(احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ماسا» جيناعىن قايتا پاراقتاعاندا)

(احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ماسا» جيناعىن قايتا پاراقتاعاندا)

«ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋدىڭ تاريحي ۇلى ۇلگىلەرىن شىن مانىندە كورسەتىپ بەرگەن ايگىلى تاريحي قايراتكەرلەردىڭ، مەملەكەت باسقارۋشىلارىنىڭ تۇتاس لەگى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا. ولار قازاق مەملەكەتتىگىن دامىتۋدىڭ نىساناسىن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باس كەزىندە-اق كورسەتىپ بەرگەن بولاتىن. تاريح تۋرالى توپشىلاۋدىڭ سايار جەرى تەك قانا وسى عاسىر تۋرالى نەمەسە تەك قانا جاۋگەرشىلىك جايىندا بولماۋ كەرەك، ۇلتتىق رۋحتىڭ شارىقتايتىن شاقتارى بىزگە كوبىرەك دەن قويدىرتۋعا ءتيىس».
(ن.ءا.نازارباەۆ. «تاريح تولقىنىندا» كىتابىنان)

وتارلىق ەزگىدەگى قازاقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى ۇلتتىق مۇراتىنان تۋىندايتىن ەلدىك قاسيەتتەگى ماڭگىلىك ماسەلەلەرىن شىعارماشىلىق جانە قوعامدىق قىزمەتىنىڭ ومىرلىك وزەگى ەتىپ ۇستانعان الاش ارىستارىنىڭ ونەگەلى عۇمىرى، جاسامپازدىق مۇراسى سان ۇرپاقتى وتانشىلدىق بيىگىنە جەتەلەيتىن قۋاتتى كۇش. حح عاسىر باسىنداعى ۇلت ساناتكەرلەرىنىڭ ازاتتىق جولىندا اتقارعان ساياسي جانە رۋحاني ءىس-تاجىريبەلەرىنىڭ تاريحي تاعىلىمى قازىرگى تاۋەلسىزدىك رۋحىنداعى قوعامدىق سانانى ەلشىلدىك ۇستانىمعا نەگىزدەۋدە وزەكتى سيپات الۋدا. ەل تاريحىنداعى ساياسي زياتكەرلىك پەن ساناتكەرلىك ورلەۋدەگى الاش كەزەڭىنىڭ تۇتاس داۋىرلىك بولمىستاعى باعىتىن تانۋدا قازاقتىڭ رۋحاني جانە ساياسي كوسەمى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قوعامدىق قىزمەتى، سان سالالى شىعارماشىلىق تۇعىرى اسقاق.
الىپ تۇلعانىڭ ۇلت ازاتتىعى مەن رۋحاني كەمەلدەنۋ جولىندا اتقارعان ولشەۋسىز تاريحي ەڭبەگى «قازاقتىڭ ۇزىن-ىرعا تاريحىمەن جالعاسىپ كەتەتىن قىزمەت، ىستەگەن ىسىمەن وزىنە ورناتىلعان ەسكەرتكىش - ماڭگىلىك ەسكەرتكىش» (م.اۋەزوۆ) بولىپ قالادى. «قازاق حالقىن بايعا، كەدەيگە بولمەي نامىسىن بىردەي جىرتىپ، ارىن بىرگە جوقتاعان» (س.سەيفۋللين) ا.بايتۇرسىنۇلى قازاق رۋحانياتى مەن قوعامدىق تاريحىنداعى بىرەگەي قۇبىلىس.
«قۇل بولعان حالىقتان تۋىپ، قۇلدىقتىڭ قورلىق، زورلىعىن كورىپ وتىرىپ، قازاق قالام قايراتكەرلەرى قالامىن ۇلتىنىڭ اۋىرىن جەڭىلدەتۋ، اۋرۋىن ازايتۋ جولىنا جۇمساماسقا مۇمكىن ەمەس; كەمشىلىك كورگەن جۇرتتان تۋىپ، كەمشىلىكتەن قۇتقارۋدى ماقسات ەتىپ، ىلعي سول جولدا جۇمىس قىلعان قازاق قالام قايراتكەرلەرى جۇرتشىل، ۇلتشىل، ياعني حالقىنا جانى اشيتىن، حالقىنىڭ جانى اۋىرعاندا جانى بىرگە كۇيزەلەتىن، باۋىرمال بولماسقا تاعى مۇمكىن ەمەس. ولاي بولماعان بولسا، وندا تابيعات زاڭىنان تىسقارى ادامنان شوشقا، شوشقادان كۇشىك تۋعان سيىقتى بولىپ شىعادى... قازاق جەم بولۋدان تۇبىندە دەكرەت قۋاتىمەن قۇتىلمايدى، مادەنيەت قۋاتىمەن قۇتالادى...ازاتتىق اسىلى مادەنيەتتە، مادەنيەت كۇشەيۋىنىڭ تەتىگى وقۋ مەن ادەبيەتتە» دەگەن ءورشىل ازاماتتىق ۇستانىمىمەن ۇلتتىق ادەبيەت پەن مادەنيەتتى وركەندەتۋ عانا وتارشىل جانە اكىمشىل-ءامىرشىل ساياسي بيلىك جۇيە قىسىمىنان ارىلتاتىنىن كەمەڭگەرلىكپەن ءتۇيدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق توپىراعىندا باعزى داۋىرلەردەن باستاۋ الاتىن ءال-فارابي كەيىنگى شوقان، اباي، ءاليحان داستۇرىندەگى ەنتسيكلوپەديالىق كەمەل ءبىلىم يەسى بولا وتىرىپ، ءوزىنىڭ جاسامپازدىق عۇمىرىنداعى جيعان-تەرگەن ءىلىم-ءبىلىمىن تۋعان حالقىنىڭ وركەنيەت ورىنەن تابىلۋىنا ارنادى. «ادامنان تۋىپ، ادام ءىسىن ەتپەي، ۇيالماي نە بەتىممەن كورگە بارام». بۇل الاش ازاتتىعى ءۇشىن جۇرەك مايىن شام قىلعان ۇلت كوسەمىنىڭ ازاماتتىق اسقاق ۇستانىمىنداعى ومىرلىك زاڭعار مۇراتى بولاتىن. 1895 جىلدان باستاپ اعارتۋشىلىقپەن اينالىسقان ۇلت ۇستازىنىڭ بارشا ءومىرى، قوعامدىق قىزمەتى ەل مۇددەسىنە ارنالدى. الاش ساناتكەرىنىڭ اتقارعان كەمەل ىستەر قازاق رۋحانياتىندا ماڭگىلىك وشپەس ءىزىن قالدىردى. سان قىرلى دارىننىڭ شىعارماشىلىق تۇلعاسىندا توعىسقان ىلكى قاسيەتتەر دانالىق مايەگىندەگى دارالىق بولمىسىن دارالايدى. اردا الاشتىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتەرىپ، وتانشىلدىق سەزىمىنە بۇلا كۇش دارىتقان تاۋ تۇلعا قايراتكەرلىك جانە شىعارماشىلىق قىزمەتىمەن ەلگە شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكپەن ەرەن ەڭبەك ەتۋدىڭ وشپەس ۇلگى-ونەگەسىن قالدىردى.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتى كرىلوۆ مىسال ولەڭدەرىن اۋدارۋدان باستالدى. «قىرىق مىسال» (1909) ۇلتتىق سانانى وياتۋعا سەرپىن بەرگەن كىتاپ. مىسال ولەڭ ارقىلى وتارشىلدىقتان تۋىنداپ وتىرعان قوعامدىق زورلىق-زومبىلىق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك وتكىر كوتەرىلدى. ەل بەرەكە-بىرلىگى كەتۋىنىڭ تاريحي نەگىزدەرىنە وي ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، ادامدى ازدىرار، ەلدى توزدىرار كەسىر-كەساپاتتى مىنەز-قۇلىقتاردى اياۋسىز سىنعا الدى. ساياسي-الەۋمەتتىك استارى تەرەڭ «قارعا مەن تۇلكى» مىسال ولەڭىندە «جۇرت ەدىك اڭقاۋ وسكەن قازاق بولىپ، دالادا، كەڭ ساحارادا كوشىپ-قونىپ. الداعان زالىمداردىڭ تىلىنە ەرىپ، جۇرمەسەك بولار ەدى مازاق بولىپ» دەپ وتارشىلدىردىڭ وڭاي ولجاسى، جەمتىگىنە اينالعان قامسىز قازاق تاعدىرىنا ناليدى. ال «مالشى مەن ماسا» ولەڭىندە «مىسالى قازاق - مالشى ۇيىقتاپ جاتقان، جىلاندى پالە دەيىك اڭدىپ باققان. پالەنىڭ ءتۇرىن كورگەن مەن - سارىماسا - حالىقتى ويانسىن دەپ سوزبەن شاققان» دەگەن ۇلاعاتىمەن ەلدىككە تونگەن قاۋىپتەن ارىلۋدىڭ ايقىن ءارى اداستىرماس سارا جولى ۇلتتىق ويانۋ ەكەنىن ساناعا توقيدى.
ۇلتتىق سانانى قۇلدىق كىرىپتارلىقتان ارىلتىپ، ازاتتىق يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋدە «جولدار بار وزگە، جوبا بار سوزگە، جۇرەككە ءدوپ، ويعا ءجون. جاماندى جامان، دەمەكپىن ھامان، مەيلى تۋلا، مەيلىڭ كون. يلانباسام ايتپايمىن، يمانىمنان قايتپايمىن» دەپ بىلگەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ماسا» (1911) جيناعى ويانۋ داۋىرىندەگى ءسوز ونەرىندە ادەبي-تاريحي ەرەن قىزمەت اتقاردى. قازاق قوعامىنىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن قۇرايتىن جەر، ءدىن بوستاندىعى، وقۋ-اعارتۋ، ساياسي تەڭدىك سىندى ۇلت مۇددەسىنە نەگىزدەلگەن ولەڭدەرى الەۋمەتتىك ساناعا سىلكىنىس دارىتقان قۋاتىمەن قۇندى. ادامدىق ديقانشىسىنىڭ ەلدىك مۇراتتاعى وي-تولعانىستارى ۇلت تاعدىرىن ارقاۋ ەتۋىمەن ءارى حالىقتىڭ رۋحاني جانە شارۋاشىلىق دامۋىنا، قۇلدىق سانادان ادا ءتالىم-تاربيەسىن ۇشتاۋدا مەيلىنشە قاجەتتى وتانشىلدىق رۋحتاعى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى تەرەڭنەن قوزعاۋىمەن وقشاۋ تۇرادى. جيناقتاعى ساياسي-الەۋمەتتىك ليريكانىڭ باستى كۇرەتامىرى - ۇلت مۇددەسى، ۇلت تاعدىرى، ەل قامى، ەل ازاتتىعى. وتارشىلدىق جۇيە قىلمىسىن باتىل اشكەرلەپ، قازاق نامىسىن قامشىلاپ، ازاتتىق جولىنا باعىت نۇسقاعان قايراتكەر رەسەي يپەرياسى جەندەتتەرىنىڭ قىسىمىنا الىندى. «قينامايدى اباقتىعا جاپقانى، قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى. ماعان اۋىر وسىلاردىڭ بارىنەن ءوز اۋىلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ قاپقانى» دەپ قام كوڭىلىنىڭ جان كۇيزەلىسىن اڭعارتقانىمەن، «ءجون كورسەتتىم قازاق دەگەن نامىسقا، جول سىلتەدىم جاقىن ەمەس، الىسقا» دەگەن ولەڭ ورىمىندەگى ءورشىل رۋحتا «شىندىقتىڭ ءۇنى  ۇنەمى احاڭ تىلىمەن ەستىلدى دە تۇردى» (ت.شونانوۆ).
«قازاعىم، ەلىم،
قايقايىپ بەلىڭ
سىنۋعا تۇر تايانىپ.
تالاۋدا مالىڭ،
قاماۋدا جانىڭ،
اش كوزىڭدى، ويانىپ» («جيعان-تەرگەن») دەپ ۇلتىنا ۇران سالعان قايراتكەر «بايعا مال، وقىعانعا شەن ماقسۇت بولعان» پارىقسىزدىققا اشىنىپ، «بىرلىك قىپ ءىس ىستەۋگە شورقاق جۇرتىنىڭ» زامانا كوشىندەگى «باياعى قالپى، باياعى سالتى، بۇ نەتكەن جۇرت ۇيقىشىل» بەيقامدىعىنان ارىلىپ، ەلدىككە باستار جۇرت جۇمىسىنا جۇمىلى كىرىسۋدەگى ماقساتتى ۇعىندىرادى. «ادامدىق ديقانشىسى» ولەڭىندە الاش نامىسىن تۋ ەتكەن ومىرلىك مۇراتىن:
«ادامدىق ديقانشىسى - قىرعا شىقتىم،
كولى جوق، كوگالى جوق قۇرعا شىقتىم.
تۇقىمىن ادامدىقتىڭ شاشتىم، ەكتىم،
كوڭىلىن كوتەرۋگە قۇل حالىقتىڭ» دەپ جەتكىزدى.
جۇرت جۇمىسى، ەل نامىسى سىندى ازاماتتىق پارىز بەن پەرزەنتتىك قارىز ۇعىمدارىنا ار-وجدان بيىگىنەن كەلگەن اقىن «جۇرتىما»، «جۇباتۋ»، «قازاق سالتى»، «قازاق قالپى» ولەڭدەرىندە ازات ەلدىڭ ەرتەڭىن تولعاپ، كەمەل ۇلت بولۋ جولىن ايشىقتايدى. وتارشىلدىقتان ارىلۋدىڭ ساياسي جانە رۋحاني باعىتتاعى كۇرەسكەرلىك باعدارىن نۇسقايدى.
«مەن بۇقتىم، جاتتىم،
سەن بۇقتىڭ، جاتتىڭ،
كىم ىستەمەك قىزمەت؟
اۋىزبەن ايتىپ،
ىستەردە قايتىپ،
جولاماساق، نە مىندەت؟
تەك جۇرسەك توق جۇرمەكتى
قيىن دەمە بىلمەكتى» دەگەن تولعانىسىمەن ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بارشا الەۋمەتتىڭ قاسيەتتتى پارىزى ەكەنىن قانداستارىنىڭ جادىنا توقىدى. الاش رۋحىنىڭ ايبىنى بولعان اقىن «ءتان كومىلەر، كومىلمەس ەتكەن ءىسىم، ويلايتىندار مەن ەمەس ءبىر كۇنگىسىن. جۇرت ۇقپاسا-ۇقپاسىن، جابىقپايمىن، ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭگى ءۇشىن» دەپ يماني قاسيەتتەردى وتانشىلدىق رۋحپەن ساباقتاستىردى.
«قالتىلداق قايىق ءمىنىپ ەسپەسى جوق، تەڭىزدە ءجۇرمىز قالقىپ، كەشپەسى جوق. جەل سوقسا، قۇيىن قۋسا، جىلجي بەرۋ بولعانداي تابان تىرەۋ ەش نارسە جوق» كەيىپتەگى قامسىز قازاق قالپىنان ارىلتۋدى دىتتەپ، «قاز ەدىك قاتار ۇشىپ قاڭقىلداعان، ساحارا كولگە قونىپ ساڭقىلداعان. ءبىر ورتكە قاۋدان شىققان دۋشار بولىپ، نە قالدى تانىمىزدەن شارپىلماعان؟!» قاسىرەتتەگى مۇشكىل كۇيىن تەرەڭنەن قوزعاعان اقىن تاريح تولقىنىنداعى ۇلت تاعدىر-تالايىن ازاماتتىق سەزىم كۇيىنىڭ كوڭىل تولقىنىندا تەبىرەنە جىرلادى. سوندىقتان «ۇلت جۇمىسى - ۇلكەن جۇمىس، ۇلكەن جۇمىسقا كوپ جۇمىسشى كەرەك» دەپ قازاق ساناسىنا ەلشىلدىك رۋحىن ءسىڭىردى.
احمەت بايتۇرسىنۇلى شىعارماشىلىعى قازاق ادەبيەتىندەگى ۇلتتىق يدەيانى، تاۋەلسىزدىك مۇراتىن جىرلاۋىمەن رۋحانيات الەمىنە سونى تىنىس دارىتتى. الاش قايراتكەرى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى تاريحي تەرەڭدىكپەن باعالاعانىنداي «ول قاراپايىم، ناعىز قازاق تىلىندە بوستاندىق، ۇلت تۋرالى - قازاق حالقىنىڭ قاناۋدا، ارتتا قالعانى جايلى جىرلاپ، ونى وقۋعا، ەڭبەككە جانە ۇيقىدان ويانۋعا شاقىردى، ءاربىر قازاقتىڭ بويىنداعى ازاماتتىق سەزىمدى وياتۋعا ۇمتىلدى».
«ماسا» جيناعىمەن ۇلتىنىڭ ساياسي تەڭدىگى مەن رۋحاني ويانۋىن مۇرات ەتكەن قىر پەرزەنتى وتارلىق ەزگىدەگى حالقىنىڭ ەلدىگىن ساقتاۋ مەن ازاتتىققا ۇمتىلىسىندا ەرەكشە سەرپىن، كۇش قۋات بەرەتىن قۇدىرەت  ءسوز ونەرى، ياعني ادەبيەت ەكەنىن تەرەڭنەن ەكشەدى. سوندىقتان «...ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن بىزگە مادەنيەتكە، وقۋعا ۇمتىلۋ كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ادەبيەت ءتىلىن وركەندەتۋ كەرەك. ءوز الدىنا ەل بولۋعا، ءوزىنىڭ ءتىلى، ادەبيەتى بار ەل عانا جاراي الاتىندىعىن ءبىز ۇمىتپاۋعا ءتيىستىمىز» دەپ ۇلت ءتىلى مەن ادەبيەتىن ساقتاۋدىڭ ماڭگىلىك قاسيەت زاڭعارىنداعى كيەلى ماڭىزىن جەتكىزدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قوعامدىق ءھام ادەبي قىزمەتى تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن اسقاقتاتۋدىڭ كەمەل ونەگە ورىسىندەگى جاسامپازدىعىمەن مەملەكەتشىلدىك سانا بيىگىندەگى وتانشىل ۇرپاق تاربيەسىندە جاڭعىرا بەرمەك. «باسقادان كەم بولماس ءۇشىن ءبىز ءبىلىمدى، باي ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. كۇشتى بولۋعا بىرلىك كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك» دەگەن تولعانىسىن قازاق بالاسى ماڭگىلىك بويتۇمار ەتىپ ۇستاناتىن وشپەس اماناتى دەپ بىلەمىز. «باق - ەرىكتە. ەرىك - ەرلىك پەن بىرلىكتە. ەرلىك - ۇرانىمىز، بىرلىك - قۇرانىمىز بولسىن!» دەگەن الاش قايراتكەرىنىڭ «ماسا» جيناعىنان انا ءتىلىن ارداقتاعان، اتا تاريحىن قاستەرلەگەن ۇرپاق تاعىلىم الىپ،  بابالاردىڭ اق جولىمەن ازاتتىق تۇعىرىن اسقاقتاتا بەرەتىنىنە نىق سەنىمدەمىز.

ساعىمباي بوتپايۇلى جۇماعۇل،
ە.ا.بۋكەتوۆ اتىنداعى قارمۋ-ءدىڭ
قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ
پروفەسسورى، ف.ع.د.
«اباي-اقپارات»