، بەلگىسىز ەل - قازاق دالاسىن بويلاي ساپار شەگەمىن.قولىما قارۋ الىپ، اساۋ اتپەن وزەندەردى كەشىپ، بۇعان دەيىن ەشبىر پولياكتىڭ اياعى تيمەگەن تاۋ شىڭىنا شىعامىن. كوشپەلى حالىق ورتاسىندا بولۋعا بەل بايلادىم. سويتسە دە، بۇل ساپار مەنى ەشبىر ۇرەيلەندىرمەيدى. الداعى ساپارىمدى ءبىر تاڭىرگە سيىنا وتىرىپ قابىل الدىم. دەمەك بۇل مەنىڭ وسى جولداعى ءار قادامىمدى اق تىلەۋلى انامنىڭ دۇعاسى دا قورعار دەپ سەنەمىن.
سەن مەنىڭ ارعىماق پەن قايعىم بول.
سەن ماعان جول كورسەتەر جۇلدىزىم بول!
(بايرون «ابيدوسس قالىڭدىعى»)
تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، حوش ساۋ تۇرىڭىز، سۇيىكتى اناشىم! بارشاڭىزبەن قوشتاسامىن، امان بولىڭىزدار»!

«ءبىز ەندى بىرنەشە مينۋتتان كەيىن جول ۇستىندە بولامىز. نوكەر، جۇك اتتارى، كازاكتاردان قۇرالعان جاساۋىل - ءبارى دە ساقاداي ساي. تەك ساپارلاس سەرىگىمنىڭ ايەلى، بالالارى مەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ جىلاپ-سىقتاۋشىلارىمەن ءوزىنىڭ دە كوز جاسىن قۇرعاتا الماي تۇرعانى عانا ءبىزدى ومبىدا ءسال كىدىرتە تۇسۋدە.
جانۇيالى ادامنىڭ ءوز وتباسىنان ۇزاپ شىعارداعى وسىناۋ قوشتاسۋ ساتىندە، مەن دە، قىمباتتى اناشىم، ساعان امانشىلىق تىلەگەن ءساتىمدى تاعى دا جولداي وتىرىپ، ءوزىڭنىڭ اق تىلەۋلى باتاڭنىڭ شاپاعاتىندا بولاتىنىمىزدى ايتقىم كەلەدى.
مەنى الدا قيىندىعى مەن قولايسىيزدىعى مول ۇزاق ساپار كۇتىپ تۇر. مۇمكىن، ونىڭ قاۋىپتى بولۋى دا ىقتيمال. بۇل مەنىڭ بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن وركەنيەتتى ەۆروپانى ارالاعان ساياحاتىما مۇلدە ۇقسامايدى. مەن ەندى، ءتىپتى، بەلگىسىز ەل - قازاق دالاسىن بويلاي ساپار شەگەمىن.قولىما قارۋ الىپ، اساۋ اتپەن وزەندەردى كەشىپ، بۇعان دەيىن ەشبىر پولياكتىڭ اياعى تيمەگەن تاۋ شىڭىنا شىعامىن. كوشپەلى حالىق ورتاسىندا بولۋعا بەل بايلادىم. سويتسە دە، بۇل ساپار مەنى ەشبىر ۇرەيلەندىرمەيدى. الداعى ساپارىمدى ءبىر تاڭىرگە سيىنا وتىرىپ قابىل الدىم. دەمەك بۇل مەنىڭ وسى جولداعى ءار قادامىمدى اق تىلەۋلى انامنىڭ دۇعاسى دا قورعار دەپ سەنەمىن.
سەن مەنىڭ ارعىماق پەن قايعىم بول.
سەن ماعان جول كورسەتەر جۇلدىزىم بول!
(بايرون «ابيدوسس قالىڭدىعى»)
تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، حوش ساۋ تۇرىڭىز، سۇيىكتى اناشىم! بارشاڭىزبەن قوشتاسامىن، امان بولىڭىزدار»!
مىنە، العاشقى جولدارى ءدال وسىنداي حاتپەن باستالاتىن كىتاپتىڭ العاش رەت باسىلىپ شىققانىنا ارتىق كەمى جوق 150 جىل بولىپ وتىر. باقساق، 19 عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن، اۋىز ادەبيەتىن زيالى ەۆروپا جۇرتشىلىعىنا تياناقتى تانىستىرۋدا ءسىبىر مەن قازاقستانعا ايدالىپ كەلگەن پولياكتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى اتقارىپ كەتكەن ەڭبەكتەرى ەرەكشە.
جىكتەپ ايتساق، ءوز ءداۋىرىنىڭ ارقالى اقىنى گۋستاۆ زەلينسكي (1809-1881) حالقىمىزدىڭ سول كەزەڭدەگى ومىرىنەن «قازاق»، «دالا» اتتى ەكى رومانتيكالىق پوەما جازسا، كەزىندە سەمەي قالاسىندا ايداۋ مەرزىمىنىڭ جىلدارىن وتكىزگەن، قۇقىق عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ۇلى اقىن ابايدىڭ رۋحاني سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى بولعان سەۆەرين گروسس (1852-1899) «قازاقتاردىڭ ەجەلگى ادەت-عۇرىپتارى» دەگەن ەڭبەگىن باستىرىپ شىعاردى (پەتەربۋرگ،1886). ال پولياكتىڭ بەلگىلى سۋرەتشىسى برونيسلاۆ زالەسسكي (1820-1880) قازاقستاننىڭ باتىسىندا توعىز جىل ايداۋدا بولعان كەزىنىڭ باياندى بەلگىسى رەتىندە «قازاق دالاسىنىڭ ءومىرى» اتتى سۋرەتتى البوم جاساۋعا مۇمكىندىك تاپتى (پاريج، 1865).
بۇلاردىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى ادولف يانۋشكەۆيچ (1803-1857). ا.يانۋشكەۆيچ ءوز زامانىنا ساي ءبىلىمدى دە مادەنيەتتى ازامات بولعان. پولشاداعى ۆيلەن ۋنيۆەرسيتەتىن ويداعىداي ءبىتىرىپ، ەڭبەك جولىن مۇعالىمدىكتەن باستاعان ول، ءوزى تۇرعان پودوليا قالاسىنداعى سەيمگە دەپۋتات تا بولىپ سايلانعان. ءوز وتانىن جانىنداي سۇيگەن يانۋشكەۆيچ پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىل ساياساتىنا قارسى ازاتتىق ىستەرمەن دە اشىق اينالىسادى. 1830 جىلى ا.يانۋشكەۆيچ پولشاداعى پاتشالىق تارتىپكە قارسى باعىتتالعان قارۋلى كوتەرىلىستىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، قاتتى ەسىنەن تانىپ، جارالى كۇيىندە تۇتقىنعا تۇسەدى.
1834 جىلى يانۋشكەۆيچ دۆوريان اتاعىنان سوت ۇكىمى بويىنشا ايرىلىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. الايدا سوڭىنان بۇل ۇكىم ءسال جەڭىلدەنىپ، ول ورالۋ مەرزىمى مۇلدە كورسەتىلمەگەن سىبىرگە جەر اۋدارىلدى. يانۋشكەۆيچ ايدالۋدىڭ العاشقى 12 جىلىن سىبىردە، قالعان مەرزىمىن ەسىلدە، ومبىدا وتكىزەدى.
1841 جىلى ول ومبىداعى شەكارالىق باسقارمانىڭ قازاق بولىمىنە اۋىسۋعا رۇقسات الادى. ول وسى قىزمەتتە ءجۇرىپ، 1843 جىلدان باستاپ قازاق دالاسىنا ءدۇرسىن-ءدۇرسىن ساپارعا شىعاتىن ورىس ەكسپەديتسيالارىنىڭ قۇرامىندا قاتارداعى ءىس جۇرگىزۋشى بولۋعا مۇمكىندىك تابادى. ءسويتىپ يانۋشكەۆيچ 1846 جىلى وسىنداي ەكسپەديتسيامەن جولعا شىعىپ، ورتا جانە ۇلى ءجۇز قازاقتارىمەن كەزدەسەدى.
وسى ساپارلارىنان كورگەندەرى مەن بىلگەندەرىن ءوزىنىڭ وسىناۋ الىستا قالعان پولشاداعى تۋىستارىنا حات ارقىلى بايانداپ وتىرسا ەندى ءبىرازىن سول قالپىندا كۇندەلىگىنە ءتۇسىرۋدى ادەتىنە اينالدىرادى. اسىرەسە ونى قازاق ەلىنىڭ مەيماندوستىعى، تابيعاتى ەرەكشە قىزىقتىرادى.
1856 جىلى ءى-نيكولاي ءولىپ، ونىڭ ورنىنا بولعان جاڭا پاتشا بۇرىنعى پولياك تۇتقىندارىنا كەشىرىم جاسايدى. بۇل كەزدە يانۋشكەۆيچتىڭ ايداۋدا جۇرگەنىنە 24 جىل بولعان ەدى. دەنساۋلىعىنان ءبىرجولا ايرىلعان ول بوسانعانىنا ءبىر جىل دا تولماي تۋعان جەرىندە قايتىس بولدى. يانۋشكەۆيچ بۇل دۇنيەدەن ۇيلەنبەي وتكەن ادام.
ەسىل بويىندا يانۋشكەۆيچپەن ايداۋدا بىرگە بولعان رەۆوليۋتسيونەر، پولياك اقىنى گ.زەلينسكي پاريجگە بارعان ءبىر ساپارىندا سوندا قونىس اۋدارعان ونىڭ تۋىستارىنا ادولفتىڭ قازاق دالاسىنداعى ساپارىندا جازعان بارلىق حاتتارى مەن كۇندەلىكتەرىن تابىس ەتەدى. ال تۋىستارى ءوز كەزەگىندە يانۋشكەۆيچ ەسىمىن ەستە قالدىرۋ ءۇشىن سول ساپاردا جازعاندارىنىڭ ءبارىن جيناپ، ءوز قاراجاتتارىمەن كىتاپ ەتۋگە بەل بايلايدى.
يانۋشكەۆيچ كىتابى تۇڭعىش رەت 1846 جىلى از تارالىممەن پاريج قالاسىندا پولياك تىلىندە جارىق كوردى. ەكى بولىمنەن تۇراتىن بۇل كىتاپتىڭ العاشقى بولىمىندە يانۋشكەۆيچ ءومىرى جان-جاقتى باياندالسا، ەڭ سوڭعى ەكىنشى ءبولىم تۇگەلىمەن ونىڭ قازاق دالاسىنداعى ساپاردىڭ حاتتارى مەن كۇندەلىكتەرىنەن تۇرادى. جۇرتشىلىقتىڭ بۇل كىتاپقا دەگەن تالابى مەن ىنتاسىن ەسكەرگەن تۋىستارى يانۋشكەۆيچ كىتابىن ەكىنشى رەت 1875 جىلى بەرلين قالاسىندا دا قايتادان باسىپ شىعارتتى. بۇل جەردە مىنا ءبىر جايدى ايتا كەتۋ ءجونى ءوزى سۇرانىپ تۇرعانداي. شەتەلدە تۇرىپ جاتقان ورىستىڭ بەلگىلى جازۋشىسى ي.س.تۋرگەنەۆ 1863 جىلى بادەن - بادەننەن رەسەيدە وزىنە تانىس ادەبيەت سىنشىسى پ.ا.اننەنكوۆكە: «دەگەنىڭىز بولسىن (بۇل وتە ماڭىزدى) ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ «قىرعىز دالاسىنان جازعاندارى» ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، جۋرنالداردىڭ بىرىنە باسىلعان با، ءبىلىڭىزشى»، -دەپ جازباشا سۇراۋ جولداعان.
الايدا پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارى بولعان پولشادا دا ونى باسىپ شىعارۋعا رۇقسات بەرىلمەيدى. ءسويتىپ جىل وتكەن سايىن كىتاپ تا، ونىڭ اۆتورى دا ۇمىتىلىپ قالا بەرگەن. جالپى بۇل كىتاپ بۇرىن دا، ءتىپتى، بۇگىنگى پولشادا دا ءالى باسىلىم كورگەن جوق. تەك 1963 جىل قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، دوتسەنت ف.ي.ستەكلوۆا 19 عاسىرداعى پولياك-قازاق ادەبي بايلانىستارىن بەرىلە زەرتتەۋ بارىسىندا كەزدەيسوق يانۋشكەۆيچتىڭ قازاق ەلى تۋرالى تانىمدىق مانگە تولى كولەمدى ءبىر كىتاپ جازعانىن بىلەدى. عالىم ونى تاۋىپ الۋ ماقساتىمەن پولياك ارىپتەستەرىنە حات جازادى. امال نە، بۇگىنگى پولشادا جوعارىداعى ەكى باسىلىمنىڭ ءبىر عانا داناسى ساقتالىپ قالعاندىعى جانە ونى ەل شەتىنەن شىعارۋدىڭ ەش مۇمكىندىگى جوققا ءتان ەكەندىگى تۋرالى جاۋاپ الادى.
اقىرىندا كوپ ىزدەنىستىڭ ناتيجەسىندە لەنينگرادتاعى م.ە.سالتىكوۆ-شەدرين اتىنداعى كىتاپحانادان يانۋشكەۆيچتىڭ 1875 جىلى بەرلين قالاسىندا باسىلعان كىتابى تابىلادى. مىنە، وسى نۇسقا بويىنشا ف.م.ستەكلوۆا 1966 جىلى «قازاقستان» باسپاسى ارقىلى يانۋشكەۆيچ كىتابىن پولياك تىلىنەن ورىسشاعا اۋدارىپ، باستىرىپ شىعاردى. بۇدان كەيىن، ارادا 13 جىل وتكەندە 1979 جىلى بۇل تۋىندى مۇقاش سارسەكەەۆ اۋدارماسىمەن ءتول تىلىمىزدە جارىق كوردى.
يانۋشكەۆيچتىڭ بۇل كىتابى ءادىلىن ايتساق، حالقىمىزدىڭ 19 عاسىردىڭ ورتاسىنداعى الەۋمەتتىك تۇرمىسىنان ۇلكەن دە ءماندى دەرەك بەرەتىن، تانىمى مول تاريحي تۋىندى. كىتاپ نەگىزىنەن يانۋشكەۆيچتىڭ تۋىستارى مەن دوستارىنا جازعان حاتتارىنان، ءار كۇنگى ساپاردىڭ جاي-جاپسارىن باياندايتىن كۇندەلىكتەرىمەن ارالاسىپ، الما-كەزەكتەسىپ تابيعي تىعىز بايلانىستا قۇرىلعان. ءار حات، كۇندەلىكتىڭ ءار بەتى ءوزى كورىپ، پايىمداعان وي ەلەگىنەن تۋىندايدى.
ارينە يانۋشكەۆيچ ارنايى ساياحاتتىڭ ادامى ەمەس. سەبەپكەرگە دانەكەر دەگەندەي، ومبىداعى شەكارا باستىعى گەنەرال ۆ.ۆيشنەۆسكي (بۇل دا پولياك) باسقارعان ورتا ءجۇزدى ارالاۋ ەكسپەديتسياسىنا بارىنشا ساۋاتتىلىعى مەن جيناقتىلىعى ارقاسىندا ىلىگۋى يانۋشكەۆيچتى اجەپتاۋىر سەرگىتىپ تاستاعان. 1846 جىلدىڭ 8 مامىرىنان 10 قازانعا دەيىنگى ارالىقتا ومبى-سەمەي-اياگوز-لەپسى-شىڭعىستاۋ-قارقارالى-باياناۋىل-ومبى باعىتىنداعى التى اي بويعى ات ارقاسى، اربا ءۇستى، دامىلسىز ءجۇرىس، شىرعالاڭ-شاتاق، بيلىك پەن ءبىتىم، جان ساناعى مەن مال ساناعى، تاعى باسقا ىستەرگە يانۋشكەۆيچ جاندى كۋاگەر بولادى.
بۇل ورايدا يانۋشكەۆيچ ءبىر عانا بەيجاي ءىس جۇرگىزۋشى عانا ەمەس، قايتا قازاق دالاسىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا ءوزىنىڭ كوزقاراسىن، پىكىرىن ءبىلدىرۋشى - اعارتۋشى - دەموكرات. ول كۇندەلىگىندە پاتشا اكىمدەرىنىڭ، قازاقتىڭ اقسۇيەك بايلارىنىڭ تارتىمسىز، نانىمسىز قىلىقتارىن ءاجۋالايدى، كەلەكە ەتەدى، قاراپايىم حالىققا جانى اشيدى، ءىش تارتادى.
يانۋشكەۆيچ كىتابىنىڭ ەڭ باستى قۇندى­لى­عى ونداعى باياندالاتىن جايلاردىڭ ناق­تىلىعى مەن دالدىگىندە، وقيعانى قاز-قالپىندا سۋرەتتەۋىندە. قازاقتىڭ سول كەزدەگى تولاعاي تۇلعالارى - ماۋكە بي، اعا سۇلتان قۇنانباي، باتىر باراق، كۇيشى تاتتىمبەت، اقىندار تۇبەك، جاناق، ورىنباي، سىرىم باتىر مەن كەنەسارى جونىندە پىكىرلەرىن كەڭ جازىپ قالدىرعان.
ال يانۋشكەۆيچ كىتابىنىڭ جازىلۋ مەرزىمى مۇنان دا قۇندى. بۇلاي دەيتىنىمىز، ونىڭ وسى ءبىر ساپارى ورىستىڭ اتاقتى جيھانگەزى ن.م.پرجەۆالسكيدىڭ 1885 جىلعى تيبەت پەن قازاقستان جەرلەرىن قامتىعان ساياحاتىنان، سونداي-اق، ءدال وسى جىلى ءسىبىر مەن قازاق دالاسىن ارالاعان ساپارلارىنان 39 جىل بۇرىن بولدى. ءتىپتى ولار قازاق جەرىن ارالاۋ­دان شيرەك عاسىر بۇرىن-اق، يانۋشكەۆيچتىڭ باسىلىپ شىققان وسى ءبىر كىتابى ارقىلى ەۆروپا جۇرتشىلىعى قازاق تۇرمىسى مەن ونىڭ جەرى، ادەت-عۇرىپتارى تۋرالى جان-جاقتى دەرەكتەردى، تۇسىنىكتەردى وقىپ ۇلگەردى.
نەمەسە كەشەگى جاتجۇرتتىق عالىمدار: رادلوۆ، لەۆشين، الەكتوروۆ، زاتاەۆيچتەر قالدىرىپ كەتكەن ەڭبەكتەر قازاق حالقىنىڭ ءبىتىم-بولمىسىن، زەر-زەيىنىن تەك وزدەرىنە ءتان ماماندىقتارى تۇرعىسىنان اڭگىمەلەسە ء(بىرى اۋىز ادەبيەتىن، ەكىنشىسى ەتنوگرافياسىن، ءۇشىنشىسى ءان-كۇيىن، ت.ب.), ال يانۋشكەۆيچ كىتابىندا قازاق دەگەن حالىقتىڭ تابيعاتى بايسالدى باياندالادى. بۇل كىتاپتان جاس تا، كارى دە وقي الاتىن، كوڭىلدەرى تولاتىن دايەكتى دەرەكتەردى كوڭىلدەرىنە تياناقتى ۇيالاتا الادى. دەمەك يانۋشكەۆيچ كىتابىنىڭ تانىمدىق باعاسى وسىندا دەپ ايتۋعا تولىق قۇقىمىز بار.
يانۋشكەۆيچ قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسىن قاز-قالپىندا قاعاز بەتىنە قينالماي-اق تۇسىرە بىلگەن. ەندەشە اۆتوردىڭ ءوزى بايانداپ بەرسىن.
«داستارحان ءمان-ءمازىرى دۇعامەن باستالىپ، دۇعامەن اياقتالادى. ءبارى تاپ-تاماشا ءوتتى. جاندارال جينالعاندارمەن قوشتاسىپ، نوكەرلەرىمەن بىرگە كيىز ۇيدەن كەتە بەرگەن كەزدە قالعان جۇرتتىڭ شىرقى بۇزىلدى. وزدەرىنە تارتىلعان جىلقى ەتى جۇمىرلارىنا جۇعىن بولماعان جالقى-جاقىبايلار اقسۇيەكتەردەن قالعان سارقىتقا تالاسامىز دەپ، مولدالار وتىرعان ءۇيدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ كەتتى. كوپشىلىكتىڭ باعىنا قاراي بۇل قورقىنىشتى جاعداي بولعان كەزدە ەشكىمنىڭ ومىرىنە قاۋىپ-قاتەر تونبەگەنى بىلاي تۇرسىن، وتىرعانداردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا سىزات تۇسكەن جوق. بارەكەلدى، قازاقتار جاساي بەرىڭدەر!»
يا، يانۋشكەۆيچ وزىمەن ايداۋدا بولعان، ەلىنە ودان ەرتەرەك ورالعان رەۆوليۋتسيونەر، اقىن سەرىگى گۋستاۆ زەلينسكيگە جازعان حاتىنىڭ (1846 جىلى 12 ماۋسىمدا اياگوزدەن جولدانعان) قازاق حالقىنا دەگەن قانشاما ىستىق ىقىلاسى جاتىر دەسەڭىزشى.
«بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن مەن ءوزارا ءدۇرداراز ەكى رۋ وكىلدەرى قاقتىعىسۋلارىنىڭ كۋاسى بولىپ، ەشقاشاندا دەموسفەن مەن تسيتسەروندى ەستىپ جانە بىلمەگەن شەشەندەردىڭ سوزدەرىنە قول سوعۋىما تۋرا كەلدى. ال مەنىڭ الدىمدا بۇگىن ءتىپتى وقي دا، جازا دا المايتىن اقىندار ولەڭ ايتىپ وتىر. ولار وزدەرىنىڭ تاڭ قالارلىقتاي تالانتتارىمەن مەنىڭ جۇرەگىم مەن جانىما كوپ نارسەنى ۇيالاتتى. ال بۇلار جابايىلار، تاعى ما؟ بۇل حالىق عۇمىر بويى مال باعىپ، بولاشاقتان ماقۇرىم قالماق پا؟ جوق، ولاي ەمەس! بۇل يمانداي شىندىعىم. مۇنداي تالانت يەلەرى وركەنيەتتەن استە تىسقارى قالماق ەمەس. ونىڭ رۋحى كۇندەردىڭ كۇنىندە قازاق دالاسىنا جەتىپ، جارىق وتىن ۇرلەي تۇسەر. بۇگىندە جۇدەگەن، قاجىعان كوشپەلىلەردىڭ قازىردە وعان شەكەسىنەن قاراپ وتىرعان ەلدەر قاتارىنا قوسىلار كۇندەرى دە تۋار».
ادولف ءوزى كورگەن، جۇرگەن جەرلەرىنىڭ اسەم تابيعاتىن سۋرەتتەۋگە دە شەبەر-اق. ىنىسىنە جازعان حاتىنىڭ بىرىندە ول قازاق تاۋلارى جونىندە تومەندەگىدەي سىر توگەدى. «الاتاۋ، تارباعاتاي جانە شىڭعىستاۋ ەۆروپالىق ءالپىنىڭ، اپەننيننىڭ جانە كارپاتتىڭ ازيالىق ىنىلەرىندەي بولىپ، ماعان سولاردىڭ وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي الاسارا سوزىلىپ جاتقان ءمۇسىن سىلەمدەرىندەي كورىنىس بەرەدى. الاتاۋعا قاراعاندا تارباعاتاي جاتاعان ىسپەتتەس. تارباعاتاي مەن الاتاۋدى ءوزارا سالىستىرعاندا، تۇيە مەن قويدى قاتار جاتقىزعانداي ەكەن. تارباعاتاي ءوزىنىڭ ۇلىلىعىمەن جانە جومارت تابيعاتىنىڭ ءارتۇرلى بايلىعىمەن قىزىقتىرسا، الاتاۋ جولاۋشىسىن بۇرىن سوڭدى كورمەگەن عاجايىپ ادەمىلىگىمەن ەلىتەدى. ال شىڭعىستاۋدىڭ تاكاپپار كەربەزدەگى مەن ءۇشىن، ءتىپتى، الابوتەن».
ال لەپسى وڭىرىنەن شەشەسىنە جازعان حاتىندا يانۋشكەۆيچ: «بۇل جەردىڭ سۇلۋلىعىن، تامىلجىعان تابيعاتىن سىزگە ەلەستەتۋ ءۇشىن سوناۋ ومبىدان وسىندا جاياۋ كەلسەم، توگىلگەن تەرىم ەش بولدى دەمەس ەدىم. دۇنيەدە ەشبىر كورول مۇنداي جەردە تۇرىپ كورمەگەن. جەر ءۇستىنىڭ جۇماعىنداي. اتتەڭ، سۋرەتتەۋگە بۇدان ءارى، ءتىپتى ءتىلىم جەتپەيدى»، - دەپ اعىنان جارىلادى.
يانۋشكەۆيچ كىتابىندا ۇلى ابايدىڭ اكەسى اعا سۇلتان قۇنانبايدى كەسكىندەۋى ءتىپتى كەرەمەت. «بۇل دا دالا وڭىرىنە اتى كەڭ جايىلعان ادام. قاراپايىم قازاقتىڭ بالاسى. تابيعات وعان كەسەك اقىل، عاجايىپ ەس جانە جۇيرىك ءتىل بەرگەن. ىسكەر، ءوز اتالارىنىڭ يگىلىگى تۋرالى قام جەيدى. دالا زاڭدارى مەن قۇران قاعيدالارىنىڭ جەتىك بىلگىرى. قازاقتارعا قاتىستى رەسەيلىك جارعىلاردى بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. قارا قىلدى قاق جارعان بي جانە ونەگەلى مۇسىلمان. قاراپايىم قۇنانباي اۋليەنىڭ داڭقىنا بولەنگەن. ودان اقىل سۇراۋعا جاس تا، كارى دە، كەدەي دە، باي دا شالعاي اۋىلداردان كەلىپ جاتادى.
ءبىر توپ سۇلتان مەن بەس مىرزا ءبىزدىڭ ۇيدە بولىپ شاي ءىشتى. باسقالارعا ىقپال ەتەتىن وسى رۋلىق توپ جونىندە: «ساراي پاتسقا، پاتس سارايعا تاتيدى» دەگەن ءبىزدىڭ پولياك ماقالىن ايتسا بولار ەدى. باراكتىڭ قاسىندا اقسۇيەكتەر (سۇلتاندار) اقسۇيەك ەمەس، سۇر بولىپ كورىنەدى. ال بارلىق بايلار قۇنانبايدىڭ كەبەسىن كيگىزۋگە جارامايدى».
قازاق حالقىنىڭ شىن دوسى، پولشانىڭ پاراساتتى پەرزەنتى ا.يانۋشكەۆيچتىڭ ارتىنا قالدىرىپ كەتكەن بۇل مۇراسى بۇگىنگى ۇرپاققا باعا جەتپەس بارىنشا قۇندى كىتاپ. سويتسە دە قازىردە ەكىنىڭ ءبىرى يانۋشكەۆيچتىڭ كىم ەكەنىن، ونىڭ كىتابىنىڭ ءمان-جايىن جەتە بىلە بەرمەيدى. ويتكەنى ول تۋرالى كەزىندە جازىلعان ف.ي.ستەكلوۆا ماقالالارىنان باسقا تانىمدىق دەرەكتەر جوققا ءتان. بۇدان 45 جانە 32 جىلداي بۇرىن ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە ءبىر رەتتەن شىققان يانۋشكەۆيچ شىعارماسىمەن بۇگىنگى وقىرمان جىلاسىپ كورىسەردەي حالدە. سەبەبى ول كىتاپتار تەز تارالىپ، كەزىندە كوپ وقىلىپ، توزىپ بىتكەندىكتەن، بارىنشا سيرەك شىعارماعا اينالىپ كەتتى.
بارشاعا ءمالىم، قانداي ءبىر ءساتتى اۋدارما بولسىن، مەيلى ول ون رەت قايتا اۋدارىلسىن، ونىڭ اسىل تۇپنۇسقاعا تەڭەسۋى استە مۇمكىن ەمەس. ايتالىق، كەيىنگى ءبىر عاسىر ىشىندە ا.س.پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگين» پوەماسى نەمىس تىلىنە 6 رەت، ل.ن.تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» ەپوپەياسى جاپون تىلىنە 14 رەت قايتا اۋدارىلسا دا نەمىستەر مەن جاپوندىقتار ءوز اۋدارمالارىنا جوعارى باعا بەرۋدەن ءالى دە اۋلاق. مۇنداي دەرەكتى قازاق توپىراعىنان دا وڭاي تابۋعا بولادى. ا.س.پۋشكيننىڭ باسقا شىعارمالارىنىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلۋ جايلارىن ءسوز ەتپەگەننىڭ وزىندە، ونىڭ «كاپيتان قىزى» پوۆەسى بۇگىنگە دەيىن ءتول تىلىمىزگە ءۇش رەت اۋدارىلدى. نەمەسە ۇلى جازۋشىمىز م.اۋەزوۆتىڭ ۇلى شىعارماسى «اباي جولى» ەپوپەياسى ەلۋ جىلدان كەيىن تاعى دا ورىس تىلىنە قايتا ءتارجىمالانۋى دا اۋدارما تابيعاتىنا ءتان قۇبىلىس بولسا كەرەك.
اۋدارما دەگەننەن شىعادى. بۇدان قىرىق جىلداي بۇرىن وسى ماقالا يەسى يانۋشكەۆيچ كىتابىنىڭ ورىسشا نۇسقاسىمەن تانىسقان العاشقى ساتتە-اق شىركىن، بۇل تۋىندىنى قالىڭ قازاق ءوز تىلىندە وقىسا دەگەن ويعا ءجيى شومۋشى ەدى. وسىنداي ويدان، الشاقتاي الماعان ول ەرتەلى-كەش قولى بوس ۋاقىتتاردا ءوز بەتىنشە يانۋشكەۆيچ كىتابىن ءتول تىلىمىزگە اۋدارا جۇرگەن ەدى.
ال 1976 جىلى رەسپۋبليكامىزدا «جالىن» باسپاسى شاڭىراق كوتەرگەندە وسى جولداردىڭ يەسى ءوزى اۋدارعان يانۋشكەۆيچ كىتابىنىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن سوندا تۇڭعىش رەت تاپسىرعان ەدى. ۇزىن-ىرعاسى تۇگەل اۋدارما بولسا دا، باسپاداعىلار ونى ورىس تىلىندەگى نۇسقاعا سايكەس كەلىڭكىرەمەيدى دەپ كەرى قايتارعان. كوپ ۇزاماي، بۇل باسپا يانۋشكەۆيچ كىتابىنىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن باسىپ شىعاردى. ارينە بۇل مۇقاش سارسەكەەۆ اۋدارماسى ەدى.
سارسەكەەۆ اۋدارماسىن سول كەزەڭنىڭ ءساتتى اۋدارماسى دەپ تۇرساق تا، ونداعى كەيبىر سوزدەردىڭ قازاقشا بالاماسى قاساڭداۋ، ولاردىڭ ىشىندە جاڭساق اۋدارىلعاندارى دا بارشىلىق. قازاق تىلىندە بايىپتى بالامالارى بار سوزدەر بولسا دا، ولار سول ورىس نەمەسە شەت تىلدەرىندەگىدەي اۋدارىلماي كەتە بارعان. جەر-سۋ، ءتىپتى بايىرعى كەيبىر رۋ جانە ادام اتتارىنىڭ ءوزى دە (مۇمكىن پولياك تىلىندەگى نۇسقادان ستەكلوۆا دا اۋىتقي الماعان بولار) جارتىلاي بۇرمالانا باسىلعان. ارينە ونى تۇزەتىپ جىبەرسە، تۇپنۇسقاعا پالەندەي زيان كەلمەسى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ءتىپتى كەيبىر تاراۋلار باسىنداعى ەپيگرافتار دا قازاقشالانباي قالعان. مۇنىڭ ءبارى شىنداپ ەسكەرسە، تۇزەتىلەر شارۋالار.
مىنە، وسىنداي يانۋشكەۆيچ كىتابىن اۋدارۋ اينالاسىنداعى بەلەڭ العان وسىنداي ولقىلىقتاردى بولاشاق جىلداردا از دا بولسا بولدىرماۋ ماقساتىمەن ول بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن قايتا تارجىمالاۋعا كىرىستى. بۇل ىستە، ارينە ونىڭ الدىنداعى العاشقى سارسەكەەۆ اۋدارماسىمەن ءوز اۋدارماسىن سالىس­تىرىپ، وسى ەكەۋىنەن ورىسشا نۇسقاعا بارىنشا جاقىن اۋدارما شىعارۋ شارۋاسى تۇردى. سولاي بولىپ شىقتى دا.
استانا قالاسىندا اۋدارما شىعارۋ شارۋاسىمەن اينالىساتىن «اۋدارما» باسپاسى 2002 جىلى زۇلحاروۆ اۋدارماسىن سارسەكەەۆ اۋدارماسىمەن سالىستىرىپ سارالاپ ەكشەگەندە ونىڭ ۇشتەن بىرىنە وزگەرىس ەنگىزگەنىن، ءسويتىپ سوڭعى اۋدارمانى دا ءوز الدىنا دەربەس اۋدارما دەپ باعالاۋعا نەگىز بارلىعىن ايعاقتادى. سول كەزدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنە قاراستى باسپا جانە پوليگرافيا جونىندەگى دەپارتامەنتى دە بۇل اۋدارماعا وڭ باعا بەرىپ، ونى يانۋشكەۆيچتىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولاتىن 2003 جىلى باسىپ شىعارۋعا شەشىم شىعاردى.
سونداي-اق، بۇل اۋدارما قازاقستان رەسپۋبليكاسى ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ ساناتكەرلىك مەنشىك قۇقىعى جونىندەگى كوميتەتتە دە تالقىلانىپ، اۋدارماشىعا اۆتورلىق قۇقىق بەرۋ جايى تياناقتالدى. ءسويتىپ اقىرىندا، يانۋشكەۆيچتىڭ كىتابى ع.زۇلحاروۆ اۋدارعان نۇسقادا 2003 جىلى «اۋدارما» باسپاسىنان «قازاق دالاسىنا ساپار تۋرالى جازبالار» دەگەن اتپەن 2000 دانا تارالىممەن باسىلىپ شىقتى.
ورايى كەلگەن سوڭ ايتا كەتكەن ءجون. 2003 جىلى يانۋشكەۆيچتىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولۋىنا وراي زۇلحاروۆتىڭ تىكەلەي ۇسىنىستارى بويىنشا استانا، سەمەي جانە اياگوز قالالارىنداعى ءبىر-ءبىر كوشەگە يانۋشكەۆيچ ەسىمى بەرىلدى. «كازپوچتا» اكتسيونەرلىك قوعامى دا زۇلحاروۆتىڭ تىلەگى بويىنشا يانۋشكەۆيچ سۋرەتى سالىنعان اشىق پوچتا كارتوچكاسىن 1000 دانا تارالىممەن شىعاردى. باسىلىمى سوڭعى جىلدارى تولىق اياقتالعان جاڭا كوپتومدىق قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنان دا يانۋشكەۆيچ تۋرالى ع.زۇلحاروۆتىڭ تانىمدىق انىقتامالىق ماقالاسىنا ورىن بەرىلدى. (2008, 10 توم، 317 بەت).
يانۋشكەۆيچ اينالاسىنداعى تۇسىنىگىمىزدى ودان ءارى تەرەڭدەتە بايانداساق، ونىڭ كىتابىن الداعى جىلدارى الەمنىڭ نەگىزگى تىلدەرىنە اۋدارتىپ، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعارسا ەشبىر سوكەتتىگى جوق. سونداي-اق يانۋشكەۆيچ كىتابى نەگىزىندە بىرنەشە سەريالى كينوفيلم تۇسىرۋدە ءوزى سۇرانىپ تۇرعان شارۋانىڭ ءبىرى. ويتكەنى يانۋشكەۆيچ جازبالارىنىڭ ءار جولى سەلكەۋى جوق دايىن ستسەناري دەسەك، قازاق ەلىن ناسيحاتتاۋدىڭ بۇل دا ءبىر ونەگەلى جولى. ايتپاقشى، يانۋشكەۆيچكە ارناپ بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ استاناسىندا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتسا دا ەشبىر ارتىقشىلىق جوق. سەبەبى ول بۇدان 150 جىل بۇرىن «اقمولا - ماسەلەن، بۇكىل دالانىڭ بولاشاق استاناسى»، - دەپ ايشىقتاپ جازىپ كەتكەن.
بۇل كولەمدى ماقالانىڭ جازىلۋ سەبەبى وسىنداي ورنىقتى ويلاردان تۋىندادى.

«تۇركىستان»، 2 قاڭتار، 2012 جىل.

شىعىس قازاقستان وبلىسى، اياگوز قالاسى