كسرو-دا «پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم» بولعان جوق. كسرو-نىڭ بۇكىل تاريحى - بۇل ەتنوسارالىق قاتىناستارداعى كەسكىنسىزدىك پەن دەفورماتسيالاردىڭ تاريحى. كسرو-دا ينتەرناتسيوناليزم بولعان جوق، بىراق ءىس جۇزىندە انتيسەميتيزم، ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم بولدى.

كسرو ءومىر سۇرگەن ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە بەلگىلى ءبىر كسەنوفوبيالىق تەندەنتسيالار مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ سيپاتىنا يە بولدى. شىندىعىندا، «پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم» - بۇل جالعان كوممۋنيستىك ۇران، ودان باسقا ەشتەڭە جوق. ەگەر ونى قازاق تىلىنە اۋدارساق، ءار ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ «جۇمىسشىلارىنىڭ باۋىرلاستىعىن» بىلدىرەدى.

بىراق 1940 جىلى كسرو فينلياندياعا شابۋىل جاساعان كەزدە، كەڭەستىك پرولەتارياتتى فيندىك پرولەتاريات اۆتوماتپەن قارسى الىپ، ولارمەن باۋىرلاستىققا بارعىلارى كەلمەگەن. سونىمەن بىرگە كسرو قۇرامىنداعى حالىقتار - شەشەندەر، ينگۋشتەر، كورەيلەر، نەمىستەر، بولگارلار، گرەكتەر، قالماقتار، قىرىم تاتارلارى – بارلىعى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىنگە جانە ءماجبۇرلى دەپورتاتسياعا ۇشىراعان كەزدە «پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم» مەن «حالىقتار دوستىعىنىڭ» كۇشىن ءوز باستارىنان وتكىزدى.

كسرو-دا كۇندەلىكتى تۇرمىستىق دەڭگەيدە «حالىقتار دوستىعى» دەگەن ۇعىم كەڭەس ارمياسى قارۋىنىڭ كۇشىمەن عانا ءومىر ءسۇردى. كوممۋنيستىك مەملەكەتتىڭ تۇتقاسى بوساعان ساتتە-اق، ۇلتارالىق قاندى قاقتىعىستار باستالدى: وشتاعى وزبەكتەر مەن قىرعىزدار اراسىنداعى قىرعىن، ارميان-ازەربايجان قاقتىعىسى، پريدنەستروۆە ت.ب. كسرو قۇلادى، ويتكەنى وندا ەشقانداي ينتەرناتسيوناليزم بولماعان ەدى.

1986 جىلى 15 جەلتوقساندا الماتىعا كوكپ وك مۇشەسى گ. رازۋموۆسكي جانە ۋليانوۆسك وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ. كولبين كەلدى. 16 جەلتوقساندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا كولبين جوعارى پارتيا ورگاندارىنىڭ رەسپۋبليكالىق ءبىرىنشى حاتشى قىزمەتىنە ۇسىنىس جاريالادى. قازاقستانداعى پارتيالىق ەليتالار «تالقىلاۋسىز» داۋىس بەردى، ءسويتىپ، پارتيانىڭ بارلىق نورمالارى مەن جارعىسىن بۇزا وتىرىپ، قازاقستانمەن بايلانىسى جوق جانە جەرگىلىكتى جاعدايلاردى بىلمەيتىن، جەرگىلىكتى جەردە تىركەلمەگەن ادام رەسپۋبليكانىڭ باسشىسى بولىپ سايلاندى. بۇل قازاق حالقىن باسىنۋ رەتىندە قابىلداندى جانە نارازىلىق تۋعىزدى.

1986 جىلعى 17-18 جەلتوقساندا الماتى قالاسىنىڭ جاستارى رەسپۋبليكانىڭ جانە رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرمەۋگە قارسى نارازىلىققا شىقتى. دەمونستراتسيا بەيبىت بولدى، مەملەكەتكە قارسى نەمەسە ۇكىمەتكە قارسى ۇراندار بولعان جوق، ازاماتتار وزدەرىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن پايدالاندى، بىراق بيلىك ديالوگقا بارعىسى كەلمەگەن. تەررور مەن رەپرەسسياعا جۇگىنىپ، دەمونسترانتتارعا قارسى اسكەر مەن ميليتسيا جىبەردى. وسىلايشا، كونستيتۋتسيا مەن كەڭەس زاڭدارى قايتادان ورەسكەل بۇزىلدى.

بيلىك تەمىر دۋبينكالارمەن جانە ساپەر كۇرەكتەرمەن قارۋلانعان اسكەر مەن ميليتسيانى، كاسىپورىنداردىڭ ورىس ءتىلدى جۇمىسشىلارىنان قۇرالعان وتريادتاردى قازاق جاستارىنا قارسى قويدى. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، 17-18 جەلتوقسانداعى قايعىلى وقيعالار كەزىندە 150-دەن استام ادام قازا تاپقان. الماتىدا 540 ادام مەديتسينالىق مەكەمەلەرگە، 200-دەن استامى اۋرۋحاناعا تۇسكەن، 1700-دەن استام ادام ءتۇرلى جاراقاتتار العان.

دەمونستراتسيانى تاراتۋ ءۇشىن ساپەر كۇرەكتەر، قىزمەتتىك يتتەر قولدانىلدى، ادامداردى سۋىقتا سۋعا باتىرىپ، ۇستالعانداردى ۇرىپ-سوعىپ، جارتىلاي جالاڭاش كوپ ادام قالا سىرتىنا شىعارىلدى. بۇل حابار بۇكىل قازاقستاندى دۇرلىكتىردى، وسىعان ۇقساس نارازىلىقتار رەسپۋبليكانىڭ كوپتەگەن قالالارىندا دا وتكىزىلىپ، بيلىك باسىلدى.

حالىق كوتەرىلىسىنىڭ قاندى باسۋى قاتىگەز رەپرەسسيامەن اياقتالدى. 900-گە جۋىق ادام اكىمشىلىك جازاعا تارتىلدى، 99 ادام سوتتالدى، ونىڭ ىشىندە تۇرمەدە قايتىس بولعان 18 جاستاعى ق. رىسقۇلبەكوۆ. تەك ەلوردادا جوعارى وقۋ ورىندارىنان 264 ادام، كومسومولدان 758 ادام، پارتيادان 52 ادام شىعارىلدى. كومسومولدىق جانە پارتيالىق جازالار 1400-گە جۋىق ادامعا قولدانىلدى. ىشكى ىستەر ورگاندارىنان 1200 ادام، كولىك جانە مەديتسينالىق مەكەمەلەردەن 300 ادام جۇمىستان شىعارىلدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 12 رەكتورى قىزمەتىنەن كەتتى. تەرگەۋ مەن سوت پروتسەدۋرالىق ەرەجەلەردى ورەسكەل بۇزدى. بيلىك ستاليننەن كەيىنگى كەزەڭدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانى قۋدالاۋدى باستادى.

1987 جىلدىڭ باسىندا كوكپ وك قارار قابىلدادى، وندا 1986 جىلعى وقيعا «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ» كورىنىسى دەپ جاريالاندى. 1987 جىلى جۇمىس ورىندارىنا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە پايىزدىق كۆوتالار ەنگىزۋ پراكتيكاسى ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا قاراماستان تەڭدىگىنىڭ كونستيتۋتسيالىق پرينتسيپتەرىن بۇزۋ بولىپ تابىلادى.

گ.كولبيننىڭ ينتەرناتسيوناليزم جانە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى دەماگوگيالىق مالىمدەمەسى بىلىمگە قول جەتىمدىلىكتىڭ جابىلۋىنا جانە بايىرعى تۇرعىنداردىڭ بەدەلدى جۇمىسىنا، «ۇلتشىلدار» مەن «جەمقور شەنەۋنىكتەردى» ىزدەۋمەن قاتار ءجۇردى. سوعان قاراماستان، 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ ساياسي ءومىرىن دەموكراتيالاندىرۋدىڭ كاتاليزاتورى بولعانىن جانە كسرو حالىقتارى ءۇشىن دە، بۇكىل الەم ءۇشىن دە تاريحي ماڭىزى بارىن اتاپ وتكەن ءجون. سونىمەن قاتار، بۇل بۇرىنعى كسرو اۋماعىندا قالىپتاسقان ساياسي جۇيەگە قارسى العاشقى دەموكراتيالىق كوتەرىلىس بولدى، ول قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك پەن ەگەمەندىككە قول جەتكىزۋىنە جول اشتى.

حرۋششەۆ انا ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ەرىكتى ەكەنىن جاريالادى، سودان كەيىن برەجنەۆ رۋسيفيكاتسيا ساياساتىندا تاعى ءبىر قادام جاسادى - ول ورىس ءتىلىن ۇلتتىق رەسپۋبليكالار ءۇشىن مەملەكەتارالىق ءتىل عانا ەمەس، رەسپۋبليكالاردىڭ وزدەرى مەن تۇرعىندارى ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالادى.

جاڭا تاريح تۇجىرىمداماسىنا سۇيەنە وتىرىپ، كەڭەستىك تاريحشىلاردى ورىس ەمەس حالىقتاردىڭ بۇكىل تاريحىن قايتا جازۋعا ءماجبۇر ەتكەن برەجنەۆ باسشىلىعى بولدى. جاڭا تاريحي تۇجىرىمداما تەك انتي-عىلىمي عانا ەمەس، سونىمەن قاتار انتي-تاريحي بولدى.

جوعارىدا اتالعان ءۇش تۇجىرىمدامانىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ءۇش قاعيدا ۇسىنىلدى:

ءبىرىنشى قاعيدا - بارلىق ورىس ەمەس حالىقتار پاتشالىق يمپەرياعا وزدەرى ەرىكتى تۇردە قوسىلدى;

ەكىنشى قاعيدا - بۇعان قارسى تۇرعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار رەاكتسيالىق قوزعالىستار بولدى;

ءۇشىنشى قاعيدا - بۇل حالىقتاردىڭ ەسكى پاتشا يمپەرياسىنا ەنۋى ولار ءۇشىن تاريحي پروگرەسسيۆتى ارەكەت بولدى.

كسرو-نىڭ قۇرىلۋىنىڭ 60 جىلدىعىنا ارنالعان بايانداماسىندا اندروپوۆ بارلىق ۇلتتاردىڭ ءبىر ۇلتقا بىرىگۋى تۋرالى بولشەۆيزمنىڭ ەسكى ۋتوپيالىق تەزيسىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسىنىڭ ورتالىق نۇكتەسى ەتىپ، لەنيننىڭ ءوزى كوپ ۇلتتى رەسەيدى باسقارعان كەزدە قابىلداعان تەزيسىن جاسادى. الايدا، ول قايتىس بولعاننان كەيىن، ستالين مەن ونىڭ مۇراگەرلەرى وسى «العاشقى لەنينيزمگە» ورالدى.

تاۋەلسىز قازاقستان 1991 جىلدان باستاپ، ەلىمىزدىڭ ن.ءا.نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن رەسپۋبليكاداعى ۇلتتىق ماسەلەگە نەمەسە ۇلتارالىق قاتىناستارعا ۇلكەن جانە بايىپتى نازار اۋداردى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ۇلتتىق ساياساتتىڭ نەگىزگى كونستيتۋتسيالىق پرينتسيپتەرى:

- ۇلتتىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋدا شەشۋشى ءرول اتقاراتىن ەتنيكاارالىق قاتىناستار سالاسىنداعى نەگىزگى باعىتتاردى ەسكەرۋ;

- ناسىلىنە، ۇلتىنا، تىلىنە، دىنىنە، الەۋمەتتىك توپتارعا جانە قوعامدىق بىرلەستىكتەرگە مۇشەلىگىنە قاراماستان ادام مەن ازاماتتىڭ تەڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى;

- ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن الەۋمەتتىك، ناسىلدىك، ۇلتتىق، تىلدىك نەمەسە ءدىني كوزقاراستارعا بايلانىستى شەكتەۋدىڭ كەز كەلگەن نىساندارىنا تىيىم سالۋ;

- رەسپۋبليكانىڭ تاريحي قالىپتاسقان تۇتاستىعىن ساقتاۋ;

- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا، جالپىعا بىردەي تانىلعان حالىقارالىق قۇقىق پرينتسيپتەرى مەن نورمالارىنا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقارالىق شارتتارىنا سايكەس قازاقستاندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ قۇقىقتارىنا كەپىلدىك بەرۋ;

- ۇلتتىق مادەنيەتتەر مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىن دامىتۋعا جاردەمدەسۋ;

- قايشىلىقتار مەن قاقتىعىستاردى ۋاقتىلى جانە بەيبىت جولمەن شەشۋ;

- الەۋمەتتىك، ناسىلدىك، ۇلتتىق جانە ءدىني ارازدىقتى، وشپەندىلىكتى نەمەسە ارازدىقتى قوزدىراتىن مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن بۇزۋعا باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتەرگە تىيىم سالۋ;

- شەتەلدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋ، شەت ەلدەردە تۇراتىن وتانداستارعا انا ءتىلىن، مادەنيەتىن جانە ۇلتتىق داستۇرلەرىن ساقتاۋ مەن دامىتۋ، حالىقارالىق زاڭناماعا سايكەس تاريحي وتاندارىمەن بايلانىسىن نىعايتۋ.

قازىرگى ۋاقىتتا وسى قاعيدالاردىڭ بارلىعى جۇزەگە اسىرىلۋدا. مەملەكەتتىك ۇلتتىق ساياساتتىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى - بارلىق ۇلتتىق جانە ءدىني توپتاردىڭ وكىلدەرىنە تەڭ قۇقىقتار جانە بارلىق كونفەسسيالاردىڭ قىزمەتى ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋ.

بىراق بۇل ءماجبۇر ەمەس. كەز-كەلگەن باسقا ەلدەگىدەي، بىرقاتار فاكتورلارمەن بايلانىستى. كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرى بويىنشا، كوشى-قوننىڭ باستى سەبەبى - ەكونوميكالىق كومپونەنت بولدى جانە بولىپ قالا بەرەدى. جاسىراتىنى جوق، كەيبىر ادامدار قازاقستاندى رەسەيدىڭ جالعاسى جانە ۋاقىتشا تۇرعىلىقتى جەر دەپ ساناعان، سوندىقتان وعان رۋحاني بايلانباعان ادامدار كەتىپ جاتتى. كسرو ىدىراعاننان كەيىن بۇل ادامدار ىقتيمال ەميگرانتتارعا اينالدى.

قازاقستانمەن بىرگە ءوسىپ، ونى ءوز وتانى دەپ سانايتىن ورىستار وسىندا قالدى. ولاردىڭ مەنتاليتەتى رەسەيلىك ورىس مەنتاليتەتىنەن مۇلدەم وزگەشە، سوندىقتان مۇنداي ادامدار، ەگەر رەسەيگە كەتسە دا، كوبى قازاقستانعا قايتىپ كەلۋدە.

وسىعان بايلانىستى، قازاقستاندا سوڭعى 29 جىل ىشىندە ەتنيكالىق نەمەسە ءدىني سەبەپتەر بويىنشا بىردە-ءبىر ساياسي جاپپاي قاقتىعىس بولعان جوق. مىندەتتى تۇردە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى زاڭنامالىق اكتىلەرىندە ەتنيكالىق نەمەسە ءدىني شىعۋ تەگىنە قاراماستان بارلىعىنىڭ تەڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتەتىن، بارلىق ازاماتتاردىڭ ازاماتتىق جانە ساياسي قاۋىمداستىعىنا نەگىزدەلگەن قۇقىقتىق بازا قۇرىلدى دەپ ايتۋعا بولادى.

قازاقستاننىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ەتنوسارالىق ساياساتىنىڭ تاجىريبەسى الەمدىك قوعامداستىق تاراپىنان جوعارى باعالاندى جانە حالىقتىڭ كوپ ەتنيكالىق قۇرامى بىزگە ۇقساس ەلدەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتتى. قازاقستان حالىقارالىق قوعامداستىقتا قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ تولەرانتتىلىقتى، كونفەسسياارالىق جانە مادەنيەتارالىق كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان دايەكتى ىشكى ساياسات جۇرگىزەتىن ەل رەتىندە تانىلادى جانە قازاقستاننىڭ ءبىرتۇتاس حالقى - قازىرگى زامانعى جانە باسەكەگە قابىلەتتى زايىرلى مەملەكەتتى بەلسەندى قۇرىپ جاتقان حالىقتى بىلدىرەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ماسەلە سالاسىنداعى كەڭەستىك تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ، ەتنوسارالىق قاتىناستار سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىن ايقىندادى. تۇراقتى بەيبىتشىلىك، كەلىسىم جانە دوستىق الەمدىك مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە بىلەدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz