ادام بالاسىنىڭ رۋحاني ومىرىنە ەلەۋلى تۇردە ءنار بەرگەن، مادەني ءومىردى قالىپتاستىرۋعا وراسان زور ۇلەس قوسقان ەڭ كونە دۇنيەتانىمنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن ونەر مەن ونىڭ سيپاتى جانە تاريحي كەزەڭدەرىنە قازىرگى زامان بيىگىنەن باعا بەرۋ ماسەلەسى بۇگىنگى تاڭدا مادەنيەتتانۋشى عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىر.

الەم ەلدەرىندەگى ءاربىر ۇلت وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ءتول ونەرىن، مادەنيەتىن، ەستەتيكالىق ويلاۋ تاريحتارىن زەرتتەپ، ادامزات رۋحانياتىنا بەلگىلى دەڭگەيدە ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى. وسى ورايدا، ەرەكشە اتاپ وتەتىن ءبىر جايت بار. جالپى ونەر، ەستەتيكا عىلىمىن تانۋدا زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمى - تاريح-فيلوسوفيالىق ادىستەمە بولۋعا ءتيىس. تەك وسى ادىستەمەنىڭ ارقاسىندا عانا سان ءتۇرلى سحەمالىقتان، مودەلدەۋدەن، ەستەتيكانىڭ سحولاستيكالىق تۇسىندىرۋلەرىنەن اۋلاق تۇرۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋادى. سونىمەن قاتار ونەر، كوركەمدىك سانا، كوركەم وبراز، تۋىندى جاساۋ ءتاسىل، ونەردىڭ مازمۇنى، فورماسى، شىعارماشىلىق سەكىلدى ەستەتيكا عىلىمىنىڭ ۇعىمدارىن، كاتەگوريالارىن رەتىمەن، مانىنە ساي زەردەلەپ تانۋعا قادام جاسالادى. ونىمەن دە شەكتەلمەي تاريحي قالىپتاسۋدىڭ كەزەڭدەرىن انىقتاۋعا ادىستەمەلىك نەگىز سالادى.

ادام بالاسىنىڭ رۋحاني ومىرىنە ەلەۋلى تۇردە ءنار بەرگەن، مادەني ءومىردى قالىپتاستىرۋعا وراسان زور ۇلەس قوسقان ەڭ كونە دۇنيەتانىمنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن ونەر مەن ونىڭ سيپاتى جانە تاريحي كەزەڭدەرىنە قازىرگى زامان بيىگىنەن باعا بەرۋ ماسەلەسى بۇگىنگى تاڭدا مادەنيەتتانۋشى عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىر.

الەم ەلدەرىندەگى ءاربىر ۇلت وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ءتول ونەرىن، مادەنيەتىن، ەستەتيكالىق ويلاۋ تاريحتارىن زەرتتەپ، ادامزات رۋحانياتىنا بەلگىلى دەڭگەيدە ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى. وسى ورايدا، ەرەكشە اتاپ وتەتىن ءبىر جايت بار. جالپى ونەر، ەستەتيكا عىلىمىن تانۋدا زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمى - تاريح-فيلوسوفيالىق ادىستەمە بولۋعا ءتيىس. تەك وسى ادىستەمەنىڭ ارقاسىندا عانا سان ءتۇرلى سحەمالىقتان، مودەلدەۋدەن، ەستەتيكانىڭ سحولاستيكالىق تۇسىندىرۋلەرىنەن اۋلاق تۇرۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋادى. سونىمەن قاتار ونەر، كوركەمدىك سانا، كوركەم وبراز، تۋىندى جاساۋ ءتاسىل، ونەردىڭ مازمۇنى، فورماسى، شىعارماشىلىق سەكىلدى ەستەتيكا عىلىمىنىڭ ۇعىمدارىن، كاتەگوريالارىن رەتىمەن، مانىنە ساي زەردەلەپ تانۋعا قادام جاسالادى. ونىمەن دە شەكتەلمەي تاريحي قالىپتاسۋدىڭ كەزەڭدەرىن انىقتاۋعا ادىستەمەلىك نەگىز سالادى.

ونەر مەن ەستەتيكانىڭ دامۋ تاريحىنىڭ ءوزى فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ تاريحىمەن ەتەنە استاسىپ، تەوريالىق، ادىستەمەلىك تۇرعىدان وتە-موتە جۋىقتاسادى. ايتالىق، ونى الەم تاريحىندا ەسىمدەرى التىن ارىپپەن جازىلعان ءىرى فيلوسوفتاردىڭ كوبىنەسە ەستەتيكالىق ويلاۋدىڭ تەورياسىن، پراكتيكاسىن، كوركەمدىك سانانى، ونەردىڭ قوعامدىق ومىردە اتقاراتىن ءرولىن ءوز قاعيدالارىنىڭ اياسىندا، جۇيەنىڭ اۋماعىندا قاراستىرعاندىعىنان اڭعارۋعا بولادى. ولاي بولسا، ونەرتانۋدىڭ، ەستەتيكا عىلىمىن زەرتتەۋدىڭ ىرگەلى ادىستەمەسىنىڭ ءوزى جالپى فيلوسوفيا تاريحىن تانۋدىڭ باستى تاسىلىنە اينالۋىنا جاعداي جاساعاندىعىنا ابدەن كوز جەتكىزۋگە بولادى.

ونەر دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى سان سالالى، مازمۇنى تەرەڭ ءارى سيپاتى جاعىنان ارناسى كەڭ بولىپ كەلەدى.  اتالمىش ۇعىم كۇندەلىكتى ءومىر مەن كاسىبي ماماندىقتىڭ اياسىندا قولدانىلاتىن ايىرماشىلىقتارىنا قاراماستان ونەر تۋىندىسى رەتىندە دە، كۇندەلىكتى ومىردەگى وقيعالار نەمەسە تابيعات كورىنىستەرىن ايشىقتاعاننىڭ وزىندە ادامدى سەزىم الەمىنە جەتەلەمەك. وسى ءبىر ايىرىقشا ۇردىسكە العاش رەت نەمىس اعارتۋشىسى ا. باۋمگارتەن نازار اۋدارعان. ول ءحۇىىى عاسىردىڭ ورتاسىندا عىلىمي زەرتتەۋ سالاسىنا ەستەتيكا دەگەن تەرميندى ەنگىزگەندىگىمەن تاريحتا بەلگىلى عالىم.

ونەر سالاسى الەمگە كەڭ تاراعان عىلىمي نىسانداردىڭ ءبىرى ءارى ول ءوزىنىڭ ءتۇپ تامىرىن ەجەلگى ميفولوگيادان باستايدى. ادام قولىمەن جاسالعان نەمەسە تابيعي ءونىمدى سەزىنۋ ارقىلى كوڭىل تولقىپ تەبىرەنۋدى اڭعارعان، وعان تالداۋ جاساپ، پايىمداي باستاعان ساتتەن ونەرتانۋدىڭ العىشارتى نەگىز السا كەرەك.  وسىلايشا اينالا الەم تۋرالى پايىمداۋ مەن دۇنيەتانىم پايدا بولعان.

ونەر تۋىندىسىنىڭ سيپاتتارى مەن وعان ساي كەلەتىن كوڭىل تەبىرەنىسىنىڭ ءوسۋىن ەستەتيكا عىلىمىنىڭ ىرگەلى كاتەگورياسى بولىپ تابىلاتىن اسەمدىك جايىنداعى ۇعىمعا تەلۋگە دەگەن تالپىنىس جاسالىپ كەلدى. تاڭعاجايىپ، تراگەديالىق، كومەديالىق نەمەسە باتىرلىق سىندى ۇعىمدار كوركەمدىك كاتەگوريالارمەن سالىستىرىلۋدىڭ ناتيجەسىندە وزىندىك ءمان مازمۇنىن تابادى. جالپى، دۇنيەنى سەزىنۋ  ارقىلى تانۋدىڭ  ءارتۇرلى تيپتەرى ونى ءبىر جاعىنان عانا ايشىقتاۋى مۇمكىن. ولاي بولسا، ونەردى عىلىمنىڭ بىرەگەي قۇرىلىمى دەسەك، ونىڭ ىرگەتاسى كوركەمدىك جايىنداعى كاتەگوريا بولماق. ەگەر يماندىلىقتى، يگىلىكتى ءىستى ەتيكا قاراستىرسا، شىندىقتى تابۋ عىلىمنىڭ ىرگەلى كاتەگورياسى ەكەنى انىق. ال، ەستەتيكانىڭ كاتەگورياسى ەتيكا مەن ءدىني مازمۇندى بىردەي ءون بويىنا سىڭىرەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.

تراگەديالىق نەمەسە كومەديالىق نىساننىڭ جالپىعا ورتاق تيپتىك وبرازى شىعارمالاردا نەمەسە مەلودراما سەكىلدى ونەردىڭ ءوزى تۋدىرعان جانرلار ارقىلى كورىنىس تاپقانى بولماسا ءومىردىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي كوشىرمەسى ەمەس. ادام بالاسىنىڭ سەزىمىنە ەلەۋلى تۇردە اسەر ەتەتىن مازمۇنى تەرەڭ ويلى كورىنىستەر ونەر تۋىندىسى ارقىلى جەتكەندە عانا ونىڭ قۇندىلىعى ارتا تۇسپەك. ونىڭ اسەمدىكتى پاش ەتەتىن قابىلەتى تابيعي كورىنىستەردىڭ ىشكى سىرى مەن سيپاتىن جانە سىرتقى كەلبەتىن سيمۆولدىق كوركەمدىك تاسىلمەن ايشىقتايتىندىعىندا. اتاقتى فيلوسوف ي.كانت «ادام قولىمەن جاسالعانداي كورىنەتىن تابيعي دۇنيەنىڭ ءبارى تاماشا. ال، ونەر تابيعات ءونىمى سەكىلدى كورىنسە وندا ءتىپتى عاجاپ» دەگەن.

ادامنىڭ ويدا ساقتاۋ قابىلەتى كوڭىل تولقىتۋ ساتتەردى تۇرلەندىرە تۇسەدى. كوركەمدىك پايىمدى تۋدىراتىن مەحانيزمنىڭ ەڭ قىسقا انىقتاماسى «بولىپ وتكەن وقيعانىڭ ءبارى عاجاپ» دەگەن تۇراقتى تىركەستە جاتىر. سوندىقتان دا، عالىم م. باحتين «ءبىزدىڭ ويدا ساقتاۋ قابىلەتىمىز ءومىردىڭ ەستەتيكالىق مازمۇنىن ارتتىرا تۇسەدى» دەپ انىقتاعان. ۋاقىتتىڭ الىستاي ءتۇسۋى كوڭىل كۇيگە تولىققاندى بەينەلەۋ تەتىگىن اكەلەدى. بۇرىنعىلاردىڭ «وتكەن كۇن كوزگە بۇلدىر، ويعا انىق» دەۋى كەزدەيسوقتىق بولماسا كەرەك.

دامۋدىڭ العاشقى كەزدەرىندە كوركەمدىك سانا دۇنيەتانىم جايىنداعى فيلوسوفيالىق پايىمدارىنىڭ اياسىندا قاراستىرىلدى. تاريحي كەزەڭدەردە ول دامۋ مازمۇنىن وزگەرتۋمەن بولدى. ايتالىق، ەجەلگى داۋىردە فيلوسوفيا، ورتا عاسىردا تەولوگيا، ءدىنتانۋ اياسىندا دامىسا، قايتا داۋىرلەۋ كەزىندە كوركەم ونەر شەبەرلەرى ونى پراكتيكالىق شەڭبەردە جۇزەگە اسىردى. ال، ءحVىى - ءحVىىى عاسىردا ادەبي-كوركەم سىن مەن پۋبليتسيستيكا سالاسىنا كوبىرەك سۇيەنەتىن بولدى. ي.كانت، ف.شيللەر، ف.شيللينگ، گ.گەگەلدەردىڭ تۋىندىلارىندا كورىنىس تاپقان نەمىس كلاسسيكالىق ەستەتيكاسىندا ونەر تالعامىنىڭ تولىقتاي قۇرىلىمى پايدا بولدى.

كوركەمدىك ويدىڭ دامۋى ونەر فيلوسوفياسىنىڭ تەورياسىن بايىتۋعا، ونىڭ تۇجىرىمدامالارىن تەرەڭدەتۋگە اكەلگەن ەمپيريكالىق بايقاۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدىك كەزەڭدەرىن تۋدىردى. دامۋدىڭ ءار سالاسى ونەردىڭ سيپاتىن ايقىنداۋعا، تۋىندى مەن ونىڭ پايىمىنىڭ باعدارىن، زاڭدىلىقتارىن تانۋعا باعىتتالدى. وسىنىڭ وزىنەن ونىڭ نەگىزگى تۇجىرىمىنىڭ فيلوسوفيالىق سيپاتىن اڭعارۋعا بولادى. الايدا، ونىڭ ءتۇپ تامىرىندا پايدا كوزدەۋشىلىكتىڭ جوقتىعىن بىلە الامىز. كوركەمدىك وي - ءوزىنىڭ لايىقتى قۇرىلىمىن ءتۇرلى ساتىلىق تالداۋلار، كلاسسيكالىق جانە كوپشىلىك تالعامىنىڭ دامۋ باعىتتارى، ءارتۇرلى سەبەپ سالدارلار جانە تۋىندىگەرلەردىڭ شىعارماشىلىق ۇردىستەرىن ءجىتى باقىلاۋ ارقىلى قالىپتاسادى. ءىرى كولەمدەگى ەستەتيكالىق قۇرىلىمدار جۇيەسىن جاساعان اتاقتى فيلوسوفتاردىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر ونەر جانرلارىن تولىق ءتۇسىنىپ، كوركەمدىك تاسىلدەرگە، ءتۇرلى اعىمداردىڭ تاريحي ەرەكشەلىكتەرىنە سۇيەنگەن. ولاردىڭ قاتارىنا گەگەلدى، نيتسشەنى، بارگسوندى، ورتەگا ي گاسسەتتى، سارتردى، حايدەگگەردى جاتقىزۋعا بولادى.

كوركەم دۇنيە اينالانى بەينە ارقىلى بەلگىلى ءبىر فورمامەن بىزگە جەتكىزەدى. ونى كەڭ ارنادا قاراستىرساق، ءاربىر ونەر تۋىندىسى كوركەمدىك ءۇردىس وزىنەن تىس تۇرعان ء(وندىرىس، سپورت ت.س.س.) قىزمەتتەردىڭ ورتاق سيپاتى، كوركەمدىك پايىمى، جالپى تابيعي بولمىس.

مۋزىكا، بەينەلەۋ ونەرى، ادەبيەت سەكىلدى ونەر تۇرلەرىنىڭ ۇستانىمدارىن قالىپتاستىراتىن كوركەمدىك ءتاسىلدىڭ جالپى سيپاتىن انىقتاۋعا دەگەن قۇلشىنىس ادەبيەتتانۋ، ونەرتانۋ، مۋزىكاتانۋ سىندى سالالاردىڭ اياسىندا قاراستىرىلادى. قىسقاسى، ءاربىر كوركەم ونەر تۇرلەرىنە جاسالاتىن ەستەتيكالىق تالداۋ ماكرو جانە ميكرو دەڭگەيدە انىقتالادى.

ولاي بولسا، بۇگىندە ادەبي تۋىندىلارىمىز نەگە وقىلمايدى، تەاترلارىمىزدىڭ زالدارى نەگە كورەرمەندەرگە لىق تولمايدى، كينولارىمىزعا جۇرت نەگە لەك-لەگىمەن اعىلىپ كەلىپ جاتپايدى دەگەندەي سان ءتۇرلى ساۋالدارعا بەرىلەتىن ەڭ نەگىزگى جاۋاپ ونەر شىعارماشىلىعىنا دەگەن تانىم كوكجيەگىمىزدى كەڭەيتۋ، ەستەتيكالىق تالعامىمىزدى جوعارىلاتۋ دەر ەدىك. ول ءۇشىن اتالمىش سالا بويىنشا بەرىلەتىن جالپى جانە ىرگەلى ءبىلىمنىڭ ساپاسى جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋگە ءتيىس دەپ بىلەمىز.