قاعان-ناما

قازاق اقىل-ويىنىڭ جاناشىرى
يمانعالي تاسماعامبەتوۆ اعاعا ارنايمىن.

قارا بالا  
ۇلى قاعان بولعاندا

التىن دەنەم شارشاسا، شارشاسىن -
ابزال ەلiمنىڭ داڭقى ارتسىن
ءبۇتiن دەنەم قينالسا، قينالسىن -
بۇكiل ەلiم توپتانسىن.
شىڭعىسحان.

قاعان-ناما

قازاق اقىل-ويىنىڭ جاناشىرى
يمانعالي تاسماعامبەتوۆ اعاعا ارنايمىن.

قارا بالا  
ۇلى قاعان بولعاندا

التىن دەنەم شارشاسا، شارشاسىن -
ابزال ەلiمنىڭ داڭقى ارتسىن
ءبۇتiن دەنەم قينالسا، قينالسىن -
بۇكiل ەلiم توپتانسىن.
شىڭعىسحان.

«ناپولەون قىلىشپەن باستاعان iستi مەن قالاممەن اياقتايمىن» دەپتi ۇلى بالزاك. جانە بۇل ءسوزدi قاعازعا ءتۇسiرiپ، جۇمىس بولمەسiنiڭ كوزگە تۇسەر كورنەكتi جەرiنە iلiپ قويىپتى. بۇل ءسوز ءوزارا يتىرقىلجىڭ قاڭقاساپ بولىپ قىرقىسىپ جاتقان فرانتسۋز حالقىنىڭ باسىن (ناپولەون بيلiك باسىنا كەلگەن كەز ەل iشiندە ازامات سوعىسى ءجۇرiپ جاتقان بولاتىن - ءا.ب.) باس-اياعى بەس-ون جىلدا جۇمىلعان جۇدىرىقتاي ءتاستۇيiن ەتiپ بiرiكتiرە بiلگەن، بiرiكتiرiپ قانا قويماي جاۋىنگەر حالىقتاردىڭ دا قاتارىنا قوسا العان قاراپايىم كورسيكالىق جiگiتتiڭ ەل الدىنداعى ەرەن ەڭبەگiنە تاعزىم رەتiندە ايتىلعان بولار.
راس، ناپولەون جورىقتارى ءساتسiز اياقتالدى. بiر ارمياسىن مىسىر دالاسىندا تاعدىر تالكەگiنە تاستاپ كەتسە، ەكiنشiسiمەن رەسەيدiڭ قارلى ولكەسiندە ماسقارا بولىپ قوش ايتىستى. ۆاتەرلوو تۇبiندە اقىرى تاس-تالقان بولىپ جەڭiلiس تاپتى. بiراق ساربازدارى ناپولەون ساتسiزدiككە ۇشىرادى ەكەن دەپ ودان سىرت اينالىپ كەتكەن جوق، الىستاعى ەلبادان ايداۋدان قاشىپ كەلگەندە تۋىنىڭ استىنا قايتادان تۇرا قالدى. يمپەراتورعا ادالدىعىن بايقاتتى. حالقى تاراپىنان مۇنداي شەكسiز سۇيiسپەنشiلiككە بولەنۋ ارعى-بەرگi فرانتسيا تاريحىندا قانداي دا بiر جۇمىر باستى فرانتسۋزدىڭ تاعدىر-تالايىنا جازىلا قويدى ما ەكەن، ءاي، قايدام...
ناپولەون رۋحىنا سول كەزدەگi فرانتسۋز جازۋشىلارى عانا ەمەس، قاتارداعى جاۋىنگەردەن كورنەكتi عالىمعا دەيiن تابىنا ءتاۋ ەتكەندiگi انىق. مىسالى، ناپولەوننىڭ ەكسپەديتسيالىق اسكەري كورپۋسى قۇرامىندا ارنايى جاساقتالعان عالىمدار مەن ماماندار توبى بولعاندىعى جاقسى بەلگiلi. بۇل توپتا تiپتi, اقىن دا بار بولاتىن. ال كەيiن ەگيپەت يەروگليفتەرiن وقۋدىڭ كiلتiن تاپقان جاس عالىم جان فرانسۋا شامپولونمەن قولى قالت ەتكەن بiر تۇستا ناپولەوننىڭ ءوزi ارنايى بارىپ اڭگiمەلەسكەنi دە بار.
ءيا، ايگiلi فرانتسۋز ادامزات تاريحىنا ۇلى جاۋگەر عانا ەمەس، عىلىمنىڭ جاناشىرى رەتiندە دە كiرە بiلدi. بiلەتiندەر ونىڭ ءوزiنiڭ جەكە باسىن تالانتتى، بiراق باعى اشىلماي قالعان بەللەتريست جازۋشى سيپاتىندا دا دارiپتەيدi. قازاق بولسا مۇنداي ادامدى بiر سوزبەن «سەگiز قىرلى، بiر سىرلى» دەر-دi. ال ونداي ادامنىڭ ەل قۇرمەتiنە بولەنبەۋi مۇمكiن بە؟ فرانتسۋزداردىڭ وزدەرiنiڭ وسى بiر وتانداسىنا دەگەن شەكسiز ماحابباتىن باسقاشالاي ءتۇسiندiرۋ مۇمكiن ەمەس. بۇل ماحابباتتىڭ قانداي ولشەممەن ولشەنەتiندiگiن ستەندالدiڭ «قىزىل مەن قاراسىن» وقىعان جان بiردەن تۇسiنەر ەدi.
ال، بiزدە شە؟
ادامزات تاريحىندا ەسiمiن ماڭگiلiك قالدىرعان جاھان¬گەر¬لەر كوپ ەمەس. بiرi جاڭاعى ءسوز بولعان ناپولەون بولسا، بiرەگەيi ءوزiمiزدiڭ قىسىق كوز بابامىز شىڭعىسحان ەكەندiگi شىندىق. ارعى-بەرگi تاريحتى زەرتتەۋشiلەردiڭ دارىندىلىعى جاعىنان شىڭعىسحاندى تسەزار، ماكەدونسكي، گاننيبال سەكiلدi ايگiلi قولباسشىلاردىڭ بارiنەن جوعارى قوياتىنى بار. تiپتi, اتيللا-ەدiلدiڭ ءوزi ونىڭ كولەڭكە تاساسىندا قا¬¬لىپ قويماق. ال ەندi ازيادان شىققان الىپ تۇلعانى بiز قالاي دارiپتەپ، ونىڭ تاريحي مۇراسىن قالاي زەردەلەپ جاتىرمىز، باعاسىنا جەتە الدىق پا؟
ساۋالعا جاۋاپ iزدەپ كورەيiك. جاقىندا قولىما كورنەكتi اقىنىمىز مۇحتار شاحانوۆتىڭ «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» (شىڭعىسحاننىڭ پەندەلiك قۇپياسى) اتتى پوەمالاردان قۇرالعان رومانىنىڭ ورىس تiلiندەگi نۇسقاسى ءتۇستi. وقىپ شىعىپ «تالانتتى جازۋشى ساۋاتسىز وقىرماندى ءوز تۇجىرىمىنا ءبارiبiر يلاندىرماق» دەگەن قاعيدانىڭ اقيقاتتىعىنا كوزiم تاعى جەتە تۇسكەندەي بولدى. ءيا، شاحانوۆ تالانتتى اقىن. ميلليونداعان قازاقتىڭ جۇرەگiن جاۋلاعان ساناۋلى قالامگەرلەرiمiزدiڭ بiرi. ەندiگi جەردە دارىنىن الەم جۇرتشىلىعى مويىنداپ جاتىر. شاحانوۆتى مويىنداۋ - قازاقتى مويىنداۋ. شاحانوۆ شىعارماشىلىعى ارقىلى قازاقتىڭ مويىندالىپ جاتقانىنا بiز دە قۋانامىز. بiراق سول مويىنداتۋ قانداي قۇرباندىقتارمەن (باسقاشالاي ايتۋ مۇمكiن ەمەس - ءا.ب.) كەلiپ جاتقاندىعىن بiلگەندە ازداپ تiكسiنiپ قالعان دا جايىمىز بار. روماندى وقىپ وتىرىپ بەينەبiر شاحانوۆ شىڭعىسحانداي ۇلى ارۋاقتىڭ سوڭىنا جارىق كۇندە شىراق الىپ تۇسكەندەي كۇيدە قالدىق.
شىڭعىسحان، شىنىندا دا، شاحانوۆ بەينەلەگەندەي رۋحاني قۇبىجىق پا؟ جوق، ولاي بولماۋى كەرەك. ءوز زامانىنىڭ اڭىز-اڭگiمەلەرiمەن سۋسىنداپ وسكەنiن شەجiرەشiلەر سان رەت تاپسiرلەپ جازعان جوق پا! دالالىق سارا مادەنيەت تۋدىرعان باتىرلىق ەپوستاردىڭ ىقپالىندا تاربيەلەنiپ وسكەن بالا تەمiرشiندi قالاي عانا رۋحاني ەرگەجەيلi دەۋگە اۋزىمىز بارماق؟
وسى تۇستا شىڭعىسحان دۇنيەگە كەلگەن كەزدەرi ۇلى دالانىڭ شىعىسىندا ءجۇز بەرگەن وقيعالارعا از-ماز توقتالا كەتكەن ءجون سەكiلدi. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجiرەسiندە» وسى وڭiردەگi تايپالار اراسىندا بولىپ جاتقان ۇزدiكسiز قاقتىعىستار، ياعني دالالىق ازامات سوعىسى جايلى باياندالادى. تۇتاس موڭعولدىڭ بيلەۋشiسi, شىڭعىسحاننىڭ اتاسى امباعاي حاندى قىتايلىقتاردىڭ الداپ قولعا ءتۇسiرiپ، كەرگiشكە شەگەلەپ قاعىپ ولتiرگەنiنە دە جارتى عاسىرداي عانا ۋاقىت بولعان. مۇنداي دۇربەلەڭ كەزەڭدە كەشە عانا بiر تۋدىڭ استىندا بولعان، داڭقتى كەزدەرiن ءالi ۇمىتا قويماعان شاشىراندى تايپالاردىڭ اراسىندا قانداي اڭگiمەلەر ايتىلۋى مۇمكiن. كونەكوز جازبالار بۇعان «ەل اراسىندا بۇكiل ەلدiڭ باسىن بiرiكتiرەتiن، ولاردى جاڭا ۇلى جەڭiستەرگە باستايتىن دانا بيلەۋشi كەلەتiندiگi جايلى اڭگiمەلەر جيi ايتىلاتىن ەدi» دەپ جاۋاپ بەرەدi. ارينە، حالىق كۇتكەن بۇل تاريحي ورىنعا بiردەن-بiر لايىق جان كەشەگi ءومiرi ازاپپەن ۇزiلگەن امباعاي حاننىڭ نەمەرەسi, بورجiگەننەن شىققان ەسۋحەي ءباھادۇردiڭ ۇلكەن بالاسى تەمiرشiن بولاتىن. بۇل اڭگiمەلەردiڭ ۆيفلەەمنەن شىققان ادامزاتتى قۇتقارۋشى يسا ءماسiح جايلى بiزدiڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ باز كەزiندەگi اڭگiمەلەرمەن ۇقساستىعى سونداي، ۇلى دالانىڭ وسى وڭiرiندە جاڭا پايعامباردى كۇتكەن الدىڭعى ازياداعى سول بiر كوڭiل-كۇيلەر اراعا مىڭ جىل سالىپ قايتا قايتالانىپ جاتقانداي اسەر قالدىراتىن. بوزبالا يسا سەكiلدi بالا تەمiرشiننiڭ دە ءوز ميسسياسىنا iشتەي قاتتى دايىندالعاندىعى انىق. بiراق الدا ونى ادامگەرشiلiك پەن ار-نامىس سىنعا تۇسەتiن تاۋقىمەتتi تاعدىر كۇتiپ تۇر ەدi.
ەسۋحەي ءباھادۇر تەمiرشiنiنە قوڭىرات داي شەشەننiڭ قىزى بورتەنi ايتتىرىپ كەلە جاتقان ساپارىندا تاتارلاردىڭ قولىنان ۋلانىپ ولگەسiن، كەشە عانا ۇيىپ وتىرعانداي بولعان شاڭىراقتان باق كەتكەن. ەسۋحەيدiڭ جەسiرi وەلiن كۇيەۋiنەن مۇراعا قالعان بيلiكتi قولىندا ۇستاپ قالا المادى. توڭiرەگiندە توپتاسىپ وتىرعان رۋلاس اعايىندارى بۇلاردان الاپەس كورگەندەي بiر تۇندە بەزە كوشتi. وەلiن ەسۋحەيدەن قالعان تاعى بiر ايەل جانە ءتورت بالا، بiر قىزبەن دالادا قالدى. ءيا، كەشە عانا جارىلقاپ تۇرعانداي بولعان ءتاڭiرi سىرت اينالام دەسە بiر-اق ءسات. ال سول سىرت اينالۋ جiگەردi قايرايتىن سىندارلى سىن بولىپ شىقسا شە! قالاي دەگەنمەن دە تەمiرشiننiڭ ءوزiنiڭ جۇلدىزدى تاعدىرىنا سەنگەندiگi انىق.
تەمiرشiننiڭ وزiمەن اكەسi بiر، شەشەسi بولەك بەكتەر باۋىرىن ولتiرەتiنi دە وسى تۇس. بولاشاق جاھانگەر مۇنداي قانقۇيلى iسكە نەلiكتەن باردى، ارەكەت استارىندا نە سەبەپ جاتتى، وسى ارادا بۇعان دا وي كوزiن جۇگiرتە كەتكەن ءجون سەكiلدi.
وسى ارادا بiزدiڭ لەۆ گۋميلەۆتiڭ «قۇپيا پاتشالىقتى iزدەۋ» كiتابىنا، دالiرەك ايتقاندا، ونىڭ «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجiرەسi» تاساسىنا جاسىرعان قۇپيالارعا بويلايتىن تاراۋلارىنا توقتالا كەتكەنiمiز ورىندى. لەۆ گۋميلەۆ شەجiرەدەگi وسى وقيعانى باياندايتىن تۇسقا ءار ءتۇرلi قىرىنان ماتiندiك، لوگيكالىق تالداۋ جاساي كەلiپ، بەكتەر تەمiرشiننiڭ سىرتىنان تىڭشىلىق جۇرگiزگەن بولسا كەرەك دەگەن بايلامعا كەلەدi. ءيا، ايدالادا جالعىز قالعان ۇيدەگi بولاشاقتا بۇكiل موڭعولدى بيلەيتiن بولادى دەپ ەل iشiندەگi اڭىز-اڭگiمەلەر دارiپتەپ جۇرگەن بالانىڭ كوڭiل تۇكپiرiندە قانداي قوزعالىستار بولىپ جاتقاندىعىن بiلiپ وتىرۋعا حالىق بiرلiگiنەن گورi ءوزiنiڭ «ءبولiپ ال دا بيلەي بەر» جەكە بيلiگiن ءتاۋiر كورەتiن اقسۇيەكتەر مۇددەلi بولاتىن. ال تەمiرشiن جايلى ونداي مالiمەتتەردi بەرiپ وتىراتىن جالعىز پەندە باۋىرى بەكتەر ەدi. گۋميلەۆ تەمiرشiن وسى سۇرقاي شىندىقتى بiلiپ قالعان بولسا كەرەك دەپ بايلام جاسايدى. قازiرگە دەيiن «قۇپيا شەجiرەنiڭ» ماتiنiنە تالداۋ جۇمىسىن جۇرگiزگەن جالعىز عالىم لەۆ گۋميلەۆ ەكەندiگiن ەسكەرسەك، بiزدiڭ دە وسى بايلامعا توقتاعانىمىز دۇرىس. بەكتەردiڭ تەمiرشiندi ساتقاندىعى كۇمان تۋدىرمايدى. ال ساتقىنعا قاشاندا ءولiم جازاسى لايىق. ويتكەنi بوزبالا تەمiرشiننiڭ وي-ساناسىندا بۇل كەزدەرi كەشەگi امباعاي اتاسىنان قالعان ەلدi قايتا بiرiكتiرۋ جايلى ارماننىڭ پiسiپ-جەتiلiپ جاتقاندىعى انىق ەدi. مۇنداي ۇلى مۇرات جولىندا السiزدiك تانىتسا باۋىرىن دا اياۋعا بولمايتىن. (گوگولدiڭ ءوز بالاسىن اتىپ ولتiرگەن اتاقتى تاراس بۋلباسىن ەسكە تۇسiرەيiك - ءا.ب.) دالانىڭ ءمارت جاۋىنگەرلiك سالتى سونداي اقادال قاتالدىقتى تالاپ ەتەتiن. وسى تالداۋدان كەيiن-اق، بiز كەشەگi كەڭەس وكiمەتi تۇسىنداعى تاريحشىلارىمىزدىڭ تۇسiندiرگەنiندەي، شىڭعىسحاننىڭ بالىق ءۇشiن بولعان بولىمسىز ەرەگەستە باۋىرىن دا ولتiرە سالاتىن بەزبۇيرەك جان ەمەس، كەرiسiنشە، ۇلى مۇرات جولىندا ءوزiن دە، وزگەنi دە ايامايتىن جiگەرلi, بiربەتكەي جان ەكەندiگiن اڭدار ەدiك. ەندi «قۇپيا شەجiرە» اۆتورى وقيعانى نەگە بولعان كۇيiندە باياندامادى دەگەن ساۋالعا كەلەيiك. ساۋالعا بىلاي جاۋاپ بەرۋگە بولادى: «شەجiرەدە» بەكتەر ءولiمiنiڭ سەبەبi اشىق تاپسiرلەنەتiن بولسا، بۇل بiر تۋدىڭ استىنا قايتا بiرiگە باستاعان ەلدiڭ اۋىز بiرلiگiنە سىزات تۇسiرەر ەدi, باۋىر باۋىرعا جاۋ بولعاندىعى انىقتالاتىن. «قۇپيا شەجiرە» اۆتورىنىڭ وقيعا سەبەبiن تۇسپالداپ قانا وتەتiندiگi دە سوندىقتان. بۇگiنگi ۇرپاققا توعىز عاسىر بۇرىن ءجۇز بەرگەن بۇلىڭعىر وقيعا استارىنان شىندىقتى شىجىمداپ شىعارۋعا قىراعى وي كوزi كەرەك. ءيا، ءيا، بiزگە تاريحتى قايتا وقۋعا تۋرا كەلمەك. بالكiم، بiراز جايتتاردى جاڭاشا باعالاۋىمىز دا كەرەك شىعار.
كەشە عانا دۇنيەدەن وتكەن قالتاي مۇحامەدجانوۆ اعامىز «شىڭعىسحان جايلى جازۋعا شاما-شارقىم جەتپەدi» دەپ وكiنەدi. بولماسا ول جايلى دەرەكتەردi عۇمىر بويى جيناپ-اق باققان عوي. سونداي-اق، بەيبارىس بابامىزدى سومداعان حاس تالانت نۇرماحان ءجانتوريننiڭ دە ساحناعا الىپ شىقسام دەپ عۇمىر بويى اڭساعان وبرازى شىڭعىسحان بولعانى بەلگiلi. كەزدەيسوقتىق پا؟ جوق، ولاي بولماسا كەرەك. شىڭعىسحاننىڭ جان دۇنيەسi كۇردەلi رۋحاني زور تۇلعا بولعاندىعىن اڭلاعاندىقتارىنان بولار.
ءيا، باتىس وقىرمانىن ويىنان شىعامىن دەپ ۇلى دالانىڭ ۇلى تاريحىن قۇرباندىققا شالۋعا بولمايدى. شاحانوۆ رومانىن وقىپ وتىرىپ ەرiكسiز وسىنداي ويعا قالاسىڭ. دەگەنمەن، تاريحتى بىلاي قويا تۇرىپ، جەكە تۇلعا تۋرالى سويلەگەن ءجون بولاتىن شىعار. مىسالى، شاحانوۆ ءوز رومانىندا جارى بورتەنi وي-مۇراتى جاعىنان شىڭعىسحانعا قارسى ادام رەتiندە سيپاتتايدى. بiراق شاحانوۆ بورتە انامىزدى ۇلى قوساعىنا قارسى قانشاما ارانداتقىسى كەلگەنiمەن، تاريحي تەمiرشiن-شىڭعىسحاننىڭ ادامدىق قاسيەتتەرi جاعىنان شاحانوۆتىق ادەبي پسەۆدو - شىڭعىسحاننان ءبارiبiر جوعارى تۇراتىندىعىن، بورتەمەن اراسىندا تولىق تۇسiنiستiك بولعاندىعىن دا ۇمىتپاعان ءجون.
«قۇپيا شەجiرە» وتاۋ قۇرعاندارىنىڭ ەكiنشi جىلى تەمiرشiننەن بورتەنi مەركiتتەردiڭ تارتىپ الىپ كەتەتiندiگi تۋرالى باياندايدى. بوزبالا تەمiرشiننiڭ اتقا قونىپ العاشقى نارتاۋەكەل iسكە بەل بايلايتىنى دا وسى تۇس.
وكiل اكەسi كەرەيت تۇعىرىل حان مەن انداسى جامۋحاعا قولقا سالىپ، اسكەر جيناپ، قول باستاپ مايدانعا كiرiپ جارىن مەركiتتەردەن قايتارىپ الۋى بوزبالا تەمiرشiننiڭ اتاقتى شىڭعىسحانعا اينالۋىنىڭ العاشقى قادامى ەدi. بۇل وقيعانى گۋميلەۆ «دالالىق شاعىن ترويا سوعىسى» دەپ اسقاقتاتا باعالايتىنى بار. «قۇپيا شەجiرە» اۆتورى وسى بiر تۇستاعى شىڭعىسحاننىڭ كوڭiل كۇيiن مىنانداي سوزدەر ارقىلى جەتكiزەدi.
جاۋ مەركiتتەر الەك ساپ،
جارالادى جانىمدى.
جاپا ەتتi جارىمدى،
اسىل تۇتار ارىمدى.
مەنiڭشە، باعاسى ارمەن ولشەنگەن دالا ايەلiنە (جالپى ايەل زاتىنا - ءا.ب.) بۇدان ارتىق قۇرمەت كەرەك ەمەس سەكiلدi.
راس، «قۇپيا شەجiرە» اۆتورى نازiك بوساڭسۋلارعا قارسى.
ءسوز ساپتاسىنا سەنتيمەنتالدىق تiپتەن جات. لەۆ گۋميلەۆتiڭ اۆتور اقسۇيەك جاۋىنگەر بولسا كەرەك دەپ توپشىلايتىنىنداي-اق بار. بiراق وسى بiر بەلگiسiز اقتامبەردi بالكiم شالكيiزدiڭ ءوزi تەمiرشiننiڭ مەركiت قولىنا ءتۇسiپ قالعان بورتەگە دەگەن جان شىرقىراتار سەزiمiنە كەلگەندە السiزدiك تانىتىپ الادى: «مەركiتتەر ۇركiپ، ءتۇنi بويى سەلەڭگiنi قۇلداي قاشقاندا، اسكەرلەر ارتىنان قۋا سوعىپ، جايلايدى. تەمiرشiن قاشقان ەلدەردiڭ iشiنەن «بورتە، بورتە!» دەپ ايقايلاپ iزدەگەندە، ۇركiپ بارا جاتقان ەلدiڭ iشiندەگi بورتە ءۇجiن تەمiرشiندi داۋسىنان تانىپ، كەيقۋات كەمپiر ەكەۋi كۇيمەدەن تۇسە جۇگiرiپ، تەمiرشiننiڭ شىلبىرىنا ورالا كەتەدi. ايدىڭ جارىعىمەن تانىعان تەمiرشiن ونى قۇشاقتاپ ايمالايدى» («موڭعولدىڭ قۇپيا شەجiرەسi» - 110 ب). ءيا، دالا جىراۋى تەمiرشiن مەن بورتەنiڭ اراسىنداعى سەزiم تۋرالى بiزدەن جاقسى بiلگەن. سەزiمدi جىرلاۋعا كەلگەندە السiزدiك تانىتاتىنى دا سوندىقتان. كiم بiلەدi, بالكiم، ونىڭ باعىنا بورتە اپامىزدىڭ قولىنان بiر كەسە قىمىز iشۋ باقىتى دا بۇيىرعان بولار-اۋ.
ءسوز ءسوز، بiراق بiزدiڭ دە ارتىقباس قيالدانۋعا قاقىمىز جوق. بۇگiنگi ادامزاتتىڭ امالسىز بولسا دا وزگەمەن توسەكتەس بولعان ايەل زاتىنا كوزقاراسى قانداي بولاتىنىن قايدام، ال تەمiرشiننiڭ بورتە انامىزعا سولاي بولىپ قالعان ەكەن-اۋ دەپ بiر مەزەت تە كوز الارتپاعاندىعى انىق. قايتا وسى بiر تۇستىڭ رۋحاني-مورالدىق بار اۋىرتپالىعىن ءوز موينىنا العان سەكiلدi. مەركiتتەن دۇنيەگە كەلۋi مۇمكiن جوشىسىنا دا قىرىن قاراعان جوق. بۇكiل مۇراسىن وسى بورتە بايبiشەسiنەن تۋعان ءتورت ۇلىنا مۇرا ەتەتiندiگiن سول ۇلى ماحابباتتىڭ جاڭعىرىعى دەپ تۇسiنسەك ءجون. وتباسى مەن جارعا ادالدىق قاسيەتi جاعىنان كەلگەندە شىڭعىسحان بابامىز اراعا ون عاسىرداي ۋاقىت سالىپ بارىپت تا بiزگە ۇلگi بولىپ قالا بەرمەك. بار ايتارىمىز، بۇگiنگi ۇرپاقتىڭ ناپولەون مەن جوزەفينا، تسەزار مەن كلەوپاترانىڭ ماحابباتىن عانا ەمەس، شىڭعىسحان مەن بورتەنiڭ سۇيiسپەنشiلiگiن دە بiلiپ وسكەنi ءجون.
ەندi شاحانوۆ اڭگiمەلەيتiن تاعى بiر تاريحي تۇلعاعا توقتالايىق. ول وتىراردىڭ بيلەۋشiسi اتاقتى قايىرحان. مارقۇم تاريحشى سەرجان مۇساتايۇلى اقىنجانوۆ «قازاقستاننىڭ ورتا عاسىرلىق تاريحىنداعى قىپشاقتار» كiتابىندا شەجiرەشi جۋجانيدان مىنانداي مىسال كەلتiرەدi: «615 (1216) جىلى... حورەزم شاحى مۇحامەد يەمەكتەن شىققان ياكافتاننىڭ ۇلى تۇركiستاندىق قادىرحاننىڭ ەلiن ويرانداۋعا اتتاندى». ءيا، ءيا، حورەزم شاحى باسقا ەمەس، شاحانوۆ تامسانا سۋرەتتەيتiن ءدال قادىرحان-ينالشىق قايىرحاننىڭ ەلiن ويرانداۋعا اتتانىپ وتىر. بiراق نەگە ەكەنi بەلگiسiز، ارادا تاعى بiر-ەكi جىل وتكەندە وسى قايىرحان وزiنە كەشە عانا تەپەرiش كورسەتكەن حورەزم شاحىنا ادالدىعىن تانىتۋ ماقساتىندا تۇركi-موڭعولدىڭ كەرۋەنiن تاس-تالقان ەتiپ قىرىپ سالادى. وسىلايشا، وتىراردىڭ تۇركi-موڭعولدىڭ قايقى قىلىشىنىڭ استىنا تۇسۋiنە سەبەپشi بولادى. كەشەگi دالا جاۋىنگەرi نەلiكتەن بۇلاي جازا باستى، وعان ءدال جاۋاپ جوق، بiراق بولجامدار جاساۋعا بولادى. ايتسە دە بiزگە ءدال قازiر ول بولجامداردىڭ قاجەتi قانشا. بار بولعانى قىزىلباس پارسىعا تاۋەلدi ينالشىق قايىرحاننىڭ ءوز باۋىرلارىنا قىلىش كوتەرگەندiگiن ايتساق تا جەتكiلiكتi. ءيا، ءيا، ءوز باۋىرلارىنا قىلىش كوتەرگەندiگiن. باسقاشالاي باعا بەرۋ مۇمكiن ەمەس. بۇلاي دەيتiنiمiز، رەسمي تاريح حI-حII عاسىرلاردا سىر مەن جەتiسۋدا ازعانتاي مولشەردە بولسا دا جارتىلاي موڭعول تiلدەس ۇلىستاردىڭ بولعاندىعىن جوققا شىعارمايدى. ءيا، ءيا، ول كەزدەگi موڭعول مەن قىپشاق اۋدارماشىسىز-اق ەركiن تۇسiنiسە العان. بiزگە وسى موڭعول مەن تۇركiنiڭ عۇننان بارىپ قوسىلاتىندىعىن دا ۇمىتپاعان ءجون-اۋ. ال بالا تەمiرشiننiڭ ول تاريحتان دا حابارى بار بولسا شە. جالپى، تەمiرشiننiڭ دالالىق اۋىز ادەبيەتi تۋدىرعان قانداي ەپوستاردى تىڭداپ ءوسۋi مۇمكiن؟ ول ەپوستاردىڭ مازمۇنى قانداي ەدi? ءدال سول كەزدەرi وتكەننەن سىر شەرتەتiن تاريحى مىڭ جىلدىق «ماناس» iسپەتتi داستاندار بولمادى ما ەكەن؟ امال قانشا، بiز بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ بەرە المايمىز. بiراق اقىنجانوۆ اڭگiمە قىلاتىن ۇرانقاي تايپاسى مەن تەمiرشiننiڭ ارعى اتاسى بودانشار شاۋىپ الىپ بودان قىلاتىن ۇرانقايلار اراسىندا پاراللەل iزدەنiستەر جۇرگiزۋگە بولاتىن سەكiلدi. وسى ارادا ح-حI عاسىرلارداعى ۇلى دالا تاريحىنداعى كۇڭگiرتتەۋ تۇستارعا ساۋلە تۇسiرە الساق، شىڭعىسحاندى جاۋلاۋشى ەمەس، اتا-بابا مەكەنiنiڭ تۇتاستىعىن قايتا قالپىنا كەلتiرۋشi رەتiندە دە ناسيحاتتاۋ مۇمكiندiگi بار ەكەندiگi اڭعارىلماق.
ءيا، شىڭعىسحان جاۋگەرشiلiگi ارتىنا رەسەي مەن قىتاي iسپەتتi ەكi ۇلى مەملەكەتتi مۇرا ەتiپ قالدىردى. بۇگiنگi قازاقستان الىپ جاتقان تەرريتوريا دا سول شىڭعىسحاننان قالعان ميراس. نەمەرەسi قۇبىلاي حاننىڭ تۇسىندا سولتۇستiك پەن وڭتۇستiك بولىپ قىرقىسىپ جاتقان قىتايدىڭ باسىن بiرiكتiرۋ مۇمكiندiگi تۋدى. كەيiنگi رەسەي بولسا تەمiرشiن قۇرعان يمپەريانىڭ تiكەلەي مۇراگەرi بولىپ قالدى. سونداي-اق، بۇگiنگi ورىستىڭ ءوزiنiڭ باتىستاعى سلاۆيان باۋىرلارىنان گورi تۇركiلەرگە جاقىنداۋ ەكەندiگiن عىلىمي زەرتتەۋلەر دە جوققا شىعارمايدى. (ەرەنجەن حارا-داۆان. «چينگيسحان كاك پولكوۆودەتس ي ەگو ناسلەديا»، 1992, ستر 252.) جاۋلاپ بارعان جەرiندەگi حالىقتىڭ دiني سەنiمiنە قيانات جاساماۋ دا ۇلى شىڭعىسحاننان قالعان ونەگە. تiپتi, ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ پراۆوسلاۆيە شiركەۋلەرiن سالىقتان بوساتقاندىعى جايلى دا دەرەكتەر بار. ورىس جىلناماشىلارى شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنىڭ بiرi بiر كنيازدiكتەن تۇسكەن سالىقتى تۇگەلiمەن دەرلiك شiركەۋ قورىنا اۋدارتقانى تۋرالى جازادى. تۇركi تiلi ورىس كنيازدەرiنiڭ سارايىندا بەرتiنگە دەيiن كەڭ قولدانىستا بولعاندىعىن دا ۇمىتپاعان ءجون. (گ.ۆ.ۆەرنادسكي «مونگولى ي رۋس»، 1997, ستر 390). ال پۋشكيننiڭ ءوزi كەيiپكەرiنە اينالدىرعان بوريس گودۋنوۆتى تازا تۇركi ەدi دەسەك كiم سەنەر. كومپاس، قاعاز، وپتيكا سەكiلدi وركەنيەت ۇلگiلەرiنiڭ باتىسقا شىڭعىسحان جورىعى ارقىلى جەتكەندiگi دە ەل بiلەتiن شىندىق. ادامزات تاريحىن جاڭا بيiكتەرگە كوتەرگەن وسىنداي ۇلى iستەردiڭ باستاۋىندا تۇرعان شىڭعىسحاننىڭ قولباسشىلىق قابiلەتi تۋرالى اڭگiمە ءوز الدىنا بiر بولەك. مەملەكەتتiك قايراتكەر رەتiندە دە ۇزاعىنان اڭگiمەلەۋگە بولادى.
بiزدiڭ ەڭ باستى ايتقىمىز كەلگەنi, تاريحي شىڭعىسحاننىڭ شاحانوۆ رومانىنداعى ادەبي كەيiپكەردەن تiپتi باسقا ەكەندiگi. شاحانوۆ يۋني يۋۆەنالدىڭ «ەشبiر قاتىگەز جان باقىتتى بولا الماق ەمەس» دەگەن ءسوزiن كەلتiرە وتىرىپ، شىڭعىسحاندى ادامي باقىتتان قۇرالاقان وزبىر رەتiندە سۋرەتتەيدi. ال بiز بiلەتiن شىڭعىسحان تۋرالى فرانتسۋز حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتi ناپولەوننىڭ «مەن شىڭعىسحانداي باقىتتى بولا المادىم» دەگەن مويىنداۋ ءسوزi بار. شىڭعىسحانداي ۇلى تۇلعاعا بۇدان ارتىق قانداي مويىنداۋ قاجەت!
2001 جىل.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"