موڭعول ەلى مەن قازاق ەلىنىڭ ورتاق ماقتانىشىنا اينالعان  اسا كورنەكتى مەملەكەت-قوعام قايراتكەرى، تانىمال تاريحشى، بىلىكتى مامىلەگەر زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ ارامىزدان كەتكەنىنە دە ءتورت جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالىپتى-اۋ! 1996-2016 جىلدارى ءبىر مەكەمەنىڭ ءبىر بولىمىندە قاتار وتىرعان سىرلاس، مۇڭداس، تاعدىرلاس اعام از سوزبەن-اق كوپ وي، الۋان سىرعا تولى تاعىلىمدىق اڭگىمەلەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ بەرۋشى ەدى، اسىرەسە تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى تۋرالى ءسوز بولعاندا جايشىلىقتا اسا سىپايى، مومىن تورى بولىپ كورىنەتىن زاكەڭدى تانىماي قالۋشى ەدىك. زاكەڭ ونداي اسا شەتىن تاقىرىپتار  جونىندەگى ويلارىن وڭاشا بولمە مەن اسحانا توڭىرەگىندە ەمەس، راديو، گازەت، جورنالداردا، كىتاپتارىندا اشىق-اشكەرە ايتۋدان تارتىنباعانىن «تاريحقا كوزقاراس» اتتى جيناعىن وقىعان ادامنىڭ كوزى جەتەدى. وتكەن حح عاسىردىڭ 90 جىلدارىنىڭ باسىندا، توتاليتارلىق رەجيم سىرەسىپ تۇرعان كەڭەس وداعى مەن موڭعوليادا «سوتسياليزم بە، الدە وركەنيەتتىڭ اداسۋى ما؟» دەپ سوتسياليزم دەگەن دۇلەيگە قاسقايا قارسى سۇراق قويىپ، ونى باسپاسوزدە اشىق جاريالاۋعا كىمنىڭ ءداتى بارا الىپ ەدى؟ ارينە، ەشكىمنىڭ دە. تەك مەنىڭ زاردىحان اعام عانا! ول كەزدە كەمەلدەنگەن سوتسياليزم جىرىن جىرلاپ ەلىرگەن وتانداستارىمىزدىڭ «ماقتانساڭ ماقتان ،قازاق، توبەڭ كوككە جەتپەي تۇر از-اق، - دەپ اندەتىپ جۇرگەنىن ۇمىتا قويعامىز جوق.

مىنا ءبىر كورىپكەلدىككە قايران قالامىن، دانىشپان ف.دوستوەۆسكي ەۋروپانى كوممۋنيزم ەلەسى كەزىپ جۇرگەن سوناۋ ءحىح عاسىردا: «ەگەر دە سوتسياليزم راس بولسا، وندا قۇداي جوق، ال، قۇداي بار بولسا، وندا سوتسياليزم وتىرىك»، -  دەپتى. مىنە، عاجاپ، قۇداي بار ەكەن، سوتسياليزم وتىرىك ەكەن، ەلەس كۇيىندە عايىپ بولىپتى. ال، حح عاسىردىڭ سوڭىندا زاردىحان «بولىپ، تولىپ تۇرعان ءسوتسياليزمدى» تەك «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» عانا ەكەنىن ايداي الەمگە جار سالىپ قانا قويماي، موڭعول جاستارىن باتىل ارەكەتكە باستاي ءبىلىپتى.

زاكەڭ قازاقستانعا كەلىسىمەن الماتىداعى جۇمىسىن نەگىزىنەن بىرىڭعاي عىلىمي زەرتتەۋگە ارنادى. ەگەر پەندەشىلىگىمىزدى قايىرىپ قويا تۇرىپ، كيەلى تاريح پەن ۇلت-مەملەكەت مۇددەسىن العا تارتا اق سويلەر بولساق، پروفەسسور زاردىحان قيناياتۇلى وتپەلى كەزەڭ وتكەلىندە ءارى-ءسارى بولىپ تۇرعان قازاقستان تاريح عىلىمىن كاتەپتى قارا نارداي العا – تاۋەلسىزدىك الاڭىنا الىپ شىعىسقان ساناۋلى تاريحشىنىڭ ءبىرى، ءارى بىرەگەيى بولعانىن ايتىپ، مارقۇمنىڭ رۋحىن شات ەتكەن بولار ەدىك.

31- جەلتوقسان  زاردىحان مارقۇمنىڭ تۋعان كۇنى ەدى. 20 جىلدا (1996-2016) 200-دەي زەرتتەۋ ماقالالارى مەن  ءىى مونوگرافيا ەسسەسىن باسپاسوزدە جاريالاسا دا، مىنا «وتپەلى كەزەڭ» دەپ اتالعان الاساپراڭ زاماندا بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ ءبىلىپ ۇلگىرمەگەن ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى، مەملەكەت قايراتكەرى جونىندە گازەت وقىرماندارىنا ارنايى تانىستىرا كەتۋدى ءجون سانادىم.

زەكەڭ تاريحي تاقىرىپقا كەشتەۋ كەلدى. بىراق ابدەن كەمەلىنە كەلگەن ەردىڭ جاسى 56-دا كەلدى. كەمەڭگەر ۆ.سكوتت تاۋىپ ايتقانداي «قارتتىق اقىماق ءۇشىن – اۋىر، نادان ءۇشىن – قىس، ال، عالىم ءۇشىن – التىن كۇز» ەكەنىن زاكەڭنىڭ جەمىستى جىلدارىنان انىق كوردىك. 

زاردىحان قيناياتۇلى – 1940 جىلى 31 جەلتوقساندا موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىنىڭ قوبدا سومونىنا قاراستى نارىن داراسىنىڭ ولەت قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. انادان 3 جاسىندا، اكەدەن 16 جاسىندا ايرىلعان جەتىم زاردىحان اپايلارىمەن تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ قامقورلىعىندا ءوسىپ ەرجەتەدى. 1949 جىلى مەكتەپ ەسىگىن اشقان تالانتتى جاس وقۋىن قوبدادا، استانا ۇلانباتىردا جالعاستىرىپ، 1961-1965 جج. موڭعول مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ تاريح ءبولىمىن «تاريح ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى» ماماندىعى بويىنشا قىزىل ديپلوممەن ءتامامدايدى. 1965-1972 جج. ءار ءتۇرلى جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارادى. 1972-1975 جج. موسكۆاداعى پارتيا ورتالىق كوميتەتىنە قاراستى قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىپ «قوعامدىق وي-سانانىڭ قالىپتاسۋ ماسەلەلەرى» تاقىرىبىندا فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن قورعاپ شىعادى. 1975-1987 جج. موڭعوليا كاسىپوداقتارى ورتالىق كەڭەسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەيدى. 1987 ج. محرپ ورتالىق كوميتەتى جانىنداعى قوعامدىق عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ تەوريا ءبولىمى باستىعىنا تاعايىندالادى. وسى قىزمەتتى اتقارا ءجۇرىپ 1987 ج. موسكۆاداعى ورتالىق كوميتەتى جانىنداعى قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن قورعايدى. ءدال سول جىلى موڭعول قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرگەن ايگىلى  «موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كەلەشەك دامۋىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرى» اتتى ماقالاسى «پارتيا تۇرمىسى» جورنالىنىڭ №12 سانىندا جاريالانىسىمەن كسرو، جاپونيا، اقش، كحر ەلدەرىندە جارىق كوردى. سول جىلى ز.ق. باستاعان توپ ۇىسىنعان محرپ-نىڭ جاڭا پروگرامماسى مەن ۋستاۆى محرپ-نىڭ توتەنشە سەزىندە قابىلدانادى. 1990 ج. 23 ناۋرىزدا محر مينيسترلەر كابينەتى باستىعىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالادى. 1990 ج. قىركۇيەگىندە موڭعوليا تۇراقتى پارلامەنتى  - بوعا حۋرالىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانادى. وسى قىزمەتتە جۇرگەندە 1991 ج. قابىلدانعان موڭعوليانىڭ دەموكراتيالىق جاڭا كونستيتۋتسمياسىن دايىنداۋ كوميسسياسىنىڭ  ورىنباسارى بولا ءجۇرىپ اتقارعان جۇمىسى موڭعوليانىڭ ءار سالاداعى مىقتى ماماندارىنان قۇرالعان 15 عالىمنىڭ جانقيارلىق ەڭبەكتەرى جونىندە ز.ق. «كوشپەندىلىك عۇمىر» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ تولعايدى: «ەگەر قوعام تاپسىرىس بەرسە ونى وزگەرتۋگە 15 ادامنىڭ دا اقىل-ويى جەتەدى ەكەن».

موڭعولدىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن قابىلداتۋ ءۇشىن 72 ساعاتقا سوزىلعان تالقى بارىسىندا ز.ق 22 مارتە جارىسسوزگە شىعىپ جاقتاستارىمەن بىرگە جاڭا دەموكراتيالىق كونستيتۋتسيانى قابىلداتىپ، موڭعوليانى پارلامەنتتىك دەموكراتيالىق مەملەكەتكە  اينالدىرا الدى.

جارتى عاسىرلىق عۇمىرىن، كۇش-جىگەرى مەن اقىل-پاراساتىن اياماي ەڭبەك ەتكەن «قيناياتتىڭ جالعىزى» بارشا موڭعول ەلىنىڭ  زاردىقانىنا اينالىپ جوعارى بيلىكتىڭ ەكىنشى تۇلعاسىنا اينالىپ ەدى. ز.ق. ۇلىنا تۇپتەپ كەلگەندە مانساپ تا، بايلىق تا ەمەس، ەڭ قىمباتتىسى – تۋعان حالقىنا، ونىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىنە قىزمەت ەتۋ ەكەنىن، ونىڭ سوڭعى شيرەك عاسىرلىق جانكەشتى ءومىر جولىنا، شىعارماشىلىق جاسامپازدىعىنا نازار اۋدارعاندا كوزىمىز جەتە تۇسەدى.

1991 ج. جەلتوقسان وقيعاسى ز.ق. ۇلىنىڭ ءومىرىن جاڭا ارناعا - ۇلتتىق ارناعا سالىپ جىبەرگەندەي بولدى. قولىنداعى بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ قازاق جاستارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن قولداۋدان باستالعان بۇل بەت بۇرىلىس موڭعولداعى قازاقتاردى اتامەكەن – قازاقستانعا كوشىرۋدەي ماشاقاتتى، راحمەتىنەن گورى وكپە-رەنىشى كوپ ىستەرگە اشىق جانە استىرتىن باسشىلىق جاساۋعا ۇلاستى. ىشتەي ۋاقىتى، ءساتى تۇسكەندە تاريحي وتانىنا ورالۋدىڭ قام-قارەكەتىن دە ۇمىتقان جوق ەدى. ونداي ءساتتى كۇندەر دە كەلىپ جەتكەن سياقتى. 1992 ج. «باگا حۋرالدىڭ مەرزىمى اياقتالۋىنا بايلانىستى ز.ق –تا قىزمەتىن توقتاتتى. موڭعوليانىڭ تاشكەنتتە اشىلعان باس كونسۋلدىعىنا باس كونسۋلى بولىپ تاعايىندالدى. 1993-96 جج. موڭعوليانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىندە كەڭەسشى بولىپ ەلشىلىكتەگى وكىلەتتىك مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن ءوز ءوتىنىشى بويىنشا ديپ. جۇمىستان بوساپ. الماتىدا تۇراقتاپ قالدى.

1996 ج. قر.ع.م-ڭ ش.ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ «قازاقستاننىڭ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلار تاريحى بولىمىنە اعا عىلىمي قىزمەتكەر، جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر ( 2000 ج) 2001 جىلدان وسى  ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قىزمەت ەتتى.

وسى بارىستا ز.ق. قازاقستاندىقتارعا تاريحشى رەتىندە تانىلدى. جاي تانىپ قانا قويعان جوق، قازاق تاريح عىلىمىنا ءتۇبىرلى وزگەرىستەر جاساعان بىرنەشە جاڭالىقتار اكەلۋ ارقىلى مارتەبەلى ورىنعا كوتەرىلدى.

اتاپ ايتار بولساق قازاق تاريحىن داۋىرلەۋ ماسەلەسىندەگى تۇيتكىلدەردى تارقاتا كەلە قازاق مەملەكتتىلىگىنىڭ تاريحىن قاشاننان،  كىمنەن باستاۋ كەرەك دەگەن اسا  كۇردەلى، داۋلى ماسەلەگە العاش رەت «قازاق مەملەكەتى تاريحى جوشى حان شاڭىراعىن كوتەرگەن اق وردادان باستالادى» دەگەن كونتسەپتسياعا نەگىزدەلگەن «قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان» اتتى مونوگرافياسى ارقىلى جاۋاپ بەردى. اراعا 10 جىل سالىپ 2014 ج. ول مونوگرافياعا جاڭا تاراۋلار، قوسىمشالارمەن تولىقتىرىلعان جاڭا نۇسقاسىن جاريالادى.  وسى ەڭبەگىندە تاريحشى ز.ق. قازاق تاريح عىلىمىنا العاش رەت «موڭعول ۇلىستارى بيلىگى ءداۋىرى» دەگەن جاڭا عىلىمي انىقتاما اكەلدى. بۇل ءداۋىر شامامەن 240 جىلعا (1224-1465/66) سوزىلدى. اق وردانى اۋەلى جوشى حان، ودان كەيىن ونىڭ ۇلكەن ۇلى وردا ەجەن حان مەن مۇراگەر ۇلدارى بيلەدى. العاشقى استاناسى ەرتىس بويىندا، ودان كەيىن سىعاناق قالاسى بولدى دەگەندى تاراتا كەلە تاريحشى: «قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇلگىسى (پرووبرازى), جەر اۋماعى، ەتنيكالىق قاۋىمى، اسكەري-ساياسي قۇرىلىمى، بيلىك ديناستياسى اق وردانىڭ اياسىندا قالىپتاستى»، - دەگەن بايلامعا توقتايدى.

تاريحشىنىڭ بۇل بايلامىنىڭ  دۇرىس بولعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. الدا اق وردانىڭ  2024 ج. 800 جىلدىق مەرەيلى تويى كۇتىپ تۇر.

تاريحشى ز.ق. تياناقتاپ بەرگەن تاريحي وقيعانىڭ ءبىرى – 2015 ج جاريالانعان 715 بەتتىك «شىڭعىس حان جانە قازاق مەملەكەتى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى ارقىلى جان-جاقتىلى ءسوز بولدى. وسىناۋ اسا كولەمدى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە تاريحشى باسقالاردىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىن موڭعول، تۇڭعىس، قىتاي، اراب، پارسى، ورىس، جاپون، ۇيعىر تىلدەرىندە جازىلعان2080 دەرەك كوزدەرىنە سىلتەمە جاسايدى. ال، ءبىزدىڭ اۋەسقوي تاريحشىلارىمىز بەن تاريحشى، جورناليستەرىمىز قايداعى ءبىر جەر-سۋ، رۋ-تايپا اتتارىمەن موڭعول-قازاققا ورتاق كەيبىر سوزدەردى تەرىپ الىپ بۇكىل الەم 800 جىلدان بەرى موڭعول شىڭعىس حاندى قازاقتىڭ ءبىر رۋلارىنا تەلي سالعىسى كەلەدى.

تاريحشى ز.ق ۇلىنىڭ  ءحىح  ع-دان بەرى ءار ەل تاريحشىلارى مەن تۇركولوگ عالىمدارى ارقالاي بولجالدار ايتىپ كەلگەن تالاسىنا نۇكتە قويعان ايتۋلى اەرتتەۋ ەڭبەگىن «موڭعول ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن سوڭعى تۇركى تايپالارى: 9-12 ع.» 2001 جىلى جاريالادى. ازامات ز.ق. نە ىستەسە دە، نە جازسا دا اسا جاۋاپكەرشىلىك پەن تەرەڭ عىلىمي پايىمعا ارقا سۇيەۋشى ەدى. اتالعان مونوگرافيالىق ەڭبەگىن ودان ءارى تولىقتىرىپ، كەمەلدەندىرە تۇسۋگە ون جىلدان ارتىق ۋاقىتىن سارپ ەتىپ، قايتىس بولارىنان ءسال بۇرىن (2016 ج) «نايمان حاندىعى: تاريحى جانە مادەنيەتى»  ء(حىى-حىحعع.) دەگەن  اتپەن ءتامامداپ، امانات ەتىپ قالدىرۋى، ءسويتىپ عىلىمدى، تاريح عىلىمىن قۇرمەتتەي الاتىن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتار قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىمەن ەتنوستىق تەگىن-ءناسىلىن تانىپ، تاريحي ساناسىن جاڭعىرتۋعا باعدار بەرگەندەي بولدى.

ز.ق. تەك ساياسي-قوعام قايراتكەرى، تاريحشى عانا ەمەس، تالانتتى ادەبيەتشى، ەتنوگراف، ءارى اقىن بولاتىن. ونىڭ قولىنان شىققان ءۇش تومدىق «موڭعولياداعى قازاقتار» مەن «جىلاعان جىلدار شەجىرەسى» 1995 ج. جانە «كوشپەندىلىك عۇمىر» (2010 ج) اتتى ەسسەسى قازاق وقىرماندارى ءۇشىن تاريح وقۋلىعى قىزمەتىن اتقاردى دەۋگە بولادى.

ال، قايراتكەر ز.ق-تىڭ قازاقستانعا كەلگەننەن بەرگى جازعان ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى كوتەرگەن پۋليتسيستيكالىق-تانىمدىق ماقالالار جيناعى «تاريحققا  كوزقاراس» (1 توم، 2017) دەپ اتالادى. مۇندا ۇلت، تاريح جانە ادامدار تاعدىرى جان-جاقتىلى ءسوز بولادى.

كەزىندە «قيناياتتىڭ جالعىزى» اتانعان جەتىم بالا تاعدىرلاس موڭعول حالقىنىڭ، ۇلى شىڭعىس حان ەلىنىڭ قامقورلىعىندا جان-جاقتىلى ءبىلىم الىپ، مەملەكەت-قوعام قايراتكەرى، ماملەگەر تۇلعا بولىپ الەمنىڭ 27 ەلىنە موڭعول وكىمەتى دەلەگاتسياسىن باستاپ بارعان ەكەن. ازامات ز.ق.-ۇلى دا موڭعول ەلىنە ادال قىزمەتىمەن جاۋاپ بەرىپتى.

تاريحي وتانىنا ورالعاننان بەرگى شيرەك عاسىردا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ون ءبىر  تومدىق عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن، 200-دەن اسا الۋان تاقىرىپتاعى ماقالالارىن جاريالاپ تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ عىلىمى مەن مادەنيەتىن، وي-ساناسىن  كەمەلدەندىرۋگە  ايتارلىقتاي  قىزمەت ەتىپ،  76 جاسىندا ومىردەن ءوتتى.

                                                       ***

مارقۇمنىڭ ءار كەزدە جازعان ەڭبەكتەرىندەگى اسا ءماندى ۇشقىر ويلارىنان بىرنەشە ءۇزىندى بەرە كەتكەندى ءجون كوردىك. «كوشپەندىلىك عۇمىر» جانە «تاريحقا كوزقاراس» كىتاپتارىنان ءۇزىندى:

«...ەل بولامىز، ۇلت بولامىز دەپ تالپىنعان بۇگىنگى قازاقتىڭ سەرپىلىس كۇشى نەدە دەگەن سۇراققا قايسى بىرەۋلەر: ۇلتتىق يدەولوگيا قاجەت» دەيدى، مەنىڭشە قولدان جاڭا يدەولوگيا جاساۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتا ۇلتتىق يدەولوگيا بىرەۋ، ول ۇلتتىڭ ازاتتىعى. بۇل يدەولوگيا ءالى دە ءتىرى.

... مەنىڭشە ۇلتتى ءبىر قۇتقارسا، وزىندىك قولتاڭباسى بار ناعىز ۇلتتىق قۇندىلىقتار عانا قۇتقارا الادى. ونداي قۇندىلىقتاردىڭ قاتارىنا: اتامەكەن جەر، انا ءتىلى، ۇلتتىق تاريح، ۇلتتىق ءتول ونەر مەن ادەبيەتى، ۇلتتىڭ وزىنە ءتان مىنەز-قۇلقى جاتادى. ناعىز دەپ پىسىقتاپ وتىرعانىم، قازاقتىكى دەگەننىڭ ءبارى التىن ەمەس.   

                                                        ***

قازاق كوشى قونى جونىندە بىلاي دەپ ەسكەرتەدى:

...ۋاقىت ءبىزدىڭ باسىمىز قاشان قوسىلادى دەپ كۇتىپ تۇرمايدى. كەلەر عاسىردان ءوز نەسىبەمىزدى الۋ ءۇشىن، قازاق سەرپىلۋى كەرەك. 1991 جىلى كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى قازاقى قۇر ماقتانىش، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ اتاق-ابىرويىن ارتتىرۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ الماساق بولعانى.  (113-114 بب)

                                                        ***

تابيعات پەن ادام قارىم-قاتىناسى جونىندە:

...تابيعات انا ارام نيەتى ءۇشىن ادامزاتتى ءبىر كۇنى ءبىر-اق سىلكىپ، توڭكەرىپ تاستاي ما دەپ قورقام. وسىنىڭ بارلىعى ادامزات تابيعاتقا تابىنۋىن قويىپ، (ادامعا تابىن جەر ەندى  دەپ ەسىرگەن) ادامعا نەمەسە ادام ويلاپ تاپقان ءتۇرلى عاجايىپتار مەن يدەولوگياعا تابىنىپ كەتۋدەن بولدى ما دەپ تە ويلايمىن. جەر اناعا تابىن ادامزات! جەر اناعا مەيىرىمدى بول، سوندا عانا جەر انا رايىنان قايتىپ، ادامزاتتىڭ جاساعان كۇناسىن كەشىرۋى مۇمكىن . (98 ب)

                                                       ***

...نارىقتىڭ زاڭى تالپىنىسپەن اعارىپ العا شىعۋ بولسا، قازاق بىرەۋدىڭ اعارىپ العا شىققانىن ەش مويىندامايدى. نارىقتىڭ زاڭى ۋاقىتتى ۇتۋ بولسا، قازاق ۋاقىتقا سونشالىقتى ءمان بەرمەي ۇنەمى ۇتىلىپ جۇرەدى. ءسويتىپ ومىردە قازاقتىڭ اتتەگەنايى تاۋسىلمايدى. ءححى عاسىردىڭ شاڭىن جۇتىپ قالماۋ ءۇشىن ۋاقىت تۋرالى قازاق مەنتايتەتىنە بەلگىلى وزگەرىستەر قاجەت سياقتى.  (107 ب)

                                                       ***

...بىزدە ۇلتىن ءسۇيۋدىڭ، وتانىن ءسۇيۋدىڭ ەكى جاقتى، ءۇش جاقتى (دۆوينوي، تروينوي) پرينتسيپتەرى قالىپتاسقان. سويتە تۇرا قايسى  بىرەۋلەر قازاقتى ءالى دە ۇلتسىزدىققا شاقىرادى. بۇل قازىر «ءبىر اياعى كوردە، ءبىر اياعى جەردە تۇرعان» ءبىزدىڭ ۇلت ءۇشىن ۇلكەن قاتەر. ويتكەنى ۇلت مۇددەسىنە بايلانىستى سان الۋان ماسەلەلەر «عالامشارلىق سانا» («پلانەتارنوە سوزنانيە» و.سۋلەيمەنوۆ) «قازاقستاندىق ۇلت»  قاتارلى ۇلتسىزدىق يدەولوگياسىنىڭ تاساسىندا قالىپ قويۋى مۇمكىن.  (108 ب)

                                                           ***

ايت، ايتپا ءبارىبىر قازاق بۇگىن دەربەس ەل بولعانى دەفاكت. بۇرىن تاعدىرى باسقانىڭ قولىندا بولعان قازاق ۇلتى ەندى باسقانىڭ تاعدىر-تاۋقىمەتىن ءوز موينىنا الادى. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ الەۋمەتتىك بولمىسىن، ينتەللەكتۋالدىق اقىل-ويى، مەنتالدىق بەت-بەينەسىنىڭ جەتكەن جەرى بۇدان بىلاي ەڭ اۋەلى قازاق ۇلتىنىڭ جەتىستىگىمەن ەسەپتەلەتىن بولادى. بۇل قازاق ۇلتىنان بۇرىنعىسىنان ەكى ەسە. ءۇش ەسە كۇش –قۋات، ءبىلىم پاراسات، اسقان جاۋاپكەرشىلىك تالاپ ەتەدى. (109 ب)

بۇل مارقۇم زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ سىزدەر مەن بىزدەرگە ايتقان وسيەتى، ءارى اماناتى ەدى.

الىمعازى داۋلەتحان

Abai.kz