بiز - ادامزات بالاسى، ونداعان، جۇزدەگەن جىل بۇرىن بولىپ وتكەن وقيعالارعا، ولارعا تiكەلەي ارالاسقان تiرi پەندەلەردiڭ iس-قيمىلىنا، سول iس-قيمىلدارعا سەبەپشi بولعان ارمان-ماقساتتارىنا ادامي ءادiل باعاسىن بەرۋدi ۇيرەنە الدىق پا؟

بiز - ادامزات بالاسى، ونداعان، جۇزدەگەن جىل بۇرىن بولىپ وتكەن وقيعالارعا، ولارعا تiكەلەي ارالاسقان تiرi پەندەلەردiڭ iس-قيمىلىنا، سول iس-قيمىلدارعا سەبەپشi بولعان ارمان-ماقساتتارىنا ادامي ءادiل باعاسىن بەرۋدi ۇيرەنە الدىق پا؟
تىرىساتىن شىعارمىز، بiراق ءالi ۇيرەنە الماعانىمىز انىق. ۇيرەنبەگەنiمiزگە ادامزات بالاسىنىڭ تاريحى ازiرگە تەك اق پەن قارا تۇستەن عانا تۇراتىندىعى دالەل. ايتپەسە، بiر حالىقتار ءۇشiن ار مەن نامىستىڭ بەينەسi iسپەتتi بولعان پەرزەنتتەردiڭ كەلەسi بiر حالىقتار ءۇشiن قىلمىس پەن قارعىستىڭ ولشەمiندەي بولىپ شىعا كەلەتiندiگiن قالاي تۇسiندiرەمiز؟ ارىعا بارماي-اق قويايىق، ەۋروپانىڭ قاساپشىسى اتانعان ناپولەون فرانتسيانىڭ ۇلى ماقتانىشى ءھام كونە الەمنiڭ دامۋىن ساپالى جاڭا باعىتقا بۇرۋشى بولسا، نوعاي حالقىن بiر تۇندە قانجوسا قىلىپ قىرعان سۋۆوروۆ ورىس ونەرiنiڭ داڭقتى بەتتەرiنiڭ بiر پاراعى بولىپ سانالادى. مۇنداي داۋى بار داڭقتى تۇلعالار ءامiر تەمiر، بابىر، اتيللا-ەدiل، شىڭعىس حان بولىپ سوزىلىپ كەتە بارادى. سiز بiرiن اقتاۋعا تىرىسساڭىز، ەكiنشi بiرەۋلەر سول اقتاماق تۇلعاڭىزدى كۇستانالاپ قارالاۋعا دايىن. ادامزات بالاسىنىڭ قولىنان وتكەن تاريحىمىزعا، ونى جاساعان ۇلى تۇلعالارعا نە ادۆوكات، نە ۇكiم كەسۋشi بولۋ عانا كەلەتiندەي. كەيبiرiمiز، تiپتi, جەندەتتiڭ جەككورiنiشتi ءرولiن ويناۋدان دا قورىقپايتىن، قاشپايتىن سەكiلدiمiز. وزگە عىلىمدار قانشا دامىسا دا، تاريح عىلىمى ءالi كۇنگە بەينەبiر ورتاعاسىرلىق تۇنەك قۇشاعىندا قالىپ قويعانداي. تاريحي تۇلعانى ونىڭ جان دۇنيەسiنە، ادامي بەينەسiنە ءار ءتۇرلi قىرىنان باعا بەرۋگە مۇمكiندiك جاسايتىن باستاۋحاتتار مەن دەرەكتەر ارقىلى تاني وتىرىپ، ول تۋرالى سالىستىرمالى تۇردەگi بولسا دا اقيقات تۇسiنiككە جاقىنداي ءتۇسۋدiڭ ورنىنا، «اناۋ زالىم، مىناۋ كەمەڭگەر» دەپ توپقا ءبولiپ، كەجەگەمiزدiڭ كەرi تارتا بەرەتiندiگi سول قاراڭعىلىعىمىزدان بولار-اۋ.
مىسالى، تۇلا بويىنان قاتىگەزدiك پەن قاتالدىقتىڭ لەبi ەسەتiن مىنا بiر ۇزiك ءماتiندi ۇرپاقتارىنا كiم جازىپ قالدىرۋى مۇمكiن: «اۋعاندىقتار شايقاسا المايتىن جاعدايدا اۋزىنا ءشوپ قىستىرىپ، «مەن - سەنiڭ وگiزiڭمiن» دەگەندەي، قۇلشىلىق ەتiپ، جاۋىنا باس يەدi. بۇل ادەتتi بiز سول جەردە بايقادىق. قارسىلىق ەتەر دارمەنi قالماعان اۋعاندىقتار تiسiمەن ءشوپ تiستەپ كەلiپ قولعا ءتۇستi. مەن تiرiدەي الىپ كەلگەندەردiڭ دە باسىن الۋعا بۇيىردىم، ولاردىڭ باس سۇيەگiنەن كۇمبەز كوتەردiك».
كiم ءماتiننiڭ اۆتورى؟
حIح عاسىرداعى اعىلشىن وفيتسەرi مە، الدە الەمدi تiتiرەتكەن شىڭعىس حان با؟ بالكiم، ءامiر تەمiر بولار؟ ياكي «گالل سوعىسىن» ءوزi حاتتاپ قالدىرعان ايگiلi يۋلي تسەزار شىعار؟ كiم بولسا، ول بولسىن، ەگەر وسى ءماتiندi جازىپ قالدىرعان ادامنىڭ ارتىندا ونىڭ باسقا دا جاساعان جاقسىلى-جاماندى iس-ارەكەتتەرi تۋرالى دەرەك قالماسا، ءماتiن اۆتورىنىڭ ادامزات تاريحىنا ەڭ قانقۇيلى، ەڭ قاتىگەز جانداردىڭ بiرi رەتiندە كiرەتiندiگiنە كامiل سەنە بەرۋiڭiزگە بولادى. قانشا تىرىسساڭىز دا اقتاپ الا المايسىز. اليبي جوق.
«ولاردىڭ باس سۇيەگiنەن كۇمبەز تۇرعىزدىق».
ارعى-بەرگi ادەبيەتتەن، ونەردەن حابارىڭىز بار جان بولسا، كوز الدىڭىزعا ىلعي دا سوعىس باتاليالارىن سالاتىن ۆەرەششاگيننiڭ «سوعىستىڭ شىرقاۋ شىڭى» دەپ اتالاتىن بiر كارتيناسى ورالماق. وسى كارتيناداعى باس سۇيەكتەردەن تۇرعىزىلعان مۇنارانىڭ قورقىنىشتى سۇسى جۇرەگiڭiزدi تاعى دا بiر رەت دiر ەتكiزەتiنi راس.
سونىمەن ءماتiن اۆتورى كiم بولۋى مۇمكiن؟ ريتوريكالىق ساۋالىمىزعا جاۋاپ بەرمەستەن بۇرىن، ەندiگi تاريحتىڭ ەنشi¬سi¬نە اينالعان تاعى بiر ۇزiك ماتiنگە كوز تاستايىق. «ءيا، جو¬عا¬رىدا بابىردىڭ جاي پاتشا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ادەبيەت، مۋزىكا، زاڭ سالالارىنان دا مول ماعلۇماتى بار عالىم ەكەنiن ايتقانبىز. مiنە، وسىدان 5 عاسىر بۇرىن بابىر ايتقان عيبراتتى سوزدەر!» (مۇرتازا بۇلۇتاي، «زۇلىمدىق فور¬مۋلاسى» شىڭعىس حاندى اقتاپ الۋعا اسىعۋدىڭ استارىن¬دا نە سىر بار؟ «ەگەمەن قازاقستان»، 2001 ج. № 242, 248, 249, 250).
الدىڭعى ءماتiن اۆتورى باسقا ەمەس، مۇرتازا بۇلۇتاي تامسانا دارiپتەپ وتىرعان ءدال وسى ءوز زامانىنىڭ وزىق ازاماتتارىنىڭ بiرi بابىر زاھير اد-دين مۇحامەد بولاتىن (بابىر زاھير اد-دين مۇحامەد. «بابىرناما»، «اتاتەك»، 1993 ج. 172-بەت).
«ولاردىڭ باس سۇيەگiنەن كۇمبەز تۇرعىزدىق» دەگەن جولداردى جازعاندا اقىن، مۋزىكاشى، زاڭگەر بابىر بابامىزدىڭ ساناسىندا قانداي وي تۇردى ەكەن؟ كوز الدىنا قانداي كورiنiستەر ەلەستەدi? جەلكەدەن قيىلىپ جاتقان باس، تۇقىل مويىننان اتقاقتاپ جاتقان قان بولدى ما؟ الدە شاراسىز ءمۇمiننiڭ اياۋشىلىق تiلەپ جالبارىنعان كوز جانارى ما؟ بالكiم، كوڭiلiندە جەڭiمپازدىڭ سالتاناتتى سازى ويناعان بولار؟ جوق، ءبارiن قويىپ، جولىن ءاردايىم وڭعارىپ وتىراتىن جاراتقان اللاعا شۇكiرشiلiك ەتكەن شىعار؟
مۇرتازا بۇلۇتاي وسى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسسا، «زۇلىمدىق فورمۋلاسىن» تابۋعا، ونىڭ فورمۋلاسى شىڭعىس حاننىڭ تاعدىرى، جاساعان iس-ارەكەتi بولىپ شىعاتىندىعىن دالەلدەۋگە ۇمتىلماعان بولار ەدi. ويتكەنi تاريح دەگەنiمiز ناقپا-ناق فورمۋلاعا سالىنا سالاتىن حيميا دا، مىستان التىن الۋعا بولادى دەپ سەندiرگiسi كەلەتiن الحيميا دا ەمەس قوي. ارۋاقتارعا سiز بەن بiز ناقتى باعاسىن بەرە المايمىز، ونداي قۇدiرەت تەك ءتاڭiردiڭ ەنشiسiندە عانا.
ەندi ويلانىپ كورەيiكشi, ءوزi جازىپ قالدىرعان سوزiنە سەنسەك، بۇلۇتاي اسپانعا كوتەرە ماقتاپ وتىرعان اقىن بابىر شىڭعىس حاننان دا وتكەن جاۋىز بولىپ شىقپاي ما؟ بiر جاۋىزدىڭ ارتىل اشامىن دەپ ەكiنشi بiر جاۋىزدى جالعان كوتەرمەلەۋدiڭ نە كەرەگi بولدى ەكەن؟ ەگەر اقىن بابىردى وسىلاي ماقتاۋعا بولاتىن بولسا، وندا قاعان شىڭعىستى دا قالاي بولماسىن اقتاۋعا بولاتىندىعى عوي.
مۇرتازا بۇلۇتاي رۋشىل، ىرىمشىل، تاياقتى ءالiپ دەپ تانىمايتىن شىڭعىس حان ءوز شاپقىنشىلىعىمەن يسلام وركەنيەتiنiڭ قۇلدىراپ كەرi كەتۋiنە سەبەپشi بولدى دەپ دالەلدەۋگە تىرىسىپتى. ال دالەلدەۋدiڭ ناقتى دايەكتi قاجەت ەتەتiندiگi انىق. شىڭعىس حان قولاستىنداعى تۇركi-موڭعول ساربازدارىنىڭ العاش قاقتىعىسقان يسلام مەملەكەتi ورتا ازيالىق حورەزم پاتشالىعى بولاتىن. مەملەكەتتiڭ iشكi, سىرتقى ساياساتىنىڭ باياندى، تۇعىرلى بولۋىنا مەملەكەت باسشىسىنىڭ تiكەلەي جاۋاپ بەرەتiندiگiن ەسكەرسەك، وسى تۇستا حورەزم پاتشاسى تۋرالى ءوز زامانداسىنىڭ پiكiرiنە توقتالا كەتكەنiمiز دە ورىندى-اۋ.
باعداتتان شىققان ايگiلi دارiگەر ءابد ءال-لاتيف (1231-32 جىلدارى قايتىس بولعان) بۇل بيلەۋشi تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «حورەزم-شاح مۇحاممەد يبن تۋكۋش ۇرى جانە زورلىقشى بولاتىن، ال ونىڭ ساربازدارى اۋمەسەرلەر ەدi...
كوبiسi تۇركiلەر - پۇتشىلدار نەمەسە ادامشىلىقتان كەتكەن مۇسىلماندار... ول رۋ-تايپالاردىڭ بiر بولiگiن قىرىپ، قالعانىن قىزمەتكە الۋشى ەدi... ال ولاردىڭ كوكiرەگiندە بۇعان دەگەن ىزا-كەك قايناپ جاتاتىن. ءوز حالقىنا كەلگەندە دە، جاۋلارىمەن قارىم-قاتىناستا دا ول ساۋاتتى ساق ساياسات جۇرگiزبەيتiن... مiنە، ەندi وعان ءبارi بiر اتانىڭ بالالارى، تiلi بiر، جۇرەگi بiر، كوسەمi بiر موڭعولدار ءتونiپ كەلەدi» (گ.ە.فون گيۋرنەباۋم. «كلاسسيچەسكي يسلام»، موسكۆا، «ناۋكا»، 1988, ستر 186).
حورەزم حالقىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيiرiلگەن شىڭعىس حاننىڭ قانقۇمار بiلiمسiزدiگi ەمەس، ورتا ازياداعى يسلامنىڭ قورعان قالقانى iسپەتتi سانالاتىن وسى بيلەۋشiنiڭ كورسوقىر ساياساتى مەن جەكە باسىنىڭ اقىماقتىعى ەدi.
«ۇيعىر جانە قىتايلىقتارمەن ساۋدا جاسايتىن حورەزم ساۋداگەرلەرiنەن حورەزم-شاح شىڭعىس حاننىڭ سولتۇستiك قىتايدى جاۋلاپ العانىن بiلدi (تسزين يمپەرياسىمەن تۇركi-موڭعولدار عانا ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ دا تiكەلەي ءوز جەكە باسىنىڭ وشتiگi بار بولاتىن. قىتايلار شىڭعىس حاننىڭ اتاسى امباعاي حاندى الداپ قولعا ءتۇسiرiپ، كەرگiشكە قاعىپ ولتiرگەن-دi - ءا.ب.) موڭعول بيلەۋشiسiنە قۇتتىقتاۋ سالتىمەن ەلشiلiك جiبەرۋدi دۇرىس دەپ تاپتى. شىن ماقساتى موڭعولداردىڭ ءال-اۋقاتىن بiلۋ بولاتىن. ەلشiلەر مەن ساۋداگەرلەردi شىڭعىس حان زور قۇرمەتپەن كۇتiپ الدى جانە جاۋاپ رەتiندە ءوز وكiلدەرi مەن ساۋدا كەرۋەنiن قوسا اتتاندىردى. ديپلوماتتار دا، كەرۋەن دە نەگiزiنەن قيىر شىعىسپەن ساۋدا جاساۋ كەڭiستiگiن كەڭەيۋ ءۇشiن شىڭعىس حاننىڭ اگەنتتەرi بولۋعا كەلiسكەن حورەزمدiكتەر مەن بۇحارالىقتاردان - مۇحاممەد II-نiڭ بوداندارىنان تۇراتىن. كەرۋەن حورەزمنiڭ شەكاراسىنا جەتiپ، سىرداريا وزەنiنiڭ جاعاسىنداعى وتىرار قالاسىنا توقتادى. بۇل جەردەن ۇرگەنiشكە بەت الماق بولاتىن. شاح ولارمەن اڭگiمەلەسۋگە كەلiسiم بەردi. بiراق وتىرار گۋبەرناتورى (ينالشىق قايىرحان - ءا.ب.) ساۋداگەرلەردi ءولتiرiپ، دۇنيە-مۇلiكتەرiن تارتىپ الۋعا بۇيرىق جاسادى (شاحتىڭ قۇپيا تاپسىرماسىمەن بولسا كەرەك). بۇل حابار موڭعول يمپەراتورىنا جەتكەندە، ول ءوز وكiلiن مۇحاممەدكە جiبەرiپ، ودان وتىرار گۋبەرناتورىن ۇستاتىپ بەرۋiن ءوتiندi. مۇحاممەد بۇل ءوتiنiشتi ورىنداماق تۇگiلi, ەلشiسiنiڭ ءوزiن ءولتiرiپ تاستادى. ەلشiنiڭ جول سiلتەۋشiسi ساقالى كۇزەلگەننەن كەيiن عانا قايتۋعا مۇمكiندiك الدى. بۇل ماسقارالاۋ بولىپ تابىلاتىن. ەندiگi جەردە شىڭعىس حاننىڭ سوعىسۋدان باسقا امالى جوق ەدi. دەرەۋ قۇرىلتاي شاقىرتىپ، تۇركiستان كومپانياسىنىڭ (1218) جوسپارى جاسالدى» (گ.ۆ.ۆەرنادسكي. «مونگولى ي رۋسى»، 1997, ستر 45).
شىڭعىس حان عۇمىرىنىڭ وسى تۇسىنا قاراساڭىز، قاي باستاۋحاتتان دا جوعارىداعىداي اڭگiمەنi كورەسiز. بۇدان كەيiنگi وقيعالار «قىلىش كوتەرگەن ادام قىلىشتان ولەتiندiگiن» دالەلدەپ بەردi. جەكەلەگەن بيلەۋشiلەردiڭ وسىنداي ەل الدىنداعى جاۋاپسىزدىعى سەبەپ بولماعاندا، كiم بiلەدi, شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جورىقتارى دا بولماس پا ەدi. ويتكەنi بۇل كەزدەرi ۇلى قاعاننىڭ جاسى 50-دەن اسقان بولاتىن (ەكiنشi دەرەك بويىنشا 64-تە، بۇل جاستا الىس شاپقىنشىلىق جورىققا شىعا قويۋى قيسىنسىزداۋ، سوندىقتان سەنiمسiز - ءا.ب.).
ءيا، تاريح ۇلى تۇلعانى زەرتتەۋشiدەن ونىڭ قارسىلاستارى تۋرالى دەرەكتەردi دە قوسا زەرتتەۋدi تالاپ ەتەدi. ولاي بولسا شاحانوۆ تا، مۇرتازا بۇلۇتاي دا قىزعىشتاي قوريتىن، بiر ءساتتi السiزدiگiمەن وتىراردىڭ كۇيرەۋiنە سەبەپشi بولعان ينالشىق قايىرحان تۋرالى دا اڭگiمەلەي كەتكەنiمiز ءجون بولار.
وتكەن ماقالامىزدا ء(ا.بالقىبەك «شىڭعىس حان جايلى شىندىق نەگە بiرجاقتى بەينەلەنۋi تيiس؟» «قازاق ادەبيەتi»، 2001, № 21) مارقۇم، تاريحشى سەرجان مۇساتايۇلى اقىنجانوۆتىڭ «قازاقستاننىڭ ورتاعاسىرلىق تاريحىنداعى قىپشاقتار» كiتابىنان شەجiرەشi جۋجانيدەن الىنعان مىنا مىسالدى كەلتiرگەنبiز: «615 (1216) جىلى... حورەزم شاحى مۇحاممەد يەمەكتەن شىققان ياكافتاننىڭ ۇلى تۇركiستاندىق قادىرحاننىڭ تايپاسىن ويرانداۋعا اتتاندى» (س.م.احينجانوۆ، «كيپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا»، الماتى، 1999, ستر 224).
وتىراردا شىڭعىس حاننىڭ كەرۋەنiن تۇگەلiمەن قىردىرتقىزىپ تاستاعان ينالشىق قايىرحان وسى قادىرحان بولاتىن. ارادا 2 جىل وتكەندە ول ءوزiنiڭ كەشەگi قارسىلاسى مۇحاممەدشاحقا نەلiكتەن جاعىمپازدانا قالدى، وسى جاعى تۇسiنiكسiزدەۋ. الدە بۇلiك جاساعان بۇنى بiر رەت كەشiرiپ، قولىنا وتىراردىڭ بيلiگiن ۇستاتقان جيەنiنiڭ الدىندا بiر رەت كورiنiپ قالعىسى كەلدi مە ەكەن؟ (مۇرتازا بۇلۇتايدىڭ ماقالاسىندا ناعاشى مەن جيەن ماسەلەسi كوپ كوتەرiلەدi - ءا.ب.).
ادام جانىنىڭ قۇپيا قالتارىستارىنان حابار بەرەتiن وسى بiر كولەڭكەلi تۇسقا ابiلعازى ءباھادۇر-حاننىڭ «تۇرiك شەجiرەسiندەگi» مىنا ۇزiك جارىق تۇسiرەتiندەي: «وتىراردىڭ بيلەۋشiسi ينالشىق مۇحاممەد سۇلتاننىڭ اناسىنىڭ تۋىسقانى ەدi. قايىرحان ەسiمiن وعان سۇلتان بەرگەن-دi. ساۋداگەرلەر وعان وزدەرiن تانىستىرىپ ءوتتi. بiرەۋi ونى ينالشىق رەتiندە بiلەتiن بولعاندىقتان، قايىرحان دەمەي، بۇرىنعى ەسiمiمەن اتادى. بۇل بولسا، بۇعان قاتتى رەنجiپ، ساۋداگەرلەردi قاماۋعا بۇيرىق بەردi دە، بiرنەشە ادامنىڭ وتىرارعا تىڭشىلىق ەتۋگە كەلگەندiگi تۋرالى سۇلتان مۇحاممەدكە حابار جiبەردi» (ابۋل-گازي-باگادۋر-حان، «رودوسلوۆنوە درەۆو تيۋركوۆ. موسكۆا-تاشكەنت-بيشكەك، 1996, ستر 61).
نە دەگەن شىجبىڭدىق! بiر عانا قايىرحان دەگەن ەسiم ەشقاشان مۇسىلماندىقتىڭ نەمەسە وزگەدەن بيiكتiكتiڭ دالەلi بولا الماسا كەرەك. باسقا ەسiمدەر دە سولاي. ادام ەسiمiن ساياساتقا ءدال وسىلاي ماسقاراشىلىقپەن ارالاستىرۋ بۇرىن-سوڭدى تاريحتا باسقاشالاي قاشان ءجۇز بەرگەنiن ەسكە تۇسiرە الماي دال بولاسىڭ. شاماسى، بۇل وقيعا تاريحتا تiركەلگەن جالعىز دەرەك بولىپ قالاتىن بولار. دەگەنمەن، وتىراردى ينالشىقتىڭ جيەنi بەرگەن جاڭا ەسiمiنiڭ قۇربانى بولدى دەۋگە اۋىز بارمايدى. تىم قۇنسىز باعا. قايىرحان ءۇشiن دە، وتىرار ءۇشiن دە.
مۇرتازا بۇلۇتاي «ونىڭ قولى وڭتۇستiك ايماق¬تا¬رىمىزداعى گۇلدەنگەن 26 قالانى جەرمەن جەكسەن ەتكەن. بۇل شاپقىنشىلار ماجارستاننان كورەياعا، سولتۇستiك سiبiردەن ارابستانعا دەيiنگi اۋماقتاعى 900 قالانى، ياعني 900 وركەنيەت وشاعىن قۇرتقان» دەپ جازادى. جانە بۇل پiكiرiن بiر ەمەس، ەكi رەت قايتالايدى. شاماسى، مۇرتازا حورەزم شاحى مۇحاممەد اسكەرلەرiمەن 1219 جىلى بولعان سوعىستىڭ سالدارىن ايتىپ وتىرعان بولار. وسى سوعىستان كەيiن تاس-تالقان بولىپ جەڭiلگەن حورەزم اسكەرلەرiنiڭ قالدىقتارىن تۇرە قۋعان موڭعولداردىڭ ءۇندiستان، كاۆكاز جانە ورىس دالاسىنىڭ وڭتۇستiك وڭiرلەرiنە كوكتەي ءوتiپ كەتكەندiگi انىق. بiراق، بۇلار نەگiزiنەن اشىق دالادا جۇرگiزiلگەن شاعىن شايقاستار عانا بولاتىن. موڭعولدار شىڭعىس حاننىڭ كوزi تiرiسiندە ورتا ازيادا عانا بiرشاما تۇراقتاپ قالا الدى. ال اۋعان، ءۇندiستان، ءازiربايجان مەن گرۋزيا، كەرiسiنشە تۇركi-موڭعولداردان ەمەس، اكەدەن قالعان بيلiكتi قالپىنا كەلتiرگiسi كەلگەن سۇلتان جالەلەدديننەن، حورەزم شاحىنىڭ ۇلىنان كوپ تەپەرiش كوردi.
تاريحتا شىڭعىس حان ايتتى دەپ سانالاتىن «اتتا وتىرىپ ەل-جۇرتتاردى جاۋلاپ الۋ وڭاي دا، اتتان ءتۇسiپ ونى باسقارۋ قيىن» دەگەن ءسوز بار. جاۋلاپ العان جەردi باسقارىپ، ءوز بيلiگiندە بەكەم ۇستاپ تۇرۋ ءۇشiن قاتقىل قول، جۇيەلi ەسەپ كەرەك. ەندiگi جەردە وسى قاتقىل قول مەن جۇيەلi ەسەپ تۇركi-موڭعولداردى باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنداعى بايلانىسشى قىلىپ قويدى. ءيا، قاراپ وتىرساق، تۇركi-موڭعولدار ءۇشiن جاۋلاپ الىنعان ورتا ازيانىڭ اۋقىمى دا تارلىق ەتپەيتiندەي. تارلىق ەتپەيتiنi راس تا ەدi. بiراق ولار يسلام الەمi مەن حريستيان الەمiنiڭ ورتاسىنا سىناداي بولىپ قاعىلعان-دى. «بۇدان كەيiنگi سوعىستارعا موڭعوليا ءوز ەركiمەن ەمەس، دۇنيەجۇزiلiك تاريح پەن ساياسات وقيعالارىنىڭ قىسىمىمەن تارتىلدى. بۇل ەل ەندi ول سوعىستارعا قاتىسپاي بەيتاراپ قالا المايتىن ەدi» (ل.گۋميلەۆ. «قيال پاتشالىعىن iزدەۋ». الماتى، 1992, 200 بەت).
مۇرتازا بۇلۇتاي شىڭعىس حان بابامىزدان قالعان جاساعا، ياكي زاڭدار جيناعىنا دا وڭ قاباق تانىتپاپتى. جاسانىڭ م.بۇلۇتاي ويلاعانداي ەمەس، يسلام الەمiنە بiرشاما ىقپال جاساعاندىعىن مىنا سوزدەر دالەلدەي تۇسسە كەرەك. «اراب جازۋشىسى يبن تاحريبەرديدiڭ جازۋى بويىنشا ەگيپەت ءامiرi ارتاش جاسانى تولىق زەرتتەپ وقىعان. ەسسيۋتي سۇلتان بەيبارىستىڭ جاسانىڭ زاڭدارى مەن قاعيدالارىن ەگيپەتتە قولدانۋعا نيەت ەتكەنiن مالiمدەيدi. راسىندا دا ماملۇكتەردiڭ اس-سياسا دەپ اتالاتىن زايىرلىلىق (سۆەتسكوە) زاڭى شىڭعىس حان كودەكستەرiنiڭ نەگiزiندە جاسالعان. ارينە، بۇل ەرەكشە جاعداي. ماملۇك بيلەۋشiلەرiنiڭ شىققان تەگi تۇركi ەكەندiگi, ولاردىڭ بiرشاما ۋاقىت التىن ورداعا باعىنىشتى (ۆاسسال) بولىپ تۇرعانى اسەر ەتكەن بولسا كەرەك» (گ.ۆ.ۆەرنادسكي. «مونگولى ي رۋس»، 1997, ستر 115-116). شىڭعىس حان جاساسى تۋرالى بiلگiسi كەلەتiندەر ول تۋرالى جاڭاعى ءۇزiندi الىنعان كiتاپ پەن ەرەنجەن حارا-داۆاننىڭ «چينگيس-حان كاك پولكوۆودەتس ي ەگو ناسلەديە» كiتابىنان تولىعىراق وقىپ تانىسا الادى. جانە مۇرتازا بۇلۇتاي تۇجىرىمىنان باسقا تۇجىرىمعا كەلەتiندiگiنە دە سەنiمدiمiز.
ابىلايدىڭ اق بۋراسىن، جامبىلدىڭ قىزىل جولبارىسىن بiلمەيتiندەي، (ولاردىڭ مۇسىلمان ەكەندiگiنە كiم كۇدiكتەنە الادى - ءا.ب.). مۇرتازا بۇلۇتايدىڭ تۇركi-موڭعولدارعا ىرىمشىل، پۇتشىل دەپ بەت الدى تيiسە بەرۋiنiڭ دە ءجونi جوق. مۇرتازا ايتتى ەكەن دەپ قازاق حالقى بۇكiل حالىق اۋىز ادەبيەتiن جوققا شىعارىپ تاستاي الماسا كەرەك. تاريحىن دا كەرەكسiز قىلىپ تاستاماسى انىق. ال سول شىڭعىس حاننىڭ يمپەرياسىن قۇرعاندار نەگiزiنەن قازاق رۋ-تايپالارى بولاتىن. شىڭعىس حاننىڭ ءوزiنiڭ دە ءتۇبi تۇركi ەكەندiگiن لەۆ گۋميلەۆتiڭ «كونە تۇرiكتەرiنiڭ» بiرiنشi ءبولiمi «ۇلى تۇركi قاعاناتىن» زەردەلەي وقىعان جاي ايقىن اڭعارماق. بۇل باعىتتا تەرەڭiرەك بiلگiسi كەلەتiن جاندارعا ومiربەك پانزاربەكوۆ پەن بولاتتەمiر التاەۆتاردىڭ «تۋ-گيۋ-تۇركۇل» اتتى ەڭبەگiن وقۋعا كەڭەس ەتەمiز.
ءيا، شىڭعىس حاننىڭ پسيحيكالىق اۋرۋ ەمەس، كەرiسiنشە سىندارلى، سابىرلى، دوسىنا ادال، جاۋىنا ءمارت كiسi بولعاندىعىن ول ءجۇرiپ وتكەن جول، ول كەشكەن عۇمىر ايقىن اڭعارتىپ جاتىر. باسىپ وتكەن جورىق جولىندا وزiنە دەگەن قۇرمەتكە ول iلتيپاتپەن جاۋاپ بەرگەن قالالار سيرەك بولماعان. شىڭعىس حان جايلى كiتاپتاردى زەردەلەي وقىساق، مۇنداي دەرەكتەردiڭ از ەمەس ەكەندiگiنە سان رەت كوز جەتكiزەمiز. ۇلى ادامنىڭ سۇڭعىلا كەمەڭگەرلiگiنە ءتانتi بولامىز. ءسوز سوڭىندا بiر ماقالادا ۇلى ادام - كەمەڭگەر بابامىزدىڭ عۇمىرىنا جارىق تۇسiرەتiن دەرەكتەردi جان-جاقتى بايانداپ بەرۋ مۇمكiن ەمەس ەكەندiگiن ايتا وتىرىپ، ول تۋرالى كەمەل تۋىندى ەندi دۇنيەگە كەلەتiندiگiنە سەنەتiندiگiمiزدi ايتقىمىز كەلەدi.
2001 جىل.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»