حاكەر دەگەنىمىز كىمدەر؟ كيبەرقىلمىسكەر مە؟ زاڭ بۇزۋشى ما؟ جاي بۇزاقى ما؟ جوق، الدە ۇرى ما؟ الدە كومپيۋتەرلىك جۇيەنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن الەمدىك دەڭگەيدە وتە تەرەڭ بىلەتىن اسقان ينتەللەكت يەسى، اقىلدى ماشينانى ميى ون، ءجۇز ەسە وراپ كەتەتىن دانىشپان با؟ نە دەسەك تە، اينالىپ كەلگەندە ءىرى قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن باسقاراتىندار دا وسى «زاڭ بۇزۋشىلاردىڭ» وزدەرى بولىپ تابىلادى.

حاكەر دەگەنىمىز كىمدەر؟ كيبەرقىلمىسكەر مە؟ زاڭ بۇزۋشى ما؟ جاي بۇزاقى ما؟ جوق، الدە ۇرى ما؟ الدە كومپيۋتەرلىك جۇيەنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن الەمدىك دەڭگەيدە وتە تەرەڭ بىلەتىن اسقان ينتەللەكت يەسى، اقىلدى ماشينانى ميى ون، ءجۇز ەسە وراپ كەتەتىن دانىشپان با؟ نە دەسەك تە، اينالىپ كەلگەندە ءىرى قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن باسقاراتىندار دا وسى «زاڭ بۇزۋشىلاردىڭ» وزدەرى بولىپ تابىلادى.
ينتەرنەتتىڭ پايدا بولۋىمەن قىلمىستىڭ جاڭا ءتۇرى - كيبەرقىلمىس پايدا بولدى. كيبەرقىلمىسكەر كورىنبەيتىن جەكە ادام بولۋى دا، ۇيىمداسقان بىرنەشە توپ بولۋى دا مۇمكىن. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى وقتىن-وقتىن وسىنداي حاكەرلەردىڭ شابۋىلىنا تاپ بولىپ تۇرادى. كيبەرقىلمىسكەرلەردى ءتۇرلى ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق جانە اسكەري جاعدايى جونىندەگى اقپاراتتار بازاسى قىزىقتىرادى. ونى ولار شپيوندىق باعدارلامالار ارقىلى جۇزەگە اسىرادى. كوبىنەسە ۆيرۋس قولدانىپ، قۇپيا قۇجاتتارعا قول جەتكىزەدى. كيبەر-تەررورشىلار ۆيرتۋالدى سوعىس جۇرگىزۋ ارقىلى وزگە مەملەكەتكە وراسان زيان شەكتىرەدى. قازىر بۇرىنعىداي بوتەن ءبىر ەلگە بارلاۋ ماقساتىندا شپيون دايىنداپ، جاسىرىن شەكارا اسىرىپ جىبەرۋدىڭ كۇنى وتكەن. پلانەتانىڭ ءبىر بۇرىشىندا قوزعالماي وتىرىپ-اق مىڭداعان شاقىرىم جەردەگى ەلدىڭ قورعانىس جۇيەسىن تالقانداپ، قۇپياسىن شاشىپ، جارىعىن ءوشىرىپ، اقشاسىن تالان-تاراجعا سالىپ كەتە بەرەتىن زامان تۋدى. ماسەلەن، اقش-تاعى اتاقتى پەنتاگون بىلتىر اسا قۋاتتى كيبەرشابۋىلعا ۇشىرادى. اقش قورعانىس مي-نيسترلىگى حابارلاعانداي، قىتايلىق حاكەرلەر مىڭداعان قۇجاتتىڭ قۇپياسىن الىپ كەتكەن. ونىڭ الدىندا پەنتاگوننىڭ كومپيۋتەرلىك جۇيەسىنەن 24 مىڭ قۇپيا فايل ۇرلانعان. قىتايلىق حاكەرلەر اقش-تىڭ وندىرىسكە ەنگىزگەلى وتىرعان جاڭا تۇرپاتتاعى اسكەري ۇشاعىنىڭ دا جوباسىن ۇرلاپ كەتكەن اق ءۇي مۇنى اقش-قا قارسى قولدانىلعان اسكەري اگرەسسيا دەپ باعالادى. تەكسەرە كەلگەندە، الگى كيبەرشابۋىلدىڭ كوبىسى قىتايدىڭ تسزينان دەگەن قالاسىنان جاسالعان دەپ تاپتى. بۇل قالا امەريكالىق بارلاۋشىلارعا بۇرىننان بەلگىلى بولىپ شىققان. سەبەبى وندا قىتاي حالىق ارمياسىنىڭ بارلاۋ قىزمەتىنىڭ ءبىر شتاب-پاتەرى ورنالاسىپتى. قىتاي جاعى «حاكەرلىك - حالىقارالىق پروبلەما، ودان قىتايدىڭ ءوزى زارداپ شەگىپ وتىر» دەپ اقش-تىڭ بارلىق ايىپتاۋلارىن جوققا شىعاردى. اقش-تىڭ ارناۋلى قىزمەت ورىندارى ەلەكتروندى شپيوندىق ارەكەتى ءۇشىن بىلتىر كۇزدە قىتاي مەن رەسەيدى ارنايى تۇردە ايىپتاۋعا دا ءماجبۇر بولدى. نە كەرەك، پەنتاگون ءۇشىن كيبەركەڭىستىكتى قورعاۋ بۇگىندە قۇرلىق، مۇحيت نەمەسە اۋە كەڭىستىگىن قورعاۋدان ارتىق بولماسا، كەم بولماي تۇر. سوندىقتان كومپيۋتەرلىك جۇيەنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ول جاقتا جىل سايىن ونداعان ميلليون دوللار قارجى ءبولىنىپ تۇرادى. ەندى شە، الگىندەي كي-بەرشابۋىلدان الپاۋىت ەل جىل سايىن 100 ميلليارد دوللار شىعىنعا باتاتىن كورىنەدى.
كوبىنەسە كيبەرقىلمىسكەرلەر بوتەن بىرەۋدىڭ اتىنان سەكسۋالدىق مازمۇنداعى ءتۇرلى سايتتار ەنگىزۋمەن شۇعىلدانادى. وعان جەڭىل ءجۇرىستى قىزداردىڭ سۋرەتىن ءىلىپ، مەكەنجايى مەن تەلەفونىن كورسەتىپ قويادى. بۇدان باسقا ءتۇرلى مەكەمەلەر مەن ۇيىمداردىڭ، بانكتەر مەن كومپانيالاردىڭ جەلىدەگى ەسەپ-قيساپ قۇجاتتارىن بۇزىپ كىرىپ، باسقا ءبىر ەسەپشوتقا اۋدارۋ ارقىلى قوماقتى اقشا جىمقىرادى. ماسەلەن، قازاقستاندىق ولەگ زەزەۆ (لاقاپ اتى ساشا مانياك) بەلگىلى امەريكالىق قارجىگەر مايكل بلۋمبەرگتەن قۇپيا اقپارات ءۇشىن 200 مىڭ دوللار تالاپ ەتىپ، اقش-تا قولعا تۇسكەنى بەلگىلى. بۇگىندە ونى كانادادا تۇرادى دەپ ەستيمىز. ال رەسەيلىك جيىرما جاستان جاڭا اسقان ءبىر حاكەر التى ايدىڭ ىشىندە اقش-تىڭ كومپانيالارى مەن ۇيىمدارىنىڭ قورجىنىنان 3,2 ميلليون دوللار ۇرلاپتى. ساراپشىلاردىڭ مالىمەتىنشە، ول ايىنا 533 000, ال كۇن سايىن 17 000 دوللار ۇرلاپ وتىرعان. ءۇيىنىڭ ءبىر قۋىسىندا تىعىلىپ وتىرىپ الىپ الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە شابۋىل جاساعان حاكەر 25 مىڭ كومپيۋتەرگە زاقىم تيگىزگەن. وسىلايشا، ءار ەلدىڭ بانكتەرىنەن ەلەك-تروندىق جەلى ارقىلى جىل سايىن ميلليونداعان دوللار اقشا جىمقىرىلىپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. كەيبىر حاكەرلەر قىلمىسىنىڭ سوڭىنا ءوزىنىڭ ايپاراداي قولتاڭباسىن قالدىرىپ تا كۇيدىرەدى ەكەن.
كوبىنەسە اقپاراتتىق بازاسى قۇرباندىققا ۇشىراعان ءىرى بيزنەسمەندەر مەن كومپانيالار وزدەرىنىڭ بەدەلىنە، ودان دا بۇرىن حالىق سەنىمىنە نۇقسان كەلمەس ءۇشىن حاكەرلەردىڭ شابۋىلىن جاريالاعىسى كەلمەي، ءوز بەتتەرىنشە شەشۋگە ۇمتىلاتىنى انىقتالعان. اقپاراتتىق تەحنولوگيا سالاسىنداعى قىلمىستىق ىسكە باراتىندار كوبىنەسە 13 پەن 25 جاستىڭ اراسىنداعىلار ەكەن. بۇل جاعدايدا كيبەرقىلمىسكەرلەردى ەكىگە: كاسىبي حاكەرلەر مەن بۇزاقى جەتكىنشەكتەر دەپ بولۋگە بولادى. بىرىنشىلەرى، ارينە، جوعارى ءبىلىمدى، بوگدە بازاعا زاڭسىز باسىپ كىرىپ قانا قويماي، جاۋاپكەرشىلىكتەن زاڭدى تۇردە سىتىلىپ كەتە دە بىلەتىندەر. ال ەكىنشىلەرى، ۇيىندە عالامتورعا قوسىلعان كومپيۋتەرى بار 13-15 جاستاعى بوزوكپە «دانىشپاندار».
قازاقستاندا دا حاكەرلەردىڭ از ەمەستىگى، تۇتاس مەكتەپتەردىڭ بارى راس. ولار ءوز ىشتەرىندە شارتتى تۇردە «اقىلدىلار» مەن «اقىلسىزدار» دەپ بولىنەدى. «اقىلسىزدار» جۇيەنى بۇزۋمەن عانا اينالىسادى. «اقىلدىلار» جۇيەنى بۇزىپ قانا قويماي، ونى قالاي قالپىنا كەلتىرۋگە بولاتىنى جونىندە اقىل-كەڭەس قالدىرادى. كەز كەلگەن جۇيەنى بۇزىپ كىرۋگە بولادى، ويتكەنى ونى دا جاساعان جۇمىرباستى ادام. ەڭ باستىسى - اقپاراتتى قورعاۋ مەن حاكەرلىك شابۋىلعا دەر كەزىندە تويتارىس بەرە ءبىلۋ. حاكەرلەر - كەز كەلگەن باعدارلامانىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن تاپ باساتىن جوعارى ساناتتى ماماندار. جالپى، بوگدەنىڭ بازاسىن بۇزىپ كىرەتىن ادامدار ۇشكە بولىنەدى: حاكەرلەر، فريكەرلەر، كرەكەرلەر. ۇشەۋى دە زاڭمەن قۋدالانادى. بىراق حاكەرلەردىڭ ۇتىسقا شىعاتىن ءبىر جەرى، ولار جۇيەنى بۇزۋمەن قاتار، قاتىرىپ جوندەپ تە بەرەدى. وسى جەردەن اقپاراتتى قورعاۋدى جەتىلدىرۋ (پروگرەسس) شىعادى. ارينە، ءبىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەگە ءار مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىن پورنوگرافيادان، قىلمىستىق، تەرروريستىك، ەكسترەميستىك رەسۋرستاردان قورعاۋ ماقساتىندا ينتەرنەتتى قاداعالاۋى جاتپايدى. ول ەلدىك تۇرعىدا قولعا الىناتىن ءىس. ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز كيبەرۇرىلاردىڭ جايى.
كەز كەلگەن اقپارات ابايلاماسا ادامنىڭ وزىنە قارسى جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن. جۇيەنى پايدالانۋشىلار مۇنى ەستەن شىعارماۋى ءتيىس. بۇل دەگەن نە؟ ايتالىق، ءسىز ينتەرنەتتە ەلەكتروندى اقشامەن ساۋدا جاسادىڭىز دەلىك، ياعني كارتاڭىزدىڭ ءنومىرى، ءپارولىڭىز، لوگينىڭىز وزىڭىزگە قارسى پايدالانىلۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك وزىڭىزگە جۇكتەلەتىنىن ەستەن شىعارماعانىڭىز دۇرىس. كەز كەلگەن حابارلاماعا سەنىپ، كودىڭىزدى بەرۋگە بولمايدى. كەز كەلگەن تۇتىنۋشى ءوزى تۋرالى كۋالىك بەرۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتتىگىن الدىمەن ءوزى شەشۋى ءتيىس. ارينە، بۇل جاعداي زاڭمەن باقىلاناتىنى جانە قورعالاتىنى انىق، دەگەنمەن ساق بولعان ابزال.
حاكەرلىك ورتادا ەسىمى اڭىزعا اينالعان تۇلعالار كوپ. سونىڭ بىرەگەيى - كەۆين ميتنيكتىڭ اتىنىڭ ءوزى «حاكەر» دەگەن ءسوزدىڭ سينونيمىنە اينالىپ كەتكەن. ول الەمدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى حاكەر اتالادى. كومپيۋتەردەن حابارى جوق ادامداردىڭ ىشىندە دە ونىڭ اتىن ەستىمەگەندەرى سيرەك دەسەك، ارتىق ەمەس. اقش ادىلەت مينيسترلىگىندەگىلەر ونى بارلىق ۋاقىتتاعى ەڭ قاۋىپتى كيبەرقىلمىسكەر سانايدى. وعان ارناپ ارنايى فيلم دە تۇسىرىلگەن. ءوز كەدەي وتباسىندا 1963 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ءۇش جاسىندا اتا-اناسى اجىراسىپ كەتكەن. شەشەسى بالاسىن الىپ، لوس-اندجەلوسقا كوشىپ كەلەدى دە، جەرگىلىكتى سىرا ساتاتىن دۇكەندە ساتۋشى بولىپ ىستەيدى. ازاننان كەشكە دەيىن قولى بوسامايتىن شەشەسىنىڭ كەۆينگە قاراۋعا مۇرشاسى بولمايدى. وزىمەن-ءوزى قالاتىن كەۆين كۇنى بويى ۇلكەن قالانىڭ كوشەلەرىن شارلاۋمەن كۇن وتكىزەدى. شەشەسى قالتاسىنا سالىپ بەرگەن ازىن-اۋلاق اقشا كۇن وتكەن سايىن ازدىق ەتەتىندى شىعارادى. ءسويتىپ، بولاشاق الاياق جاستايىنان الداۋ مەن ارباۋدىڭ بارلىق وتكەلىنەن وتەدى. بۇل قاسقاڭ ءاۋ باستا اۆتوبۋستا تەگىن ءجۇرۋ ءۇشىن لوس-اندجەلوستاعى كولىك كارتاسىن بۇزىپ كىرگەن. بۇدان كەيىن تەلەفون جۇيەسى قوندىرعىسىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا دەيىن ءبىلىپ الىپ، تەگىن قوڭىراۋلار شالۋمەن اينالىسقان. كەيىن كومپيۋتەرلىك جەلىگە ەنۋدىڭ اسقان شەبەرىنە اينالادى. وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى وسى كەۆين بارلىق ءىرى كومپانيالاردىڭ كومپيۋتەرلىك جۇيەسىن بۇزىپ كىرگەن. ەشقانداي قور-عانىس جۇيەسى وعان تيتتەي دە كەدەرگى كەلتىرە الماعان. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ءبىر ءىرى كورپوراتسيانىڭ قۇپيا جۇيەسىنىڭ تالقانىن شىعارعانى ءۇشىن اباقتىعا جابىلعان. بۇدان كەيىن ميتنيك اقش-تىڭ مەملەكەتتىك قۇپيا قورعانىس جۇيەسىنە باسىپ كىرىپ، بۇكىل ەلدى شۋلاتادى. جال-عىزباستى كامەرادا بەس جىل وتىرىپ، 2000 جىلى تۇتقىننان بوساپ شىققان سوڭ، كەۆين سۇيىكتى «كاسىبىن» تاستاپ، ءوزىنىڭ كومپيۋتەرلىك قاۋىپسىزدىكپەن اينالىساتىن فيرماسىن قۇرادى. ءسويتىپ، كومپيۋتەرلىك قاۋىپسىزدىك بويىنشا كەڭەسشى بولىپ تاعايىندالادى. «الداۋ ونەرى» دەگەن كىتاپ جازىپ شىعارادى. ونىڭ بۇل كىتابى جۇرتتى الداۋعا ەمەس، الدانباۋعا ۇيرەتۋىمەن قۇندى دۇنيە سانالادى. سەبەبى وندا ول ءوز تاجىريبەسىمەن ءبولىسىپ، قاقپانعا تۇسۋدەن ساق بولۋدىڭ جولدارىن جايىپ سالعان.

«ايقىن» گازەتى