بايتاق قازاق جەرىنىڭ قاي قيىرىنا كوز سالساق تا ۇلى بابالار قالدىرعان جادىگەرلىكتەرمەن، كيەلى ورىندارمەن جۇزدەسەمىز. ولاردىڭ قيلى ءومىرى اتا-بابا جەرى ءۇشىن ارپالىسپەن، كە-لەشەك ۇرپاق قامىمەن ءوتتى. وسىنداي قاسيەتتى ولكەنىڭ ءبىرى – قاراتاۋ بويى. ول قازاق قوعامى ءۇشىن العاش تىرشىلىكتىڭ ۇيىسقان ولكەسى. حالقىمىز ءبىر جاعى مالىن باعىپ، ەكىنشى جاعىنان جەرىن ەمىپ، ءومىر وتىن مازداتىپ ءوتتى. جات جەرلىك باسقىنشىلارعا قارسى جان بەرىسىپ، جان الىسىپ تولاسسىز سوعىس جۇرگىزدى. قوجا احمەت ياسساۋي، قارابۋرا بابالاردىڭ مۇسىلمان ءدىنىن تاراتىپ، حالىقتى ىزگىلىككە، تۋىستىققا، باۋىرمالدىققا ۇندەگەن، تاربيەلەگەن ءوڭىر دە وسى. تۇبەك حالقى بۇل تامسىلگە تۇسىنىستىكپەن قاراي-دى. قارابۋرا اۋليەگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە العاش رەت اس 1997 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، سوزاق اۋدانىنىڭ قاراتاۋ قويناۋىندا ءوتتى. ماڭعىستاۋ وبلىسى بۇل اسقا دا بەلسەنە قاتىسقان بولاتىن. سودان بەرى سوزاقتا قارابۋرا اۋليەگە جىل سايىن اس بەرىلۋدە.
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ كازاق تاريحى ات تۇياعىمەن جازىلعانىن جانە تاريحىندا بۇگىنگى ۇرپاق ۇيالاتىنداي ەش نارسەنىڭ جوقتىعىن تاماشا اتاپ كورسەتىپ بەردى.

بايتاق قازاق جەرىنىڭ قاي قيىرىنا كوز سالساق تا ۇلى بابالار قالدىرعان جادىگەرلىكتەرمەن، كيەلى ورىندارمەن جۇزدەسەمىز. ولاردىڭ قيلى ءومىرى اتا-بابا جەرى ءۇشىن ارپالىسپەن، كە-لەشەك ۇرپاق قامىمەن ءوتتى. وسىنداي قاسيەتتى ولكەنىڭ ءبىرى – قاراتاۋ بويى. ول قازاق قوعامى ءۇشىن العاش تىرشىلىكتىڭ ۇيىسقان ولكەسى. حالقىمىز ءبىر جاعى مالىن باعىپ، ەكىنشى جاعىنان جەرىن ەمىپ، ءومىر وتىن مازداتىپ ءوتتى. جات جەرلىك باسقىنشىلارعا قارسى جان بەرىسىپ، جان الىسىپ تولاسسىز سوعىس جۇرگىزدى. قوجا احمەت ياسساۋي، قارابۋرا بابالاردىڭ مۇسىلمان ءدىنىن تاراتىپ، حالىقتى ىزگىلىككە، تۋىستىققا، باۋىرمالدىققا ۇندەگەن، تاربيەلەگەن ءوڭىر دە وسى. تۇبەك حالقى بۇل تامسىلگە تۇسىنىستىكپەن قاراي-دى. قارابۋرا اۋليەگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە العاش رەت اس 1997 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، سوزاق اۋدانىنىڭ قاراتاۋ قويناۋىندا ءوتتى. ماڭعىستاۋ وبلىسى بۇل اسقا دا بەلسەنە قاتىسقان بولاتىن. سودان بەرى سوزاقتا قارابۋرا اۋليەگە جىل سايىن اس بەرىلۋدە.
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ كازاق تاريحى ات تۇياعىمەن جازىلعانىن جانە تاريحىندا بۇگىنگى ۇرپاق ۇيالاتىنداي ەش نارسەنىڭ جوقتىعىن تاماشا اتاپ كورسەتىپ بەردى.
مەنىڭ كوز الدىما تاۋەلسىز قازاقستاندى قارابۋرا بابا بۋراسىمەن ارالاپ جۇرگەن كوڭىلدى بەينەسى ەلەستەيدى. ماڭ-ماڭ باسىپ، شۋدالارى مەن جەل ويناعان قارابۋراسىمەن بۇگىنگى ماڭعىستاۋ ولكەسىن دە از شارلاماعان بولار. بيىلعى اس ماڭعىستاۋدىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن ۇيىمداستىرىلدى. ءبىر جىل بۇ-رىن دايىندىق باستالدى، ءتورت رەت باسقوسۋ وتكىزىلدى. وبلىستىق ارداگەرلەر كەڭەسىندە ەكى رەت تالقىلانىپ، باسپاسوزدە ماقالالار جاريالاندى. ولكە جۇرتشىلىعى باتىر بابا، بەكزات بولمىستى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ناسيحاتشىسى، قاسيەتتى ءپىرادار تۋرالى مالىمەتتەر الدى. سونىڭ ناتيجە-ءسى بۇگىن قازاق ەلىندە اتى كەڭىنەن ءماشھۇر عالىم-ۇستاز ءابدىمۇتالىپ ءابجاپپارۇلى، وبلىستىق قاجىلار بىرلەستىگى توراعاسى اسقار مايماقوۆ، ولكەمىزدىڭ ەل اعالارى جازدىرحان سەيداليەۆ، جاۋعاشتى نارەنباەۆ باستاعان ەلۋگە جۋىق ازاماتتارىمىز سوزاقتاعى قاسيەتتى بابا باسىنا جينالىپ، ءتاۋ ەتىپ قايتتى. بۇل شارۋاعا وبلىسىمىزدىڭ باسشىسى قىرىمبەك كوشەرباەۆ مىرزا يگى ىقپالىن تيگىزدى.
ماڭعىستاۋلىقتار بابا اسىنا قۇر قول كەلگەن جوق. قاۋىمدىق ىرگەسىنەن «دارەت كەشەنىن» تۇرعىزدى. زيارات ەتۋشىلەر بۇل جاڭالىققا ريزا-لىقتارىن ءبىلدىردى. ءدۇلدۇل ايتىسكەر اقىن، مەلس قوسىمباەۆ «قارابۋراعا ارناۋ» جىرىن اس قوناقتارىنا سىيعا تارتسا، قازاق كۇي ونەرىنىڭ ارعىماعى، ۇلتتىق كونسەرۆاتوريا پروفەسسورى سەرجان شاكىراتوۆ «ۇلى بابالارعا تاعزىم» - اتتى جاڭا كۇيىمەن كوپشىلىكتى سەرپىلتتى. بەلگىلى سازگەر، اتا ۇرپاعى عالىمجان ساعىمباەۆ قارابۋرا باباعا «ۇلتىمنىڭ ارداعى» اتتى جاڭا ءانىن شىرقادى. بۇل تۋىن-دىلاردىڭ ءبارى دەرلىك بابا باسىندا ءبىرىنشى رەت ورىندالىپ، تۇساۋى كەسىلدى. ماڭعىستاۋ وبلىسى دەلەگاتسياسى قۇرامىندا قۇران قاريشىلار مەن بىرگە، ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ مايتالماندارى جەتكىزگەن سەيىتوۆ، وسەرباي سارسەنبايۇلى، تاعى باسقالار جاقسى قىرىنان كورىنە ءبىلدى.
اسقا دەمەۋشىلىك جاساپ، ونى ءوت-كىزۋدەگى يگى ىستەرىمەن كوزگە تۇسكەن ازاماتتارعا «قارابۋرا اۋليە» قوعام-دىق قورى العىس حاتتار تاپسىردى.
...ەرلىكتىڭ ەر كورسەتكەن بەلگىسىندەي،
ەلدىكتىڭ ەسكەرتكىشى قالانۋدا.
سوزاقتىڭ اۋليەسى عانا ەمەس،
قازاقتىڭ اۋليەسى قارابۋرا، - دەپ توكپەكتەتكەن مەلس قوسىمباەۆقا جۇرتشىلىق زور قوشامەت كورسەتتى. ويتكەنى، قارابۋرا اۋليە باسىنا ورناتىلعان كەسەنە بۇكىل قازاقتىڭ كيەلى ورنى، ۇلتتىق پانتەونى، اسقا جينالعانداردىڭ ءسوزى مەن ىسىنەن الدىمەن وسىنى تانىپ بىلدىك.
فرانتسۋز وقىمىستىسى ۆولتەر تاريحشىلاردى جازعاندارى ءۇشىن ەمەس، جازباعاندارى ءۇشىن سوتتاۋ كەرەك دەگەن ەكەن. ۇلتىمىزدىڭ تاريحى، مادە-ني قۇندىلىقتارى جونىندە كۇندىز-ءتۇنى تىنباي جازا بەرۋىمىز، وزگە ەلدەرگە تانىتا ءبىلۋىمىز كەرەك. سولاي ىستەۋدى ءسوز بوپ وتىرعان قارابۋرا اۋليە تاقىرىبى دا تىلەپاق تۇر. ەندى وسى جاعىنا بولا از-كەم شەگىنىس جاسايىق. قارابۋرا اۋليە جونىندە قازاق تاريحى نە دەيدى؟
قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ ونىنشى تومىندا قارابۋرا بابا تۋرالى اكادەميك ءا.ح. مارعۇلان ماقالاسى جارىق كورگەن. ماقالادا قارابۋرا بابامىزدىڭ تاما ەلىنىڭ ۇرانى ەكەنى كەلتىرىلگەن. ال تاما رۋى – قىپشاق تاڭبالى. اكادەميك ءا. مارعۇلان بۇل ويدى بىلايشا تەرەڭدەتە تۇسكەن. دەشتى قىپشاق، نوعاي ورداسى، قازاق حاندىعىندا تامالاردىڭ ىرگەلى ەل بولعانى بەلگىلى. وسىعان قاراعاندا تامالار تاريحى قىپشاق مەملەكەتىنىڭ جۋان ورتاسىندا ح عاسىردان بەرى بەلگىلى.
ءيا سودان بەرى دە تاما ەلى مەن قارابۋرا اۋليە تۋرالى بىرنەشەلەگەن كىتاپتار جارىق كوردى، بىراق تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى. حV عاسىردان بەرگى تاريحي كەزەڭدە تاما ەلىنەن ارداقتى ادامدار از شىقپاعان. مىسالى، بۇحاراداعى الەمگە ايگىلى كوكىلتاس مەدرەسەسىن تاما ەلىنىڭ زيالى ادامدارى تۇرعىزعان. وسى عيماراتتار-دىڭ تاريحىن مۇقيات زەرتتەگەن ح.دوسمۇحامبەتۇلى كوكىلتاس مەدرەسەسىن تاما ەلىنىڭ ازاماتى كوكىنىڭ تۇرعىزعانىن دالەلدەپ ەدى.
قازاق مەملەكەتى ورناماستان بۇ-رىنعى تاريحىمىزدى سارالار بولساق، قىپشاق مەملەكەتىنە كىرگەن كىشىگىرىم ەمەس، ءىرى تايپالار سانى 26-عا جەتكەن ەكەن. سولاردىڭ بىرىنە قارابۋرا اۋليە شىققان تاما جاتاتىنىن كەلتىردىك تە.
قارابۋرا اتامىز اسا كيەلى، قاسيەتتى كىسى بولعان. اكەسى كوگىس بۇكىل نوعايلى ۇلىسىنا قورعان بولعان ايگىلى با-تىرلاردىڭ توبىندا كورىنگەن.
باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قارا شا-ڭىراعى بولعان قازاق دالاسىندا قا-راحان مەملەكەتى بوي كوتەرگەندە ونىڭ بەركىپ، نىعايۋىنا قارابۋرا وشپەس ءىز قالدىرعان. مەملەكەت ىشىندە يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋى ءۇشىن قوجا احمەت ياسساۋيمەن تىزە قوسا ايانباي ەڭبەك ەتكەن ابىز. كەرەك دەسەڭىز قوجا احمەت ياسساۋي ءوزىن جەرلەۋدى قارابۋراعا اماناتتاعان. سوعان قاراعاندا ول ءوز زامانىندا اسا جوعارى بەدەلگە يە بولعان.
بۇل كۇندەرى سوزاقتاعى قارابۋرا اۋليە جەرلەنگەن قورىمنىڭ اتاعى شارتاراپتى شارلاعان. مۇندا اقنازار حان، قوڭىرات قۇربان اتا، ءسارىۇيسىن بەلگىباي قاجى، تاما قۇلتاس بي، تاراقتى شىلمەمبەت بي، شاحاسىم احۋن، قوجامقۇل عۇلاما سياقتى ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن بەلگىلى تۇلعالار ماڭگى تىنىستاپ جاتىر.
«قارابۋرا» كىتابى 1997 جىلى الماتىنىڭ «ولكە» باسپاسىنىن جا-رىق كوردى. كىتاپ ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «ەلدىك پەن ەرلىك كيەسى» اتتى عىلىمي زەرتتەۋ تۋىندىسىن بەتاشار رەتىندە جاريالاعان. وسى ەڭبەكتەن ءۇزىندى كەلتىرىپ كورەلىك.
«...قارابۋرا ...قارا ...بۋرا... پامير مەن قاراتاۋ اراسىن جايلاپ جاتقان ەجەلگى مادەنيەتكە ەرەكشە ءتان قۇبى-لىس. كيەلى ۇعىم. قارا – كوپتىڭ بەلگىسى. بۋرا – كۇشتىڭ بەلگىسى. التايدان كەلگەن قاراقىتايلاردىڭ دا بۇل ولكەدە ءوز بيلىگىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن بۇل تۇسپالعا جۇگىنۋى تەگىن ەمەس. كيە-كۇش. كۇش-كيە. كيە دارىماي ەل كوسەگەسى كوگەرمەيدى. ءبىزدىڭ ءتاي-ءتاي باسقان تاۋەلسىزدىگىمىز بەن قاز-قاز تۇرعان ازاتتىعىمىز ار-ۋاقتانىپ، اسقاقتاي ءتۇسۋى ءۇشىن دە ايبار كەرەك».
ءيا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇراقتى بولۋى ەلىمىز بەن جەرىمىزدەن ايبار كۇتە-ءدى. ول ايباردىڭ اتاسى – جۇدىرىقتاي جۇمىلعان بىرلىك، اناسى-ۇلتتىق رۋح. ماڭعىستاۋلىق دەلەگاتسيا وسى ماقساتتى شامشىراق ەتىپ العان بولاتىن. قارابۋرا اسىنىڭ سالماعىن كوتەرىپ العان ماڭعىستاۋلىق ازاماتتار دىتتەگەن جەردەن شىقتى. ارۋاق رازى بولعاي. ابەكەڭ كەكىلباەۆشا ايتقاندا:
«ارۋاق رازى بولماي تۇرىپ، ابىروي اسار ما؟ ابىرويسىز ايبار بىتەر مە؟».
بۇعان: «ارينە جوق» دەگەننەن باسقا نە قوسىپ الار ەدىڭىز، اعايىن.

ومىرزاق وزعانباەۆ، دەلەگاتسيا باسشىسى، وبلىس اكىمى جانىنداعى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى.
«ماڭعىستاۋ» گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل