قۇدالاردىڭ اڭگىمەسى...  

كۇز. قاراشا ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىنىڭ ءبىرى،  ءتۇس مەزگىلىندە ۇيالى تەلەفونىم اندەتىپ قويا بەردى. ءوزىمىزدىڭ ارىپەتەس تاريحشى ، اقىن اعامىز مولوت مۇساۇلى اشىق جارقىن داۋىسىمەن «...كەشكە ىنتىماق اۋىلىنا جەتسەڭ، الماتىدان ءبىر اعامىز كەلىپتى. مۇقا بولىس تۋرالى ايتارى بار كورىنەدى، سەن مالىمەتتەر ىزدەپ ءجۇر ەدىڭ عوي» دەپ حابارلاستى. ايتقان ۋاقتىمىزدا ەكى كولىكپەن زۋىلاعان كۇيدە اۋىلدىڭ شەتكى كوشەسىندەگى اشىق قاقپالى ەڭسەلى ءۇيدىڭ اۋلاسىنا كىرىپ بىراق توقتادىق. ىشكە ەندىك، ءۇي يەسى مارات قۇدا اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ الاسا بويلى، شاشىن ارتقا قايىرعان، جۇزىندە زيالىلىقتىڭ تابى بار ەگدەلەۋ كىسىمەن تانىستىردى. كاتەكوۆ ەرمەك، ءوزىن سۋان، ونىڭ ىشىندە سولتانعۇلمىن، دەپ تانىستىردى. مولوت اعا ءسوز باستاپ اڭگىمەمىز ءورىلىپ جۇرە بەردى. سۇراسا كەلە ۇلكەن قىزىم نازەركەنىڭ اتاسى سارىبەلدەگى توقتاسىن قۇدانىڭ، ەكى كوزىنىڭ ءبىرى، اتالاس جاقىن تۋىسى بولىپ شىقتى. اياق استىنان مولوت اعا جۇمىسى شىعىپ، اسىعىس قايتىپ كەتتى. ءۇش قۇدا ءارى قاراي اڭگىمەمىز جاراسىپ، ءسوز العان ەرمەك اعا جايلى قوڭىر داۋىسىمەن وتكەن شەجىرەدەن سىر تارتتى:

...مۇقا بولىستىڭ ءىنىسى مۇستافا، ونىڭ انار دەگەن قىزى مەنىڭ تۋعان انام. بىراق، مەن ناعاشى اتامدى كورمەدىم، سوندا دا ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنەن ول كىسى تۋرالى كوپ ەستىدىم. سونىڭ ءبىرى مەنىڭ اكەم ابدولدانىڭ ءىنىسى توقمولدانىڭ كوزىن كورىپ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىم، مىناۋ ەدى. بۇل سول 1946-1947 جىلدارى بولعان وقيعا.

وندا  مەنىڭ بالا كۇنىم كىشى اكەمنىڭ ۇيىندە كوپ جۇرەتىنمىن. ول كىسى قۇيرىعىن كەسكەن بەستى جىلقىنى باسقا مالدارعا قاراعاندا  ەرەكشە ىقلاسپەن كۇنىگە كوز ايىرماي جاقسىلاپ كۇتىپ-باپتاپ جۇرەتىن. كۇندەردىڭ كۇنىندە الگى بەستى اياق استىنان جوق بولدى. كىشى اكەمدى سىرتتاي باقىلىپ  قويامىن، كۇندەگى قالپى. جوعالعان جىلقى تۋرالى سۇراۋ دا سالمايدى، ىزدەيىن دەگەن نيەتتە بىلدىرمەيدى. سودان ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ شىدامىم تاۋسىلىپ، توقمولدا اكەمنەن ءبىر كۇنى الگى جوعالعان جىلقى تۋرالى سۇرادىم. سونداعى ول كىسىنىڭ جاۋابى بىلاي بولدى: «...بۇل مالدى ماعان مۇقا بولىس بەرگەن، ۋاقىتشا قاراپ بەر دەپ» -دەدى دە، قىسقا قايىردى. كەيىن بىلگەنىم، سول ءبىر الماعايىپ زاماندا دۇشپانعا دەگەن نامىس بۋعان بولىس اتامىز ۇنەمى قازاقتىڭ مىقتى سايىپقىران جىگىتەرىنەن قول ۇستاعان ەكەن. جانە  ول جاڭاعى جاساعىنىڭ ءبىر بولىگىندەگى بارىمتاشى جىگىتتەرىن سوۆەتكە، قىتايدىڭ ىشكەرى جاعىنا،  قالماقتار وتىرعان جاققا جىبەرىپ  ءۇيىر-ءۇيىر  جىلقىلاردى ايداتىپ الدىرادى. بۇل جەردە ول كىسىنى ۇرى دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك، سەبەبى: مۇقانىڭ اكەسى اجىبەك قاجىلىققا بارعان، ءىنىسى تۇرىسبەك ەكەۋى دە جاركەنت ءوڭىرىنىڭ اتاقتى باي-قۋاتتى ادامدارى بولعان. اعايىندى ەكەۋى پاتشالىق رەسەي تۇسىنداعى گەنەرال كولپاكوۆسكيدىڭ كەزىندە بۇكىل ىلە ءوڭىرى قازاقتارىنا بيلىك جۇرگىزگەن. مەككەدەن قاجىلىقتان كەلگەن سوڭ «قاجى بولدىم، مۇسىلماننىڭ ءبىر پارىزى رەتىندە مەشىت سالدىرۋ ءلازىم» - دەپ،  جاركەنت قالاسىندا مەشىت، مەدرەسە سالۋ باستاماسىن العاش كوتەرگەن ادام-دەگەن مالىمەتتەر بار. اجىبەكتەن تاراعان بالالار – مۇقا، مۇستافا، حاميت، ءماجيت، ءۋالي، ابدراحىم تورە.

ابدراحىم تورە – ءيسى سۋانعا بيلىك ەتكەن تورە بولعان با؟ مىسالى، ۇلى ءجۇزدىڭ البان اتا ۇرپاقتارىن تەزەك تورە باسقارعان. ونى تاريحتان بىلەمىز. ابدراحىم سۋاننىڭ ساتاي اتاسىنىڭ ۇرپاعى. تاريحتا سۋانعا بيلىك ەتكەن ادامسات يباقوۆ – دەگەن تورەنىڭ بولعانى راس. بىراق، ول سۋان ەمەس تورە. ءيا، ءبىراز ىزدەنىس جاساپ ەڭبەكتەنۋگە تۋرا كەلىپ تۇر... ءسويتىپ، ونىڭ جاۋابى دا تابىلدى. زامانىندا اجىبەك قاجى گەنەرال كولپاكوۆسكيمەن وتە جاقىن ارالاسقانىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم. سودان، 1881 جىلعى پەتەربۋرگ كەلىسىمىنەن كەيىن گەنەرال قۇلجا قالاسىن تاستاپ شىعادى، سوندا ونىمەن بىرگە قىتاي بيلىگىنەن سەسكەنگەن اجىبەك تە قورعاستان بەرى وتەردە، قىزايعا بيلىك ەتكەن رابات تورەنىڭ قارىنداسىن الىپ قاشىپ كەلەدى. مىنە، وسى رابات تورەنىڭ قىزىنان تۋعان ابدراحىمدى ناعاشىسىنىڭ قۇرمەتىنە تورە ەگەن ەسىمدى قوسىپ بەرىپ، بۇكىل سۋان سولاي اتاپ كەتكەن. ابدراحىم تورەنىڭ ءۇش ايەلىنەن 9 ۇل، 9 قىز تارايدى. ءدال قازىر بىزدەردىڭ باسىمىزدى قوسىپ داستارحان جايىپ وتىرعان مارات قۇدا سول ابدراحىم تورەنىڭ داۋلەتحان دەگەن بالاسىنىڭ ۇلى، ياعني، نەمەرەسى. داۋلەتحاننىڭ ءىنىسى قىزىرحان اعا مەنەن كەيىنگى ءىنىم قاليبەكتىڭ قايىن اتاسى، ياعني، قىزىرحان اعا دا مەنىڭ تۋعان قۇدام. مىنە، قازاقتىڭ تۋىستىعى قالاي جالعاسادى...

سونىمەن، جوعارىداعى اڭگىمەمىزگە قايتا ورالايىق: بولشەۆيكتىك كەڭەس ۇكىمەتى اكەدەن قالعان سونشاما بايلىقتىڭ ءبارىن كۇشپەن تارتىپ الدى ەمەس پە؟!... قارسىلاسقانداردى «باندى»، «كۋلاك» دەپ، اتتى، قالعانىن جەر اۋداردى. ارادا ايبارىنان ءدۇيىم ەل قايمىعاتىن مۇقانىڭ ءوزى دە تۇرمەگە قامالىپ شىققان دەگەن دەرەكتەر بار. ىشتەگى ىزا-كەك جانعا مازا بەرمەگەن سوڭ قازاقتىڭ جاۋجۇرەك جىگىتتەرىنەن جاساق قۇراپ، دۇركىن-دۇركىن شەكارا بۇزىپ ءوز مالدارىن ارعى بەتكە بۇلار دا كۇشپەن تارتىپ اكەتىپ وتىرعان. دەگەنمەن، بولىس بۇل ارەكەتتىڭ ءبارىن ەل-جۇرتىنىڭ يگىلىگىنە جۇمساپ ازاماتتىق تانىتتى. جانە  ونىڭ بارىمتالاپ مال الۋى قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعىن وڭدى ارەكەت ەدى.  ال، قىزىلداردىڭ كوموتريادىنىڭ تالاي مارتە تارتىپ العان مالدان باسقا، ەڭكەيگەن شالمەن، ەڭبەكتەگەن  بالا-شاعاعا دەيىن پۋلەمەتپەن قويشا قىرعان وزبىرلىعىنىڭ قاسىندا ونىڭ بۇل ءىسى تەڭىزگە قۇيعان تامشىداي دەسە دە بولار...

سودان، اكەلىنگەن مالداردىڭ ىشىندەگى بەستى جىلقىلاردى ىرىكتەپ الىپ قۇيرىعىن كەستىرىپ، شەكارا اسىپ كەلگەن قازاقتارعا ءبولىپ-ءبولىپ بەرىپ قويىپ باقتىرادى. جىلقىلاردىڭ سانى 40-قا تولعاندا وسى ايماقتاعى قىتايدىڭ بيلەۋشىسى چىڭ سايعا اپارىپ بەرەدى. ول كەزدە قىتايدىڭ شىعىسىنداعى ءساندۇن ارالىن اعىلشىندار، ءبىر بولىگىن جاپوندار، مانچجۋرلار ت.ب. باسىپ الىپ، توز-توزى شىعىپ جاتقان بولاتىن. قىتايدىڭ ءوز بيلىگى تەك ورتالىعىندا عانا بولىپ، ونىڭ ىشىندە  سولتۇستىگىندە  ماو تسزە دۋن باستاعان كوممۋنيستىك «كۇنسانداڭ»، ال، وڭتۇستىگىندە سۋن يات سەن باسشىلىق ەتكەن  گوميندان - دەپ ەكى پارتياعا ءبولىنىپ ءوزارا قىرقىسىپ جاتقان كەزەڭ ەدى. دەمەك، گوميندان پارتياسىن جاقتاۋشى، ءوڭىر بيلەۋشىسى  چىڭ سايمەن مۇقا بولىس جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان. مەنىڭ اكەم دە سول جىلدارى  زاڭگى سايلانىپ ەل ىسىنە ارالاسا قىزمەت ىستەگەندىكتەن بولىسپەن جاقسى سىيلاستى، ءاردايىم ءبىر-بىرىنە قول ۇشىن بەرىپ كومەكتەسىپ تۇراتىن.

مىنەكەي، مۇقا بولىستىڭ ونداعى نەگىزگى ماقساتى: سوۆەتتىڭ قىرعىنىنان جانساۋعالاپ شەكارا اسىپ كەلگەن قازاق باۋىرلارىن قورعاستان باستاپ سايرام كول، نىلقىعا دەيىنگى جانە جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى تاۋلى اۋماققا قونىستاندىرۋ بولدى. ناقتىراق ايتساق، سول ماڭايدا وتىرعان – ماڭعۇل، سىبە، سولاڭ، قالماقتاردى ىعىستىرىپ قازاققا جەر الىپ بەرىپ وتىرعان.

مىسالى، مۇقا بولىستىڭ وسىنداي قامقورلىق  شاراپاتىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ اۋلەتكە دە سونداي جەردىڭ ءبىر پۇشپاعى ءتيدى. جازدا جايلاۋعا شىعامىز، تاۋ ەتەگىندە قىستاۋىمىز بولدى. ەمىن-ەركىن ءومىر ءسۇرىپ، تىرشىلىگىمىزدى جاسادىق. ءبىز تۇرعان شەتبۇلاقتان ءبىر جوتا اسساڭىز ارعى جاعىندا قورالى ساي دەگەن ساي بار، ونى ورتابۇلاق دەپ اتايدى. سول ورتابۇلاقتىڭ كىشكەنە ساي ءبولىنىپ شىعادى سونى بويلاپ جۇرە بەرسەڭىز جوعارى جاعى تۇيىقتالىپ قورا دەپ اتالادى. سول قورالى سايدا مۇقا بولىستىڭ جىلقىلارى تولىپ تۇرادى دەپ ەستيتىنبىز. ءازىر ويلاسام سول مالدىڭ ءبارىن بولىس اتامىز، قايعى مەن قاسىرەت شەكەن قازاعىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە، ەلدىڭ تىنىش ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قاجەتتى -  جايلاۋ، قىستاۋ، تۇراقتايتىن مەكەن الىپ بەرۋگە جۇمساعان ەكەن عوي.

سونداي ءبىر ەل باسىنا كۇن تۋعان زار زاماندا قازاق ارىپ-اشىپ، مال-جاننان ايىرىلدى. مىنە، سونداعى مۇقا بولىستىڭ قايراتكەرلىگى، ۇلتجاندىلىعى -  «ەلىم-ايلاپ!» شەكارا اسىپ، جات جۇرتقا تابان تىرەگەن باۋىرلارىنا ارىستانداي ايبارىمەن قورعان، پانا بولعان ەكەن-اۋ، ەسىل ەر! قازاقتىڭ دەربەستىگىن اڭساعان، الاشورداشى ۇلت قايراتكەرلەرىن التىنەمەلدە اق ءۇي تىگىپ، داستارحان جايىپ، قۇرمەتپەن قارسى العان بولىس، كەڭەس وكىمەتىنىڭ بىتىسپەس قاس جاۋى ەدى.

كەيىن، سوۆەتتىڭ كومەگىمەن جەڭىسكە جەتكەن كوممۋنيستەر گومينداندىقتاردى بۇل وڭىردەن قۋىپ شىعادى. كوممۋنيستەردىڭ قولداۋىمەن ايماق بيلەۋشىسى بولعان چىڭ دۋان مۇقا بولىستى سوۆەتكە ۇستاپ بەرگەندىگىن دە اتالارىمىزدان ەستىپ ەدىك. مۇقانىڭ بالالارى – قاسەنحان، مولداحان، مۇساحان اتتى ءۇش ۇل. ۇلكەن ۇلى قاسەنحان ۇرىمجىدە وقىعان قىتاي ءتىلىن بىلەتىن وتە ساۋاتتى ەدى. قىتايدان بەرى وتكەندە، 1962 جىلدارى مولداحان وسى جاركەنت وڭىرىندە قالىپ، مۇساحان جانە مۇقانىڭ ءىنىسى مۇستافانىڭ ۇرپاقتارى تالدىقورعان جاقتاعى قوڭىر دەگەن جەرگە بارىپ ورنالاسقان، قازىرگى تاڭدا ءوسىپ-ءونىپ ءبىر قاۋىم ەل بولىپ وتىرعان بولار...

1952 جىلدىڭ كوكتەمىندە قورعاستاعى 7 جىلدىق مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن بىزدەر - مايكوتوۆ نۇرداۋلەت، ناقىسبەكوۆ بولاتقان قۇلجا  قالاسىنا باردىق. ول جەردە نارىنقولدان، كەگەننىڭ «ءبىلىم جۇرتى» اتالاتىن 10 ورتا مەكتەپ بىتىرگەندەرى بار باس-اياعى 23 بالا جينالدىق. ءبىر ايلىق ارنايى دايىندىقتان سوڭ بىزدەردى ودان ءارى ءۇرىمجى قالاسىنا اتتاندىردى. ءسويتىپ، قازاق، تاتار، ۇيعىر، وزبەك، قىرعىزىمىز بار ءبارىمىز وسى ۇرىمجىدەگى «دارىن پۋنۋن» اتتى مۇعالىمدەر دايىندايتىن ينستيتۋتتا ءبىر جىل وقىدىق.

وقۋ جىلىن اياقتاعانىمىز سول ەدى قىتايدىڭ پەكين قالاسىنان شۇعىل حابار كەلدى. سودان نە كەرەك، ەمتيحان تاپسىرعان شاكىرتتەردىڭ ىشىنەن ەڭ ۇزدىك دەپ تانىلعان 11 وقۋشى جەدەل تۇردە پەكين قالاسىنا وقۋعا جىبەرىلدىك. بىزدەردى بىردەن «مۇناي مينيسترلىگىنىڭ» قوناق ۇيىنە ورنالاستىرىپ، ءبىر مانچجۋردى جولباسشى ەتىپ تاعايىندادى. قورەگىمىز – جىڭ ماما، ءبىر ءتىلىم نان، كۇرىش تاعى سونداي قۋاتى از تاماقتار. بۇندا، ءار جاقتان اكەلىنگەن - تيبەت، ۇيعىر ت.ب. از ۇلت وكىلدەرىن كوممۋنيستىك تاربيەگە ۇيرەتەدى ەكەن. كوپ ۇزاماي پەكيندەگى «ۇلتتار ينستيتۋتىنا» قابىلداندىق، سونىڭ ارقاسىندا سۋ جاڭا ەكى جىلعا جەتەتىن - كيىم-كەشەكپەن قامتىپ،  جاتاقحانا الىپ، اس-سۋ ءمازىرىمىز دە ءتاۋىر بولىپ،  جاعدايىمىز الدەقايدا جاقسارىپ قالدى. وندا بىزگە «...مامىر ايىنا دەيىن وسىندا بولىپ، ارى قاراي وقۋلارىڭدى كەڭەس ۇكىمەتى اۋماعىندا  (سسسر) جالعاستىراسىڭدار» دەدى.  كوزدى اشىپ-جۇمعانشا 1954 جىلدىڭ مامىرى دا كەلىپ جەتتى. 1- ءشى مامىر مەيرامىندا از ۇلتتار وكىلى بولعاندىقتان، ۇلتتىق قازاقى كيىمىمىزبەن پەكيندە وتكەن ۇلكەن شەرۋگە قاتىسىپ، سالتاناتتى تۇردە اتاقتى ماو تسزە دۋن مەن جۋ  ىن لايدىڭ الدىنان  وتتىك.

ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ جاتتى، انە-مىنە سسسر-عا  كەتەمىز دەپ جۇرگەن كەزىمىزدە، «اتامانىمىز» ابدراحمان (ۇلتى تاتار) «...جىگىتتەر! مەنىڭ اكە-شەشەم سوۆەت گراجدانى، وقۋدان سوڭ سول قازاقستاندا قالىپ قالساق بولا ما؟.. قالاي ويلايسىڭدار..؟» دەگەنى. ءبارىمىز اڭتارىلىپ قالدىق، سودان مەن ايتتىم «مەنىڭ دە اتا-انام سوۆەت گراجدانى...»،  «مەنىڭ دە!...» ، جان-جاقتان داۋىستار قاپتاپ كەتتى. سويتسەك، كەلگەن 11 بالانىڭ  9-نىڭ اكە-شەشەلەرى «سوۆەت گراجداندارى» ەكەن. انىعىن ءبىلۋ ءۇشىن اقىلداسا كەلە ءبارىمىز پەكيندەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ (سسسر-ءدىڭ) ەلشىلىگىنە باردىق. ول جەردە ءبىزدىڭ تۇپكى ويىمىزدى بىلگەنى سول-اق ەكەن، ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى ءبارىمىزدى  ۇرسىپ قۋىپ شىقتى. بۇل جاعدايدى سىرتىمىزدان باقىلاپ جۇرگەن تىڭشى «الگى جولباسشى مانچجۋر» بىردەن جوعارى جاققا حابارلايدى. قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قاۋىپسىزدىك ءبولىمىنىڭ ادامدارى ارنايى ەلشىلىككە بارىپ ءمان-جايدى ۇققان سوڭ، ءبىزدىڭ قورعاس اۋدانىنا شۇعىل حات جىبەرەدى. سودان، اتى شۋلى «9-دىڭ سوۆەت گراجدانىنىڭ» بالالارى ەكەندىگىمىز انىقتالعان سوڭ ينستيتۋتتا جەدەل تۇردە جينالىس اشتى. ناتيجەسىندە، «سەندەر، 9 بالا سسسر-عا وقۋعا بارمايسىڭدار!» دەگەن شەشىم شىعاردى. بىزدەر «وندا وسىندا قالىپ جوعارى وقۋ وقيىق»-دەپ، «پەكين» جانە «حالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە»  باردىق. ونداعىلار،  «شەتەلدىكتەردى قابىلدامايمىز!» دەپ، ات-توندارىن الا قاشىپ جۋىتپادى، سودان ءبارىمىز كەڭەسە كەلە امالسىز قايتادان ءۇرىمجى قالاسىنا قايتتىق.

سونىمەن، ءبىر جىل بۇرىن ءوزىمىز وقىعان ۇرىمجىدەگى «دارىن پۋنۋن» مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنا قايتا باس سۇقتىق. ءبىزدى سۋىق قارسى العان وقۋ ورداسىنىڭ باستىعى جان پياڭ جان قابىلدامايتىنىن ايتتى. ءبىز  قايتا-قايتا سۇرانىپ مازاسىن العان سوڭ، ءبىراز ءجىبىپ «..قابىلداعان كۇندە دە، ءبىر كۋرس تومەن بولىمگە قابىلدايمىن» دەپ تۇرىپ الدى. بىزدەر وعان كەلىسپەدىك. ەكىۇداي بولىپ اۋرە-سارساڭدا جۇرگەنىمىز جايلى ۇيگە حات جازىپ  پەكيندە، ۇرىمجىدە بىزدەردى وقۋعا قابىلداماي قويعانىن حاباردار ەتىپ قويدىق.

كوپ ۇزاماي تانىس اعايىمىزدىڭ نۇسقاۋىمەن سول ۇرىمجىدە سوۆەت – قىتاي سەرىكتەستىگىنە قارايتىن «تاۋ-كەن تەحنيكۋمىنا» بارىپ جولىقتىق. ول جەردە قۇراق ۇشىپ جىلى جۇزبەن قابىلداعان اياعىن سىلتىپ باساتىن ورىس ۇلتىنىڭ وكىلىنە ريزا بولدىق. ءوزى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ەكەن. ءاپ-ساتتە  تەحنيكۋمنىڭ «تاۋ-كەن ينجەنەرى» ماماندىعىنىڭ 2-ءشى كۋرسىنا  قۇجاتتارىمىزدى قابىلداپ، ەڭ جوعارعى شاكىرتاقى تاعايىنداتىپ بەردى. ورنالاسقان جاتاقحانا، كيگەن كيىمىمىز بەن ىشەر تاماعىمىزدىڭ ءبارى تەحنيكۋم ەسەبىنەن بولدى.

ءيا، بىزدەردىڭ پەكيندە جۇرگەندە كەڭەس وداعى ەلشىلىگىنە بارۋىمىز جوعارعى بيلىككە تۇرتكى بولىپ، دۇربەلەڭ تۋعىزۋمەن قاتار، شەكارالىق ايماق تۇرعىندارىنا جاپپاي تەكسەرىس جاساۋدىڭ العاشقى باستاماسى بولدى. سەبەبى، سول ۋاقىتقا دەيىن قىتاي بيلىگى اتالمىش ايماقتا مىڭداعان ادامداردىڭ سوۆەت پاسپورتىمەن جۇرگەنىنەن مۇلدەم بەيحابار بولعان كورىنەدى. ناتيجەسىندە، «سوۆەت گراجداندارى» شەتەلدىك سانالىپ ولارعا ۇكىمەت تاراپىنان كوپتەگەن شەكتەۋلەردىڭ قويىلۋىنا سەبەپكەر بولدىق. ماسەلەن، ناقتىلاپ ايتار بولساق بىزدەن بۇرىن قىتايداعى قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ، ءۇش: 1) ىلە، 2) تارباعاتاي، 3) التاي ايماعىنان سوۆەتكە وقۋعا كەتكەن جاستاردىڭ ءبىرازى، سولاردىڭ ىشىندەگى «سوۆەت گراجداندىعى» بارلار شۇعىل تۇردە كەرى قايتارىلعان ەكەن. ودان ءارى «سوۆەت گراجدانادارى» شەتەلدىكتەر سانالىپ، مىڭداعان قازاق ازاماتارىنىڭ ءوز ەلىنە قايتۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزىپ، وكىمەت تاراپىنان ۆيزالار بەرىلە باستادى. بىزدە وسى لەككە ىلىگىپ وقۋ ورنىن اياقتاماعان قالىپتا 1955 جىلى مامىردا سوۆەتكە ءوتىپ كەتتىك.

سوناۋ وتكەن حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جات ەلدە جۇرسە دە وزدەرىنىڭ زەرەكتىگىمەن، العىرلىعىمەن اۋدان، ودان ءۇرىمجى قالاسىنداعى ءبىلىم سىناقتارىنان سۇرىنبەي وتكەن قازاق جاستارى سول قالىپتارىنان تانباي ءوز ەلى، ءوز جەرى قازاقستاندا دا جوعارى ءبىلىم الىپ حالقىنا ادال قىزمەت ەتتى. ماسەلەن، كاتەكوۆ ەرمەك، ناقىسبەكوۆ بولاتحان، مايكوتوۆ نۇرداۋلەت ۇشەۋى دە، الماتىداعى اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا (قازپي) ۇزدىك وقىپ، 1 كۋرستان كەيىن مەملەكەتتىك نوۆوسيبسيرسك ۋنيۆەرسيتەتىنە جولدامامەن وقۋعا جىبەرىلەدى. ۋنيۆەرسيتەتتى جاقسىعا بىتىرگەن اعالارىمىز قايتىپ قازپي-گە كەلىپ «ەسەپتەۋ ماتەماتيكاسى» پانىنەن (ب. ناقىسبەكوۆ، ن.مايكوتوۆ) كوپ جىلدار ۇستازدىق  جاساپ (ب.ناقىسبەكوۆ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن 20 جىل باسقاردى) زەينەتكە شىققان.

ال، ە. كاتەكوۆ اعامىز 43 جىل ءال فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (قازگۋ)  ماتەماتيكا كافەدراسىندا اعا وقىتۋشى بولىپ قىزمەت جاسادى، قازىرگى تاڭدا زەينەتتىك دەمالىستا.

قالي يبرايىمجانوۆ،

تاريحشى،  جاركەنت قالاسى

Abai.kz