("قاسقىر قۇداي بولعان كەز" كىتابىنىڭ جالعاسى)

ەح، سولون، سولون! سەندەر، ەلليندەر، اقىل توقتاتپاعان جاس بالا سەكiلدiسiڭدەر. اسىلى، ەلليندەر اراسىندا ەلگە ۇلگi-ونەگە كورسەتەر دەگدار قاريا قالماعان-اۋ.
پلاتون، «تيمەي»

("قاسقىر قۇداي بولعان كەز" كىتابىنىڭ جالعاسى)

ەح، سولون، سولون! سەندەر، ەلليندەر، اقىل توقتاتپاعان جاس بالا سەكiلدiسiڭدەر. اسىلى، ەلليندەر اراسىندا ەلگە ۇلگi-ونەگە كورسەتەر دەگدار قاريا قالماعان-اۋ.
پلاتون، «تيمەي»

كونە گرەكيانىڭ كورنەكتi مەملەكەت قايراتكەرi ءارi زاڭ رەفورماتورى، ەللادانىڭ ايگiلi جەتi دانىشپانىنىڭ بiرi سولون (ب.د.د.638-559 جج.) مىسىرعا جاساعان ساياحاتى كەزiندە جەرگiلiكتi ابىزداردىڭ بiرiنەن باعزى ۋاقىتتا ءوز توڭiرەگiنە ۇستەمدiك ەتۋدە افينىمەن باسەكەلەس بولعان ارال-مەملەكەت اتلانتيدا تۋرالى اڭگiمە ەستيدi. ابىز كۇناعا باتقان تۇرعىندارى ءتاڭiرiنiڭ قاھارىنا ۇشىراپ، اتلانتيدانىڭ دۇركiن-دۇركiن قايتالانعان سۇراپىل زiلزالادان سۋ تۇبiنە شوگiپ كەتكەندiگiن باياندايدى. ەلiنە ورالعان سولون وسى ەستiگەندەرiن ولەڭ ەتiپ جىرلاماق بولعان.
كiم بiلەدi, اتلانتيدا جايلى اڭگiمە سول سولونمەن بiرگە ماڭگiلiككە ۇمىتىلىپ كەتەر مە ەدi, ەگەر ونىڭ پلاتون (بد.د.428-348 جج.) دەگەن بiلiمدار ۇرپاعى بولماعاندا. پلاتون ءوزiنiڭ «تيمەي» جانە «كريتي» اتتى پالسافالىق ەڭبەكتەرiندە سولوننان بابالارى ەستiپ، ودان وزiنە جەتكەن اڭگiمە رەتiندە وسى جايتتارعا كەڭiنەن توقتالادى.
بiر قاراعاندا پلاتون اڭگiمەسiنiڭ قيالدان شىعارىل¬عان¬داي كورiنەتiنi بار. بiراق ءوزi اقىنداردى قيالي دەپ سىناپ-مiنەۋگە قۇمار پلاتوننىڭ اڭىزدان گورi ناقتى دەرەكتەرگە ىجداحات قوياتىن عالىم ەكەندiگiن ەسكەرسەك، اڭگiمە نەگiزiندە اقيقات جاتقاندىعى دا بايقالادى. بiراق قانداي اقيقات؟
امال قانشا، ادامزات بالاسى ەكi جارىم مىڭ جىلدان بەرi بۇل ساۋالعا ناقتى جاۋاپ تابا الماي كەلەدi. ەسەسiنە بولجام-جورامالدار شاش ەتەكتەن. بiرi اتلانتيدانى اتلانت مۇحيتىنىڭ تابانىنان iزدەۋدi ۇسىنسا، كەلەسiسi ونى الىستاعى امەريكانىڭ باعزى وركەنيەتتەرiنiڭ بiرi سانايدى. Iشiنارا بەلگiسiز ارال-مەملەكەتتi ايگiلi بەرمۋد ۇشتاعانىمەن بايلانىستىراتىندار دا ۇشىراسادى. ەڭ كونەكوز كiتاپتاردىڭ بiرi سانا-لاتىن «ءتاۋراتتا» وسى بiر مەملەكەت-ارال تۋرالى ەشقانداي تۇسپال-دەرەك كەزدەسپەيتiندiگi دە كەزiندە بۇل باعىتتاعى iزدەنiستەردi سان رەت تىعىرىققا تiرەگەن. بiراق جەردiڭ تەرەڭ قات-پارلارىنان عىلىمعا ءالi بەلگiسiز بولىپ كەلگەن كونە وركەنيەت وشاقتارىنىڭ ورنى تابىلعان سايىن اتلانتيدا جايلى اڭگiمەنiڭ دە وقتىن-وقتىن قايتا قاۋلاي جونەلەتiنi بار. بۇگiنگi تاريح، ارحەولوگيا، گەولوگيا، مۇحيتتانۋ سەكiلدi عىلىمداردا قارقىنداي دامىعاندارى ءۇشiن بەلگiلi بiر دەڭگەيدە وسى اڭىزبەن ۇشتاسقان نەمەسە اڭىزعا بەرگiسiز اتلانتيداعا قارىزدار. ال، بۇل تاقىرىپتىڭ ادەبيەت پەن كينەماتوگرافياعا تيگiزگەن اسەرiن ايتپاي-اق قويساق تا بولادى. اتلانتيدا جايلى جازىلعان شىعارمالار مەن تۇسiرiلگەن فيلمدەردiڭ ەرجۇرەك ساياحاتشىلار مەن جاراتىلىس جۇمباقتارىن شەشۋگە قۇمار عالىمداردىڭ ءالi تالاي جاس بۋىنىن تاربيەلەيتiندiگiنە كۇمان جوق.
سونىمەن، پلاتون جازىپ قالدىرعان وسى بiر اتلانتيدا دەپ اتالاتىن ەل تاريحتا راسىندا دا بولدى ما؟ بولسا، ورنى قاي جەر، تۇرعىندارى كiمدەر بولعان؟ وسى ساۋالعا بiز دە حال-قادەرiمiز جەتكەنشە جاۋاپ iزدەۋگە تىرىسقانبىز. اتالمىش تاقىرىپقا قاتىستى ءار ءتۇرلi باستاۋحاتتاردا ۇشىراساتىن دە¬¬رەكتەردi ءوزارا ۇشتاستىرۋ بارىسىندا اتلانتولوگيا سالاسىندا بۇ¬¬عان دەيiن جاسالىپ كەلگەن جورامالداردىڭ قاي-قايسىسىنا دا كەرەعار كەلەتiن پiكiرگە توقتاعانىمىزدى دا جاسىرا ال¬ماي¬¬مىز. ياعني، ەستiر قۇلاققا توسىن ەستiلسە دە ايتايىق، پلاتون، ابايشا ايتقاندا اپلاتون شالدىڭ اتاقتى اتلانتيداسىنىڭ تۇر-عىندارى پروتوتۇركiلەر بولعان دەگiم كەلەدi. ءيا، ءيا، بiزدiڭ بايىر¬¬عى بابالارىمىز. بۇنداي ءتۇيiن جاساۋعا قانداي دالەل-دايەكتەرiمiز بار؟ ەندi سولارعا توقتالايىق.
اڭگiمەنi ساۋالدان باستاعان ءجون سەكiلدi. كونە مىسىر¬لىقتار مەن باعزى گرەكتەرگە بەلگiلi بولعان ءجايتتi جاعراپيالىق تۇرعىدان ەكi ەلدiڭ ورتاسىندا جاتقان جەبiرەيلەر مەن ارابتاردىڭ بiلمەۋi قالاي؟ مىسالى، ەكi ادامنىڭ اڭگiمەسiن تاس كەرەڭ بولماسا ورتادا وتىرعان ءۇشiنشi كiسiنiڭ ەستiمەۋi مۇمكiن بە؟ ارينە، مۇمكiن ەمەس. ولاي بولسا نە جەبiرەي، نە اراب كونە جازبالارىندا اتلانتيداعى قاتىستى قانداي دا بiر دەرەكتەر ساقتالۋعا تيiس قوي.
راس، «قۇراندا» دا، «ءتاۋراتتا» دا جاراتقاننىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، تۇرعىندارىمەن بiرگە جەرمەن-جەكسەن بولعان قالالار مەن ءشارلار جايلى اڭگiمەلەر جەتەرلiك. نۇح پايعامبار زامانىنداعى توپان سۋ نەمەسە كەيiنiرەكتەگi سودوم مەن گوموررا حيكايالارى بولسىن، قاي-قايسىسى دا اتلانتيدا وقيعاسىمەن تاعدىرلاس جايتتاردان سىر شەرتەدi. بiراق اتلانتيدا ەمەستiكتەرi جانە انىق. سوندا اتلانتيدا قايدا؟ الدە پلاتون شالدىڭ اتلانتيداسى شىنىمەن-اق قۇرعاق قيالدىڭ جەمiسi عانا بولعانى ما؟
جوق، ولاي بولماسا كەرەك. ايتپەسە، «قۇرانداعى» «ولارعا اپات ءامiرiمiز كەلگەن ساتتە، ول جەردiڭ ءۇستiن استىنا كەلتiردiك. سونداي-اق ۇستەرiنە ەرەكشە ازiرلەنiپ قىزدىرىلعان تاس جاۋدىردىق» (ھۇد سۇرەسi) سەكiلدi سوزدەردi قالاي تۇسiندiرۋگە بو¬لادى. وسى ءۇزiندiنiڭ بiرiنشi سويلەمi زiلزالا جونiندە-اق بولسىن دەلiك،ال ەكiنشi سويلەمi قۋاتتى جانارتاۋ اتقىلاۋىنان سىر اشىپ تۇرعان جوق پا! ال توڭiرەگiنە وت جاۋدىرعان مۇنداي جانارتاۋلاردى «قۇران» دۇنيەگە كەلگەنگە دەيiن اراب ەلدەرiنiڭ تەرريتورياسىنان كەزدەستiرە الامىز با؟ ارينە، جوق. سونداي-اق بۇگiنگi اراب مەملەكەتتەرiنەن دە زiلزالا، جەرمەن-جەكسەن ەتەر نەمەسە جانارتاۋ تاستى الاۋىنىڭ استىندا قالۋ قاۋپi ءتونiپ تۇرعان ەلدi مەكەندەردi تابا قويۋىمىز نەعايبىل. دەمەك، «ءتاۋرات» پەن «قۇرانداعى» قورقىنىشتى اڭگiمەلەر تەك اراب نەمەسە جەبiرەي ەلدi مەكەندەرi عانا ەمەس، ولاردان سىرتقارىراقتا ورنالاسقان قالالار جايىندا دا بولۋى مۇمكiن. مىسالى، كiشi ازيانىڭ باتىسىندا نەمەسە جەرورتا تەڭiزi ارالدارىندا ورنالاسقان بايىرعى كەنتتەر تۋراسىندا.
سۇرەلەردi زەردەلەپ وقىساق، شىنىندا دا «قۇراندا» نۇح پايعامبار قاۋىمىنان كەيiن اپات بولعان عاد اۋلەتi جايلى جيi ايتىلاتىنى بايقالادى. «عاد قاۋىمىنا تۋىستارى ھۇدتى (ع.س.) جiبەردiك» (ھۇد سۇرەسi). بiزدiڭشە، پلاتون اتلانتيداسى مەن «قۇرانداعى» وسى عاد ەكەۋiنiڭ ءتۇبiرi بiر. ەل اتاۋى «قۇراندا» بايىرعى بەينەسiندە ساقتالسا، گرەك وقىمىستىسىنىڭ ەڭبەگiندە بiرشاما وزگەرiسكە تۇسكەن. بiراق ەكەۋiنiڭ نەگiزiندە دە دىبىستالۋى بiر-بiرiنەن ونشا الشاق كەتە قويمايتىن عاد پەن اد نەمەسە ات سوزدەرiنiڭ جاتقاندىعى انىق. عاد قاۋىمىنا تۋىستارى، ياعني بوتەن قاۋىم وكiلi رەتiندە ھۇد پايعامباردىڭ جiبەرiلۋi دە بۇل قاۋىمنىڭ سەميت ناسiلiنەن ەمەستiگiن اڭعارتا تۇسكەندەي.
سونداي-اق، تەك گرەك باستاۋحاتتارى ەمەس، اتلانتتىقتاردىڭ بويلى-سويلى، تۇلعالى بولعاندىقتارىن «قۇران» دا جوققا شىعارمايدى. «سول ۋاقىتتا اللا سەندەردi نۇح قاۋىمىنان كەيiن ورىنباسار قىلىپ، ءارi تۇلعا جاراتىلىسىندا دا ارتىق قىلدى» («اعراف سۇرەسi). بۇل دا عاد پەن اتلانتيدانىڭ بiر ەكەندiگiنە دالەل. (لاند لاتىن تiلiندە جەر دەگەندi بiلدiرەدi, ياعني اتلانتيدا ءسوزiن تاراتىپ وقيتىن بولساق، اد نەمەسە عاد جەرi دەگەن ءسوز شىعادى - ءا.ب.). راسىندا دا «قۇراننىڭ» حاقيقاتتىعىنا كiم شەك كەلتiرە الماق!
مiنە، ءدال وسى ارادا بiز «قۇراننان» تاريحتا بولعان وقيعانىڭ iزiن iزدەۋگە كiرiسەمiز. ويتكەنi عاد قاۋىمى دەگەنiمiز كiمدەر، ولاردىڭ تراگەدياسى قاي ۋاقىت ارالىعىندا بوي كورسەتتi دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرە الساق قانا اتلانتيدا قۇپياسىنا دا بiرشاما جاقىنداي تۇسەرiمiز حاق. راسىندا دا «قۇران» زiلزالا ارقىلى قالالارىن قيراتىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتتiك دەپ كۋالiك ەتەتiن عاد قاۋىمى دەگەنiمiز كiمدەر ءوزi? بiزگە بەيمالiم ءالi اشىلماي جاتقان كونە وركەنيەت وشاقتارىنىڭ بiرi مە؟ الدە تاريح عىلىمى ەندiگi مويىنداپ ۇلگەرگەن شىندىق پا؟
باعزى دۇنيە داۋiرiنەن سىر شەرتەتiن كiتاپتاردى پاراقتاساق، بۇل ساۋالدىڭ جاۋابىن تەز-اق تابۋعا بولادى. «قۇرانداعى» عادتىڭ كەزiندە كiشi ازيادا داۋiرلەپ تۇرعان حات نەمەسە حەت مەملەكەتi (ب.د.د ءحۇIII-حII ع.ع.) ەكەندiگiنە كiم تالاسا الماق. اتاۋىنىڭ ۇقساستىعىن بىلاي قويعاندا، ءۇش مىڭ جىلداي ۋاقىت ۇمىت قالىپ، عىلىمعا حIح عاسىردىڭ سەكسەنiنشi جىلدارىندا عانا قايتا بەلگiلi بولعان حەت يمپەرياسىنىڭ تاعدىرى پلاتون اتلانتيداسى بولۋعا ەگiزدiڭ سىڭارىنداي سۇرانىپ تۇرعان جوق پا!
وسى ماڭنان، دالiرەك ايتقاندا كiشi ازيانىڭ سولتۇستiك-باتىسىنداعى توبەلەردiڭ بiرiنەن ورىنى تابىلعان، كەزiندە گومەردiڭ اتاقتى «يليادا» ەپوسىنا ارقاۋ بولعان ترويا قالاسىنىڭ دا جەر سiلكiنiسiنەن وپات بولعانى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردەن بەلگiلi. «ترويا پاتشاسى پريامنىڭ قامالى سانالاتىن گيسسارلىقتاعى «التىنشى قالانىڭ» جەر استى دۇمپۋلەرiنەن كەيiن جەرمەن-جەكسەن بولعانى تسينتسينناتي ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى جۇرگiزگەن قازبا جۇمىستارى بارىسىندا تولىق دالەلدەنگەن دەرەك» (يممانۋيل ۆەليكوۆسكي، «ستولكنوۆەنيە ميروۆ»، فەنيكس. 1996). ال ترويانىڭ ءار مەزگiلدە بiرiنiڭ ۇستiنە بiرi سالىنعان ون ەكi قابات قالا-قورىمنان تۇراتىندىعىن ەسكەرسەك، بۇل قالا-قاباتتاردىڭ تاعى قانشاسى جەر سiلكiنiسiنەن كەيiن ءومiر ءسۇرۋiن توقتاتقانى جانە بەلگiسiز. قالاي دەگەنمەن دە جەر سiلكiنiسiنەن قيراعان قالا ورىندارىن بiز پالەستينا نەمەسە قىزىل تەڭiز ماڭايىنان ەمەس، وسى كiشi ازيادان عانا ۇشىراتا الامىز. بالكiم پلاتون اتلانتيداسىنىڭ پروتوتيپi باسقا ەمەس، حەت يمپەرياسىنىڭ استاناسى حاتتۋساستىڭ ءوزi بولار. الدە حاتتۋساستىڭ مۇراگەرi حاتتي ما ەكەن.
پلاتون اتلانتيدانىڭ تەك گرەك قالا-مەملەكەتتەرiنە عانا ەمەس، پەرعاۋىندار مىسىرىنا دا بiرشاما قاۋiپ توندiرگەندiگiن جازادى. سولونعا مىسىر ابىزىنىڭ «سەندەردiڭ بابالارىڭ بولماعاندا، بiز اتلانتتىقتاردىڭ ەزگiسiنە تۇسەر ەدiك» دەپ راحمەت ايتۋى دا (پلاتون، «تيمەي») اتلانتيدانىڭ جاعراپيا جاعىنان ەجەلگi مىسىر مەن بايىرعى گرەكيانىڭ ورتاسىندا جاتقان مەملەكەت بولعاندىعىنا بiر دالەل. ال بiزگە ءمالiم تاريحتان مۇنداي ەكi جاعىنا دا ۇرەي ءتوندiرiپ، قوس مەملەكەتتi دە قورقىنىشتا ۇستاي الاتىن قۋاتتى مەملەكەت تەك حەت يمپەرياسى بولعاندىعى جاقسى بەلگiلi.
بiز «قازىعۇرت، توپان سۋ جانە جەبiرەي «ءتاۋراتى» دەگەن ماقالامىزدا («جاس الاش»، № 99, 2000) حەتتەر مەن كەزiندە قازاقستاندى مەكەندەگەن ماسساگەتتەردi بايلانىستىرا وتىرىپ، حەتتەردiڭ پروتوتۇركi, ياعني باعزى تۇركiلەر ەكەندiگiنە بiراز مىسالدار كەلتiرگەنبiز. وسى ارادا سول باعىتتاعى اڭگiمەنi بiرشاما تەرەڭدەتە ءتۇسۋدiڭ ءساتi تۇسكەن سەكiلدi. حەتتەردiڭ كاسپي مەن ارال تەڭiزدەرi ماڭىنان بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi II مىڭجىلدىقتىڭ باس جاعىندا نەگiزگi ەكi باعىتتا، ءۇندiستان مەن كiشi ازياعا قاراي قوزعالعان اري - پروتوتۇركiلەردiڭ بiر تارماعى ەكەندiگi انىق. ولاردىڭ بiرقاتارى جاۋلاپ بارعان جەرلەرiندە، ياعني كiشi ازيانىڭ باتىسىنا، جەرورتا تەڭiزiنiڭ جاعالاۋىنا ورنىعىپ قالسا، ەندi بiرازى سيريا مەن پالەستينانى كوكتەي ءوتiپ، ەگيپەتكە جەتەدi. شاماسى، بۇلار لەۆ گۋميلەۆ ايتا بەرەتiن «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ» ەندiگi سوعىسسىز تۇرا المايتىن بولىپ قالعان جاۋجۇرەك تە ەركiندiك سۇيگiش رۋحى ازات جاندار بولسا كەرەك. مىسىر تاريحىنا گيكسوس دەگەن ۇرەيلi اتپەن ەنگەن بۇلار پەرعاۋىندار ەلiن ءجۇز جىلداي (ب.د.د.1710-1560 ج.ج.) ەمiن-ەركiن بيلەپ-توستەيدi. انتيكا جازبا دەرەكتەرiنەن بiر ەمەس، بiلدەي التى گيكسوس پاتشاسىنىڭ ەسiمi جاقسى بەلگiلi. ولاردىڭ اراسىندا تاريحتا ەرەكشە iز قالدىرعانى - حيان (ب.د.د.ءحۇII ع.). وسى پاتشا «ءتاۋراتتا» دە كiرگەن. وندا «گيكسوستار پاتشاسى حياننىڭ ەسiمi پلانەتانىڭ اتاۋى. كۇن... (تۇپ-تۋرا وسىلاي - ءا.ب.), ياعني تابىناتىن قۇدايىنىڭ جۇلدىزىنىڭ اتى» (اموس 5:26, يممانۋيل ۆەليكوۆسكي، «ەديپ ي ەحناتون»، فەنيكس، 1996) دەگەن جولدار بار. وسىنىڭ ءوزi-اق گيكسوستاردىڭ بiزدiڭ بايىرعى بابالارىمىز سەكiلدi كۇنگە تابىنعاندىعىن، ولاردىڭ اراسىندا كۇن اتاۋىنىڭ ءدال بۇگiنگi قازاقتارداعىداي ارادا سانداعان عاسىرلار جاتسا دا ەش وزگەرiسسiز دىبىستالعاندىعىن ايقىن اڭعارتىپ تۇرعان جوق پا! تاريحي جازبالار، سونداي-اق، گيكسوستار اراسىندا ۇماي دەگەن ءسوزدiڭ دە قاتتى قادiرلەنگەندiگiن تiلگە تيەك ەتەدi. مىسىرلىقتارعا ارباعا مiنiپ سوعىسۋدى العاش ۇيرەتكەن دە - سولار، ياعني قاشاندا تاريحتىڭ دوڭعالاعىن قوزعاۋعا بار دا، ۇلەستi بولىسۋگە كەلگەندە ابىروي-اتاقتان جۇرداي بولىپ شىعا كەلەتiن كوشپەلi گيكسوستار بولاتىن.
بiزدiڭشە حەتتەر ەگيپەتكە عانا اتوي ساپ قويماي، كريت، كيپر سەكiلدi كiشi ازيا جاعالاۋىنا جاقىن جاتقان ارالدارعا دا قۇرىق تاستاعان سەكiلدi. كيپردiڭ كەزiندە الاش اتالۋى، كريت ارالىنداعى يدا تاۋىندا قارقارا اتتى شىڭنىڭ (گومەر «يلياداسىندا» ءسوز بولادى) كەزدەسەتiندiگi وسىنداي ويلارعا باستايدى.
بۇلاردىڭ سىرتىندا، ماسسا-حەت بابالارىمىزدىڭ كiشi ازيادا ب.د.د. ءحۇIII-حIII عاسىرلار ارالىعىندا ءوز تاۋەلسiز مەملەكەتiن قۇرىپ، داۋiرلەپ تۇرعاندىعى تاريح مويىنداعان شىندىق. بالكiم توركiنiن ءالi كۇنگە دەيiن ۇستاتپاي كەلە جاتقان تۇركi سىنا جازۋىنىڭ قۇپياسىن دا سول داۋiرلەردەن iزدەۋ كەرەك بولار. ايتپەسە ونى فينيكەي نەمەسە ارامەي ءالiپبيiنiڭ كوشiرمەسi قىلىپ شىعارا سالۋدان ۇتارىمىز شامالى. كەرiسiنشە، وسى مول قازىنا بايلىعىمىزدى بiز ولاردان ەمەس، ولار بiزدەن جۇعىستىرىپ العان بولسا شە؟
ەندi اتلانتيداعا قايتا ورالايىق. پلاتون اتلانتيداسىنىڭ تابيعي اپاتتاردىڭ سالدارىنان سۋعا شوگiپ كەتكەندiگi بەلگiلi. مۇنداي سەبەپتi حەت يمپەرياسىنىڭ كۇيرەۋiنە بايلانىستى ايتا الامىز با؟ ويتكەنi تاريحتان ونىڭ ب.د.د. حII عاسىردىڭ باسىندا بەلگiسiز «تەڭiز حالىقتارىنىڭ» (احەيلiك گرەكتەر بولسا كەرەك) شابۋىلىنان كەيiن قۇلاعانى بەلگiلi. وسى تۇستا باتىل جورامال جاساۋدىڭ قاجەتتiگi تۋى¬داماق. كiم-كiمگە دە كiشi ازيانىڭ سەيسموگرافيا جاعى¬نان تۇراقسىز ايماق ەكەندiگi جاقسى ءمالiم. تۇركيادا بولعان وتكەن جىلعى قايعىلى جەر سiلكiنiستەرi دە سونىڭ بiر ايعاعى. ال وسىنداي جەر سiلكiنiستەرi بۇل وڭiردە بۇرىندارى دا بولمادى دەپ ايتا الامىز با؟ مىسالى، «تەڭiز حالىقتارىنىڭ» تالاۋىنا تۇسەردەن بۇرىن حەت يمپەرياسىن جوعارىداعىداي تابيعات اپاتتارى سiلكiلەپ العان بولسا شە؟ نەمەسە كەزiندە بiرشاما كولەمدi بولعان كيپر نەمەسە كريت ارالدارىنىڭ بiراز بولiگi سۋ استى دۇمپۋلەرiنەن كەيiن تەڭiز استىنا شوگiپ كەتكەن دەپ بولجاساق؟ باسقا-باسقا، ءدال مۇنداي وقيعالاردىڭ بولعاندىعىن بۇل ايماقتىڭ گەولوگيالىق تاريحى جوققا شىعارمايدى. تاريحشىلار كريتتەگi اتاقتى مينوي مادەنيەتiنiڭ جوعالۋىن باسقا ەمەس، وسىنداي تابيعات-انا مiنەز كورسەتكەن وقيعانىڭ سالدارىنان بولدى دەپ تۇسiندiرەدi.
بiز ەرتەرەكتە تۇركiنiڭ قاسقىر (كوك ءبورi) ميفi وراسان زور كولەمدەگi تابيعي اپاتتىڭ جاڭعىرىعى دەگەن پiكiر ايتقان بولاتىنبىز. ال ميفكە مۇرىندىق بولعان اپات سەبەپشiسi جەرگە سوقتىعىسقان كەزبە كومەتا نەمەسە قۋاتتى جەر سiلكiنiسi بولۋى مۇمكiن دەپ توپشىلاعانبىز. ميفتەگi بiر تايپا حالىقتىڭ تۇگەل قىرىلىپ قالۋى موتيۆiن وسىلاي تۇسiندiرگەنبiز. اسىلى، «قۇران» مەن «تاۋراتتاعىداي» ءوز ەسەرلiكتەرiنەن نەمەسە كۇناھارلىقتارىنان قۇرىپ كەتكەن حالىقتار جايلى دiني جەلi بايىرعى تۇركiلەرگە دە تانىس بولعان سەكiلدi. لەۆ گۋميلەۆ «اڭىزعا قاراعاندا، سو رۋىنىڭ بارشا ادامى وزدەرiنiڭ ەسەرلiگiنەن قازا تابادى (ونىڭ نە ەكەنi ايتىلماعان), تەك قانشىق قاسقىردىڭ ءتورت نەمەرەسi عانا تiرi قالادى» دەپ كەزiندە ۆ.ا.اريستوۆ جازىپ العان اڭىزدان دەرەك كەلتiرەدi (لەۆ گۋميلەۆ، «كونە تۇركiلەر»، 1994 ج.) بۇل دا كونە تۇركiلەر اراسىندا بەلگiلi بولعان قانشىق قاسقىر تۋرالى اڭىزدىڭ بiر نۇسقاسى. ميفتiڭ كوپشiلiككە ءمالiم نۇسقاسىندا بiر تايپا ەل كورشi دۇشپاندارىنىڭ شاپقىنشىلىعى كەزiندە تۇگەل جەر جاستاناتىن بولسا، مۇندا ءوز ەسەرلiگiنەن قازا بولدى دەپ ايتىلادى. ول نە ەسەرلiك ەدi, ءتاڭiرi الدىندا كۇناعا باتۋ ما، الدە باسقا ما، بۇل جاعى تاراتىلىپ-تالدانىپ جاتپايدى. دەگەنمەن، اڭىز استارىنان وسىنداي دا تەرەڭ، رۋحاني سالماعى بار سارىندى اڭعارۋعا بولاتىنداي. ياعني پروتوتۇركiلەردiڭ عاد، ياكي اتلانتيدا قاۋىمدارى جايلى ءوز ەستەلiك-تۇسiنiكتەرi بولعان دەپ توپشىلاۋعا حاقىمىز بار. جانە اڭىز سيپاتىندا ساقتالعان بۇل ەستەلiكتەر ءوزiنiڭ كوركەمدiگi, بولاشاق ۇرپاقتارعا بەرەر ءتالiمi جاعىنان پلاتون شالدىڭ اتلانتيدا جايلى اڭگiمەسiنەن بiر دە كەم تۇسپەيتiن سىندى.
اڭىز قاي ۋاقىتتاردا دۇنيەگە كەلۋi مۇمكiن؟ بۇل، شاماسى ادامزات بالاسى عانا ەمەس، جەر-انانىڭ ءوزi دە ءومiر ءۇشiن جان سالىپ ارپالىسقان ءسات بولسا كەرەك. عالامدىق دەڭگەيدەگi سۇراپىل قاقتىعىس نەمەسە iشكi سiلكiنiس اسەرiنەن ەستەن تانا جازداعان جەر-انا قۇرساعى كۇڭiرەنگەن دىبىستار شىعارادى. ول دىبىستار قاسقىر «اۋ-ۋ-ۋىن»، ياعني ءبورiنiڭ ۇلىعانىن ەسكە تۇسiرەتiن. جاراتقان يەنiڭ مۇسا پايعامبارعا سيناي تاۋىندا ون وسيەتتi تۇسiرەتiنi دە وسى تۇس-تى. ويتكەنi, مىنا دۇنيە نە بولىپ كەتتi, اقىرزامان كەلiپ قالدى ما دەپ ەستەرi شىعا ۇرەيلەنگەن ول كەزدەگi جۇمىر باستى پەندە بالاسىنا جەر-انا قۇرساعىنان شىعىپ جاتقان جاڭاعى دىبىستار ءتاڭiرiنiڭ ءوز ءۇنi سەكiلدi سەزiلۋi ابدەن مۇمكiن جايت.
وسى بiر ءسات ءار حالىقتىڭ تانىم-تۇسiنiگiندە ءارتۇرلi كورiنiس تاپتى. تۇركiلەر كەزەكتi تابيعات نەمەسە عارىش اپاتىنان امان قالعان ەندiگi ادامزاتتى پەندە بالاسى مەن قانشىق قاسقىردىڭ جاتىرىنان تاراتتى. ويتكەنi قيالشىل قىر بالالارى جاڭاعى اپاتتان كەيiن قاسقىردى ءتاڭiرiنiڭ جەردەگi بiر سيپاتى دەپ قابىلداعان-دى. تەك تۇركiلەر عانا ەمەس، لاتىن امەريكاسىنىڭ ۆيچولي تايپاسى دا ەۋرازياداعى الىس تۋىسقاندارىنداي وزدەرiن يت-انا مەن ادامنان تاراتادى. اسىلى، باعزى تۇركiلەر مەن جەبiرەيلەر جۇرەگi اۋزىنا تىعىلا قۇلاق تiككەن دىبىستاردى جەر-انانىڭ كەلەسi بەتiندەگi ولاردىڭ بابالارى دا ەستiگەن بولسا كەرەك. ەكi قۇرلىقتاعى اڭىزداردىڭ ءوزارا تەل قوزىداي ۇقساستىعىن وسىلاي تۇسiندiرۋدەن باسقا امال جوق. سالاۋاتتى قيسىن وسىلاي دەيدi. ەستۋiمiزشە، يرانداعى ءوز اداي قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا دا ادامزاتتى يتبالىق پەن ادامنىڭ قوساعىنان تاراتاتىن اڭىز بار كورiنەدi. مۇنداعى يتبالىق و باستا بالىعى جوق يتتiڭ ءوزi بولعان دەپ جورامالداۋعا ابدەن بولادى.
كەزiندە جەر بەتiندەگi بۇكiل ادامزات بالاسى كۋا بولعان بۇل اپات قاي ۋاقىت ارالىعىندا ءجۇز بەردi, وسى ساۋالعا دا جاۋاپ بەرە كەتكەن ءجون سەكiلدi. «قۇراندا» عاد قاۋىمىن جالماعان اپات نۇح پايعامبار تۇسىنداعى توپان سۋدان كەيiن دەلiنەدi. ەگەر «قۇرانداعى» عاد پەن كiشi ازياداعى حەت-حات پاتشالىعى بiر قاۋىم ەدi دەگەن ۇيعارىمعا توقتاساق، بۇل اپات بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi ءحIۇ-حIII عاسىرلار ارالىعىندا بولعان دەپ جورامالداۋعا مۇمكiندiك بار. ويتكەنi بۇل ۋاقىت «ءتاۋراتتىڭ» حرونولوگيالىق رەكونسترۋكتسيالانۋى بويىنشا مۇسا پايعامبار جەبiرەي قاۋىمىن مىسىر قۇلدىعىنان الىپ شىققان كەزدەرمەن تۇستاس كەلەدi. ال ودان سيناي تاۋىنداعى ءتاڭiرiنiڭ ون وسيەتi مۇسا عالايسسالامعا تۇسەتiن ايتۋلى وقيعاعا قول سوزىم عانا جەر.
بابالارىمىز سيىنعان دەگدار ءبورi وبرازى تاساسىنا جاسىرىنعان تاريحي قۇپيا وسىنداي. ول ادامزات بالاسىنىڭ باسىنا تۇسكەن الاپات اپاتتى كۇندەردەن سىر شەرتەدi. تەك تۇركi تەكتەس حالىقتاردىڭ عانا ەمەس، بۇكiل ادامزات بالاسىنىڭ بiرiگۋiنە ۇندەيدi. ويتكەنi ادامزات بالاسىندا جەر-انا بiرەۋ-اق قوي.
بiز تاڭiرiدەن اتلانتيدا سۇراپىلى سەكiلدi جايلار ەندi قايتالانباسىن دەپ تiلەيمiز. سەبەبi جەر-انا امان بولسا، ادامزات بالاسى دا ءوسiپ-وركەندەي بەرمەك. ال وسى بiر اڭىزعا بەرگiسiز اتلانتيدا وقيعاسىنىڭ كەيiپكەرلەرi بولسا ەستە جوق ەرتە زامانداردا سارىارقا مەن ساحارانىڭ اراسىن ەمiن-ەركiن جايلاعان، اتلانت مۇحيتىنا ەسiمiن بەرگەن بiزدiڭ باعزى بابالارىمىزدىڭ بiر تارماعى بولاتىن.
«اباي-اقپارات»