سامات سىپاتايۇلى. وعۇز ءھام الاش
تۇرىكتەن وربىگەن ەلدى توعىز دەيدى
تارتاتىن كۇي اسپابىن قوبىز دەيدى
باشقۇرت پەن قازاق، نوعاي، قاراقالپاق -
تورتەۋىن شەجىرەشىلەر وعىز دەيدى
"اتاتەك" داستانى، قوجابەرگەن جىراۋ (1663 جىل).
''قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى وعىز- تۇرىك
تۇرىكتەن وربىگەن ەلدى توعىز دەيدى
تارتاتىن كۇي اسپابىن قوبىز دەيدى
باشقۇرت پەن قازاق، نوعاي، قاراقالپاق -
تورتەۋىن شەجىرەشىلەر وعىز دەيدى
"اتاتەك" داستانى، قوجابەرگەن جىراۋ (1663 جىل).
''قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى وعىز- تۇرىك
قۇت قونعان ۇيتقى بولىپ ورناپ بىرلىك"- دەيدى. وسى وعىز ەلى، وعۇزحان نەمەسە عۇزدار دەگەنىمىز كىمدەر؟ ق.حاليد «تاۋاريح حامسا» كىتابىندا حۋن تايپاسىن «ۋسۋل» تاريحتا «حۋز» دەپ جازعان، ارابتار «عۇز»، تۇركىلەر- «وعۇز» دەيدى دەپ اتاپ وتەدى. ال ە.سماعۇلوۆ "پود سەنيۋ حراما شتريحي ك يستوريچەسكومۋ پورترەتۋ تۋركەستانا" دەگەن ماقالاسىندا "...تاكيم درەۆنيم كۋلتوۆىم تسەنتروم وبەدينەيا وگۋزسكيح پلەمەن ي بىلو ۆيديمو پوسەلەنيە ياسى"- دەي كەلىپ "ۆوزموجنو چتو ياسى-ەتو وستاتكي پوسەلەنيا توگو پلەمەني اسيەۆ (اسيانوۆ) كوتورىە ۋپوميناەتسيا ەششە انتيچنىمي اۆتورامي (سترابون، پتولومەي، پومپەي تورگ) سرەدي پلەمەني سوكرۋشاۆشيح ۆو II ۆ دو ن.ە. گرەكو باكتريسكۋيۋ دەرجاۆۋ. ۆو ۆسياكوم سلۋچاە پوياۆلەنيە ي پرويسحوجدەنيە ەتوگو نازۆانيا ي نارودا س كوتورىم ون سۆيازان (اسي) نا سرەدنەي سىردارە پرەدستاۆليايۋت يز سەبيا ترۋدنو رازرسشيمۋيۋ زاگادكۋ. پوەتومۋ پوۆودۋ رازليچنىمي ۋچەنىمي ۆىسكازانو منوجەستۆو دوگادوك. يزۆەستنىي لينگۆيست ا.س.امانجولوۆ ۆ سۆوە ۆرەميا پرەدپولوجيل چتو "اس" ەست نازۆانيە، درەۆنەگو ديناستيسكوگو رودا ي بوجەستۆا نەبا. موجەت بىت تاكايا ەتيمولوگيا داەت كليۋچ ك پونيمانيۋ يستوكوۆ مەستنوگو كۋلتا?1 دەپ جازعان بولسا، و. سۇلەيمەنوۆ "سلوۆو ۆوۆلەچەننوە رۋسسكۋيۋ گراماتيچەسكۋيۋ ەۆوليۋتسيۋ پەرەرازلوجيلوس توركي تاك نازىۆايۋت لەتوپيسي كوچەۆوە پلەميا سامونازۆانيەم كوتوروگو بىلو - ۋزى. ۆەروياتنو ودنو يز وگۋزسكيح پلەمەن ۆ يستوچنيكاح پرينيات ناپيسانيە ەتنونيما - "وگۋز" "وۋز" "ۋز"2- دەپ جازعان. بىزگە تۇركى جۇرتىنىڭ بىرنەشە ديالەكتىدە سويلەگەندىگى ءمالىم. وسىناۋ كوشپەلى تۇركىلەردىڭ تىلىندە ءتاڭىرى قۇسى، بۇركىت ماعىناسىنداعى كونە ديناستيالىق اۋلەتتىڭ اتى "ۇس" "اس" "ۇز" "از" نەمەسە "حاس" "قاس" "قاز" "عۇز" تۇرلەرىندە ايتىلعانىن ەستە ۇستاعانىمىز ءجون. ايگىلى ماحمۇت قاشقاريدىڭ ء"بىزدىڭ اتا - بابالارىمىز - بەكتەر، ء"حامىر" دەيدى. ويتكەنى وعىزدار ءامىر دەپ ايتا المايدى"1 دەگەنى بار. وسى رەتتە تۇركى جۇرتىنىڭ ءبىر بولىگى وزدەرىنە ءتان ديالەكتىدە اقتى-حاق، اقنازاردى-حاقنازار، اساندى-حاسان، قاسان، ۇسماندى-عۇسمان، قۇسمان، ايداردى- عايدار، قايدار، ابدوللانى- عابدوللا، اليحاندى- عاليحان، اكىمدى-حاكىم، دەپ جازاتىنى سياقتى "X", "ع", "ق" ءارپىنىڭ قوسارلانۋى ارقىلى ۇزدى-عۇز دەپ، ءارى وسى اتاۋلاردى ۇلىلاپ ۇلى ۇز، ءھام ۇلى عۇز دەپ جازۋ ءۇشىن ۇز، عۇز سوزدەرىنىڭ الدىندا پارسى نەمەسە تۇركى ءتىلى ديالەكتيكاسىنىڭ بىرىنە ءتان "و" "ۋ" ءارىپى جالعانىپ "وۋز" «ۋز» "وعۋز" دەلىنىپ جازىلعان. پارسى، وزبەك تىلدەرىندە "و" "ۋ"- ول، ۋل دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. ءبىز ءوزىمىز دە قازىرگى كەزگە دەيىن "ول نە", "ول نە دەگەنىڭ", "ول نە قىلعانىڭ" "ول كىم ەكەن", "ول نە قىلعان ادام" دەگەندى "و نە", "و نە دەگەنىڭ", "و نە قىلعانىڭ", "و كىم ەكەن، و نە قىلعان ادام" دەپ ايتا بەرەمىز. دەمەك، "و+ۋز" "ۋ+ۋز" "و+عۋز" دەپ جۇرگەنىمىز ۋلۋس، ۇلۇس ياعني، ۇلۇ ۇس ەلى، ال ۋز حان، وعۋز حان دەپ جۇرگەنىمىز ۇلۇ ۇس ( ۇلۇ ۇش ) حان ياعني الاش حان دەگەن تۇجىرىم جاساۋىمىزعا ابدەن بولادى. جالپى «ۇس» اتاۋىنىڭ «عۇز» تۇرىندە تۇرلەنىپ تاريحتا ورىن الۋىنا الدىڭعى «وع» ءھام «ۋلع» ءسوزى اسەر ەتكەن. ۋلع ۋز / ۋل (ع)+ۋز. وع ۋز / و (ع)+ۋز. وسىلايشا «ع» ءارىپى «س» ءارىپىنىڭ «ز»-عا وزگەرۋىنە ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويماعان. ءبىزدىڭ اللاحتى - اللا دەيتىنىمىز سياقتى، تاباق - تابا، تىرك - ءتىرى، سارع -سارى، تورك - ءتورو، بورك - ءبورۇ، ۇلع - ۇلۇ (ۇلۇ ۇس تۇرلەنگەن ءتۇرى ۇلۇس). ەكى "ۇ" ءارىپى قاتار كەلگەندىكتەن بىرەۋىنىڭ ەستىلمەي ءتۇسىپ قالۋى زاڭدى قۇبىلىس.
ۇس
ۇس ۇز عۇز
ۇلۇ ۇس ۋس وۋز وعۇز
ۇلۇ ۇس حان ۋز حان وعۇز حان
س.پ. تولستوۆ: «وعىزداردىڭ تايپالىق وداعى وكسقا دەيىنگى زاماندا باسقا جاقتان كوشىپ كەلگەن تايپالار ەمەس، وداق اتى دا، وزەن اتى دا ەرتەدەن بەرى جالپىعا ورتاق توتەم اتىنان، جەرگىلىكتى ەل تىلىنەن تۋعان ءسوز. ەندەشە، ورتا ازيا وعىزدارىن ەرتە زامانداردا سول جەردى مەكەن تۇتقان ساق تايپالارىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى (ۇرپاعى) دەپ قاراۋ كەرەك. وعىز توتەمىنىڭ اتى ەرتەدەگى ساقتار ورتاسىندا دا بولۋعا ءتيىس»1 - دەپ جازسا. ە.شايمەردەنوۆ "راشيد-اد-ءديننىڭ كۋالىك ەتۋىنە قاراعاندا، وعۇز حان ۇلىس ۇلەستىرگەندە ۇشى-قيىرى جوق كيەلى كەڭ دالا تيگەن ءۇشىنشى ۇلىنا ەلتاڭبا رەتىندە قاناتتى قىران بەينەسىن ۇسىنعان ەكەن"2 - دەپ جازادى. قاراپ وتىرساق، ءبارى ءتاڭىرى قۇسى، بۇركىت، كوكتىڭ قۇسى قىرانعا كەلىپ تىرەلەدى. وسىنىڭ ءبارىن جاي عانا سايكەستىك دەپ قاراۋعا بولمايدى. بۇندا تاريحي شىندىق بار. "وعۇزنامادا" وعۇز حاننىڭ التى بالاسى بولعانى ايتىلسا، بۇل قازاق اراسىنداعى "التى الاشتىڭ بالاسىمىز", "التى ارىستىڭ بالاسىمىز" دەپ كەلەتىن سوزدەرىن ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەدى. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، وعۇز بەن الاشتىڭ ءبىر ادام ەكەنى، ياعني، ءبىر حان جايىندا ايتىلىپ تۇرعانى كۇدىك تۋدىرماسا كەرەك دەيمىن ءارى ەكەۋى دە ءبىر اۋىزدان تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋشى ءوز الدىنا ەل ەتۋشى بولىپ حالىق اراسىندا اۋىزدان - اۋىزعا اڭىز بوپ تارالعان. دەمەك، ۇلى ابايشا "ۇلۇسپىز", قادىرعالي بيشە "الاشپىز", ايگىلى ماحمۇتشا "وعۇزبىز"-دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ بارلىعى دا ءبىرتۇتاس تۇركى حالقىنىڭ نەگىزگى بيلەۋشى تايپاسىنىڭ اتى.
«اباي-اقپارات»
