ۇلت تاريحى - ۇزىن سونارلى، ءتۇرلى كەزەڭدەردەن، جولداردان وتكەن، قيلى-قيلى زامانداردى باستان كەشكەن تاريح. ال الاش تاريحى، الاش قوزعالىسى - ۇلت تاريحىنىڭ تولعاقتى، تاعىلىمدى كەزەڭى. الاش قوزعالىسىنا قاتىستى ءاربىر دەرەك ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى بولۋى ءتيىس. ويتكەنى، بۇل ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس حالقىمىزدى ۇيىستىرۋعا، دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا، ەڭ باستىسى - ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرۋگە ارنالعان ۇلى شارا ەدى. تاۋەلسىزدىك العان جىلدان بەرى قاراي الاش قوزعالىسى تۋرالى جۇيەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇل قۇپتارلىق قادام. ويتكەنى وسى ايتۋلى قوزعالىستىڭ تاريحىن تانۋ - حالقىمىز ءجۇرىپ وتكەن جولداردى سارالاۋمەن بىرگە، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جاڭعىرتۋ، جاڭارتۋ، تۇگەندەۋ بولاتىندىعى ءسوزسىز. وسى سالامەن تۇبەگەيلى، جۇيەلى تۇردە شۇعىلدانىپ، زەرتتەپ جۇرگەن بارىستا وتكەن جىلى بىرنەشە عاسىرلىق تاماشا تاريحى بار، تالاي-تالاي تۇعىرلى تۇلعالاردىڭ تامىرلى ءىزى قالعان سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە ارنايى بولعان ەدىك. ونداعى ماقسات - وسى وردالى وقۋ ورنىندا حح عاسىردىڭ باسىندا ءبىلىم العان ۇركەردەي توپ، قازاق زيالىلارىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر ىزدەستىرۋ، تابۋ بولاتىن. ءبىزدى ۋنيۆەرسيتەت پرەزيدەنتى، زيات ءبىلىم يەسى، زەردەلى عالىم ليۋدميلا الەكسەەۆنا ۆەربيتسكايا زور ىلتيپاتپەن قارسى الدى. كىسىلىگى مەن كىشىپەيىلدىلىگىن تەڭ ۇستاعان، مەنى كەم، الدى كەڭجايساڭ تۇلعا رەسمي قالىپتان شىعىپ، رياسىز پەيىل تانىتىپ، ءىسساپار بارىسىنا وراي جان-جاقتى جاعداي جاسادى. ءحىح عاسىرداعى «قاراڭعى قازاق كوگىنەن» «اققان جۇلدىز» - ۇلى شوقاننان كەيىنگى تۋعان قۋاتتى تولقىن - ج.سەيدالين، ج.اقباەۆ، ب.سىرتتانوۆ، ا.تۇرلىباەۆ، ر.مارسەكوۆ، ت.ب. قاتىستى وسىنداعى مۇراعات قورىندا ساقتالعان ماتەريالدارمەن تانىسا وتىرىپ، ءبىراز تىڭ دەرەكتەردىڭ كوزىن اشتىق. ءبىز بۇگىن سولاردىڭ ىشىنەن حالقىمىزدان شىققان العاشقى زاڭ ماگيسترلەرىنىڭ ءبىرى جاقىپ اقباەۆتىڭ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان جىلدارىنا بايلانىستى، جالپى ءبىلىم-ءىلىم جولىنداعى تالپىنىس-تالابىنا قاتىستى ءسوز قوزعاماقپىز.

الدىمەن ج.اقباەۆتىڭ ءومىربايانى جايىندا از دەرەك. ج.اقباەۆ 1876 جىلى 25 قازاندا سەمەي وبلىسى، قارقارالى ۋەزى، بەرىكقارا بولىسى، №3 اۋىلىنىڭ توڭىرەكتاس دەگەن جەرىندە داۋلەتتى وتباسىندا تۋعان. 1886جىلى قارقارالى قالاسىنداعى قازاق ينتەرناتىندا وقىپ، 1889 جىلى ومبى گيمنازياسىنا ءتۇسىپ، وندا جەتى جىل، ونان كەيىن تومسك گيمنازياسىنا اۋىسىپ وندا ءبىرجىل وقىپ، 1898 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى دا، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. ونى 1903جىلى 1-دارەجەلى ديپلوممەن ءبىتىرىپ شىعادى. جوو-دا وقىپ جۇرگەندە ءىلىم-ءبىلىمنىڭ ءار سالاسىن مەڭگەرۋگە تالاپتانادى. ادامنىڭ ەستە ۇستاۋ قابىلەتى مەن فاكتىلەردى ەكشەۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن جەتە مەڭگەرۋ ءۇشىن ودەسسا قالاسىنداعى منەمونيكا پروفەسسورى س.فاينشتەيننەن ءدارىس تىڭداۋعا جانە سانكت-پەتەربۋرگتەگى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسۋگە ۋنيۆەرسيتەت باسشىلارىنا ءوتىنىش تە جازادى. مەملەكەتتىك سىناق كوميسسياسىندا «قازاقتاردىڭ نەكەلىك قۇقىعى» اتتى تاقىرىپتى قورعاۋعا بەكىتىپ الادى. كەيىن وسى تاقىرىپتى تۇرمەدە وتىرعاندا ارى قاراي جالعاستىرىپ، كەڭەيتىپ، 1907جىلى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسىنىڭ جازبالارىندا جاريالايدى. جوو بىتىرىسىمەن ومبى سوت پالاتاسىنا قىز-مەتكە تۇرادى. 1905 جىلعى تامىزدا ومبى قالاسىنداعى 2-ۋچاسكەنىڭ ءبىتىمشى سوتى بولادى.1907-1927 جىلدارى ازداعان ۇزىلىستەرمەن سەمەي، سىرداريا وكرۋگتىك گۋبەرنيالىق سوتتارىندا قىزمەت اتقاردى. رەسەيدەگى ءتورت وكىمەت تاراپىنان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. 1919 جىلعى شىلدەدە اق قازاقتاردىڭ دالالىق سوتى اتۋعا ۇكىم شىعاردى. قارقارالى، سەمەي، ومبى، الماتى تۇرمەلەرىنە قامالىپ، الدەنەشە رەت جەر اۋدارىلدى. كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ ول سەمەي گۋبرەۆكومىنىڭ زاڭ بولىمىندە جۇمىس ىستەپ، ونىڭ ەتەنە ارالاسۋىمەن گۋبەرنيا بويىنشا سوت-تەرگەۋ ۋچاسكەلەرى قۇرىلادى. ءبىراز ۋاقىت سەمەي كەڭەستىك حالىق سوتىنىڭ مۇشەسى بولادى، قارقارالى ۋەزدىك حالىققا ءبىلىم بەرۋ بولىمىندە، سەمەيدە ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقارادى. ج. اقباەۆ باسقا دا الاش قايراتكەرلەرى سياقتى ستاليندىك زوبالاڭعا ءتۇسىپ، ۆورونەجگە جەر اۋدارىلىپ، ول جاقتان اۋرۋىنا بايلانىستى ەلگە قايتارىلىپ، 1934 جىلى 4 شىلدەدە الماتىدا قايتىس بولادى.
ءسوز باستابىندا نىسانعا الىنعان نەگىزگى تاقىرىبىمىزعا كوشپەس بۇرىن، ءبىز ج.اقباەۆ ومىرىنە قاتىستى قوسىمشا، بىراق كەيىپكەرىمىزدىڭ بەكزات بولمىسىن اشۋعا ايرىقشا ۇلەسى بار دەگەن ويمەن مىنا ءبىر دەرەككە، تاعىلىمدى تامسىلگە وقىرمان نازارىن اۋدارا كەتسەك پە دەيمىز. جاقىپ اعانىڭ ومىرلىك سەرىگى - تاتار قىزى گۇلباعار بەكمەتوۆا، قايىن جۇرتى - ايگىلى بەكمەتوۆتەر اۋلەتى ەكەنى بەلگىلى. بەكمەتوۆتار اۋلەتى ءوز زامانىندا قازاقستاننىڭ قوعامدىق جانە ەكونوميكالىق ومىرىنە بەلسەنە ارالاسقان، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى جەتە مەڭگەرگەن. ءحىح عاسىردا اۋقاتتى ساۋداگەر حاليوللا حاميتۇلى بەكمەتوۆ (1833-1903) سالدىرعان حاليوللا ءۇيى، بەكمەتوۆ ءۇيى قازىردە قارقارالى قالاسىنداعى تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشى، مەملەكەت قامقورلىعىنا الىنعان. X. بەكمەتوۆ تۇرمەلەرگە قامقورلىقتىڭ قارقارالى بولىمشەسىنىڭ، قوياندى جارمەڭكەلىك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعان. حاليوللانىڭ ءىنىسى مۇحاممەد (ماقسۇت) بەكمەتوۆ قازاقستانداعى الەۋمەتتىك تەڭدىك جولىنداعى قوزعالىسقا بەلسەنە ارالاسقان. حاليوللا بەكمەتوۆ اعا سۇلتان قۇنانباي وسكەنبايۇلىمەن دوس بولىپ، ءجيى ارالاسىپ تۇرعان. ءادىل دە ادالدىعىمەن تانىلعان حاليوللانى قارقارالى حالقى ءبىتىمشى بي ەتىپ سايلاعان. قالادا مەشىت، مەدرەسە ۇيلەرىن سالدىرىپ، وسى ايماقتا كەن كوزدەرىن اشۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. قۇنانباي قارقارالىداعى مەشىتتى سالدىراردا ونىڭ جوباسى مەن تۇرعىزىلاتىن ورنىنا بايلانىستى بەكماتوۆپەن اقىلداسىپ وتىرعان. حاليوللا قالاداعى قۇنانباي مەشىتى عانا ەمەس، 1910 ج. سانكت-پەتەربۋرگتە سالىنىپ، ىسكە قوسىلعان مۇسىلماندار مەشىتىنە دە قارجىلاي كوپ كومەك كورسەتكەن. حاليوللانىڭ كەيىن «كوك ءۇي» اتالىپ كەتكەن، ەشقانداي شەگە قاعىلماي، بىرىڭعاي بورەنەدەن قيۋلاستىرعان ۇيىنە اباي بالا كەزىنەن بارىپ تۇرعان. اباي بەكمەتوۆ كىتاپحاناسىن دا پايدالانعان. جاس اقىننىڭ مۇندا كەلگەن ءار ساپارى ويىن-ساۋىقپەن وتكەن. 1977 ج. قازىر بالالار باقشاسى رەتىندە پايدالانىلاتىن Xاليوللا ءۇيىنىڭ قابىرعاسىنا مەموريالدىق تاقتا ورناتىلدى. مىنە، وسى حاليوللانىڭ قىزى گۇلباعارعا جاقىپتىڭ اتا-اناسى قۇدا تۇسەدى. بىراق ەركە وسكەن، بۇلا سۇلۋ، كەربەز قىز قارا تابان قازاق بالاسىن مەنسىنبەگەندەي سىڭاي تانىتادى، «مەن قازاققا تيمەيمىن» دەپ بۇلدانادى. سودان بىردە جاقىپ قارقارالىداعى قازىرگى اباي مۇراجايى ورنالاسقان ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ پاۋەسكەدەن ءتۇسىپ جاتادى. تۋعاننان ەرەكشە سىمباتتى، كەلبەتتى، كىرپياز جىگىت - قولىندا تروستيك، باسىندا شلياپا، اياعىندا تۋفلي - ەۋروپاشا كيىنگەن جاقىپ بەينەسى - ءوز بولمەسىنىڭ تەرەزەسىنەن كورىپ قالعان قىرمىزى قىزعا ەرەكشە اسەر ەتسە كەرەك. اياق استىندا سابىردان ايرىلعان ول، اس ۇيدە جۇرگەن شەشەسىنە جۇگىرىپ كەلىپ، «مەن مىنا قازاققا تيەتىن شىعارمىن» دەپ القىنا جاۋاپ بەرىپتى...
كەيىندە رەسەيدەن، ومبى شاھارىنان ورالىپ كەلە جاتىپ، ءتۇرلى ءدارى-دارمەكتەر ساتىپ الادى دا، اۋىلعا جەتكەن سوڭ ءبىر توپ قارا سيراق قازاق بالالارىن جيناپ الىپ، زايىبىنا ولاردىڭ اياعىن جۋعىزادى ەكەن. سودان سوڭ الگى ءدارى-دارمەكتەرمەن ەم-دوم جاساتادى. وسى كورىنىسكە قىر باسىندا ەرەكشە پەيىلمەن قىزىقتاي قاراپ جاتىپ، «كيىكبايدىڭ بالالارى (كيىكباي - جاقىپ اعانىڭ اتاتەگى - اۆت.), ماعان رازى شىعارسىڭدار، بەكمەتوۆتىڭ قىزىنا اياقتارىڭدى جۋعىزدىم، ودان ارتىق سەندەرگە نە كەرەك؟» دەپ ءماز بولادى ەكەن...
القيسسا، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى. جاقىپ اقباەۆ سونارى... ۋنيۆەرسيتەت مۇراعاتىنداعى توڭكەرىسكە دەيىنگى قۇجاتتار كەيىننەن سانكت-پەتەربۋرگ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنا جىبەرىلىپتى. پسكوۆكايا، 18 مەكەن-جايىندا ورنالاسقان بۇل مەكەمەدە «يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى جاقىپ اقباەۆ ءىسى» №1099 رەتپەن ساقتالعان ەكەن. №14 قوردىڭ №3 جازباسىنداعى ءىس 1898 جىلى باستالىپ، 1918 جىلى اياقتالعان.
ج.اقباەۆ ءوز قولىمەن تولتىرعان، سانكت-پەتەربۋرگ مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان ءومىربايانىندا: «مەن 1886 جىلى قارقارالىداعى قازاق ينتەرناتىنا وقۋعا ءتۇستىم، 1888 جىلى ومبى گيمنازياسىنا تىركەلدىم، كەيىن بىرنەشە جىلدان كەيىن توم قالاسىنداعى گيمنازياعا اۋىسىپ، ونى 1898 جىلى ءبىتىردىم» دەپ جازادى.سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتالعان اتتەستاتىندا:«ج.اقباەۆتىڭ توم گيمنازياسىندا وكىعان جىلدارى ءتارتىبى وتە جاقسى بولدى، ساباققا جاقسى دايىندالىپ، جاقسى قاتىستى، جازبا جۇمىستاردى جاقسى ورىندادى، وقۋعا ىقىلاستى، بىلىمگە ىنتاسى جاقسى» دەپ كورسەتىلگەن. اتتەستاتتا ايشىقتالعانداي، فيزيكا، ماتەماتيكا پاندەرىنەن، لوگيكا مەن تاريحتان، گەوگرافيادان وتە جاقسى باعالار العان. سودان سوڭ، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، سول 1898 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. بۇل فاكۋلتەت رەسەيدەگى بەدەلدى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى رەتىندە، ءدال سول كەزدە اتاعى كەڭ تاراعان ەدى. وندا اسا بىلىكتى ۇستاز-عالىمدار ءدارىس وقىعان. ۋنيۆەرسيتەت تاريحىندا اتاپ كورسەتىلگەنىندەي، ورىستىڭ مەملەكەتتىك قۇقىعىنان ۆ. ميليۋتين، ديپلوماتيادان ي. يۆانوۆسكي، ازاماتتىق قۇقىق پانىنەن ك. نەۆولين مەن ك. كاۆەلين، ورىستىڭ قىلمىستىق جانە پوليتسيالىق قۇقىعىنان يا. بارشەۆ، قىلمىستىق قۇقىق پانىنەن ايگىلى ۆ. سپاسوۆيچ، تاعى باسقالارى ۇستازدىق ەتكەن. بۇلاردىڭ بارلىعى رەسەي عىلىمىندا، ۋنيۆەرسيتەت تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان ونەگەلى عالىمدار ساناتىنان.
سانكت-پەتەربۋرگتە ج.اقباەۆ الەكساندروۆسك داڭعىلى بويىنداعى 7-ءۇيدىڭ 3-پاتەرىندە جاتىپ وقيدى. العاشقى جىلدارى جاقىپتىڭ جانىندا ودان ءبىر كۋرس جوعارى وقىعان ايدارحان تۇرلىباەۆ بىرگە تۇرادى. ا.تۇرلىباەۆ ەسىمى دە حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارى، الاش قايراتكەرلەرى قاتارىندا زور قۇرمەتپەن اتالادى. اۋەلدەن سىيلاس، دوس-جار بولعان ەكى تۇلعانىڭ جولى كەيىن قىزمەتكە ارالاسقان جىلدارى دا توعىسىپ وتىرادى. ايدارحان ۇزاق جىلدار ومبى قالاسىنىڭ زاڭ ورىندارىندا قىزمەت ەتكەن. ول جونىندە ناقتىلى جازبا دەرەكتەر بار. ال جوعارىدا اتالعان الەكساندروۆسك داڭعىلى ءوز زامانىندا رەسەي استاناسىنىڭ نەگىزگى كوشەلەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن. مۇندا نەگىزىنەن وقىمىستى-عالىمدار، باي-كوپەستەر، قالا شەنەۋنىكتەرى تۇراتىن بولعان. ءبىز بۇل ۇيگە دە ارنايى باردىق. قازىردە دوبروليۋبوۆ كوشەسى اتالادى. جاقىپ اعانىڭ جالىندى جاستىق جىلدارى وتكەن ءۇيدىڭ سىرت ساۋلەتىنە كوز تىگىپ تۇرىپ، تاعى ءبىر كوڭىل تولقىتتىق...
ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنداعى العاشقى جىلى ج.اقباەۆقا 400 رۋبل ستيپەنديا تاعايىندالعان. سونداي-اق مۇراعاتتا «دالالىق ولكە باستىعىنىڭ ونىڭ كيىم-كەشەك الۋعا قارجى ءبولۋ جونىندە جاساعان ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرماعانى، كيىم-كەشەك ستيپەنديا ەسەبىنەن جۇرگىزىلۋگە ءتيىس ەكەندىگىن العا تارتقاندىعى; سوعان وراي ۋنيۆەرسيتەت كەڭسەسىنىڭ سەمەي وبلىسىنىڭ ستۋدەنتى، ستيپەنديات جاقىپ اقباەۆقا جاردەماقى بەرۋى»جونىندەگى دە جازبا بار (ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى، №5136 ءىس، 17 قازان 1898 ج.).
جالپى، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، جاقىپ اعانىڭ ءوزى دە داۋلەتتى وتباسىنان شىققان، قايىن جۇرتىنىڭ كومەگى، قامقورلىعى ءوز الدىنا ءبىر سالا. سوندىقتان دا اقشا-قارجى جونىنەن كوپ مۇقتاجدىق كورمەگەن. سوعان قاراماي، ورنىقتى مىنەزدى، العىر جىگىت التىن ۋاقىتىن، العان قارجىسىن سەرىلىك-سەلتەڭگە زايا كەتىرمەي، جان-جاقتى ءبىلىم الۋعا جۇمساعان. جوعارى وقۋ ورنىندا جاكىپتىڭ تابيعي دارىنى بارىنشا اشىلىپ، تالاپتى دا ءتالىمدى شاكىرت رەتىندە تانىلعان. سونىڭ ءبىر عانا مىسالى، قىرداعى قيىردان  كەلگەن ستۋدەنتتىڭ عىلىمي جۇمىسىنا ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى، بەلگىلى زاڭگەر ا.X. گولمستەن ءوزى جەتەكشىلىك ەتكەن. ادولف حريستيانوۆيچ گولمستەن (1848-1920) - زامانىندا زاڭ-قۇقىق سالاسىندا وزىندىك بەت-بەدەلى بار بىلىكتى عالىم، ازاماتتىق قۇقىق جانە ۇدەرىس ءپانى بويىنشا بىرقاتار سالماقتى ەڭبەكتەر جازىپ قالدىرعان. 1899-1903 جىلدارى اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى بولعان.ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ا.ح. گولمستەن جوعارىدا اتالعان ا.تۇرلىباەۆتىڭ دا عىلىمي جۇمىسىنا جەتەكشى بولعان.
ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ج.اقباەۆ ريم قۇقىعى تاريحى، ورىس قۇقىعى تاريحى، مەملەكەت، شىركەۋ، پوليتسيا قۇقىعى، ساياسي ەكونوميكا، ستاتيستيكا، ازاماتتىق قۇقىق جانە سوت ءوندىرىسى، قىلمىستىق قۇقىق جانە سوت ءوندىرىسى، قارجى قۇقىعى، حالىقارالىق قۇقىق، قۇقىق ەنتسيكلوپەدياسى، قۇقىق فيلوسوفياسى تاريحى سىندى پاندەردەن ءدارىس الادى. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، بىزكەيىنگى ۋاقىتقا دەيىن جاقىپ اقباەۆتى زاڭگەر رەتىندە عانا تانىپ كەلدىك. راس، ج.اقباەۆ - قازاقتان شىققان العاشقى زاڭ ماگيسترلەرىنىڭ ءبىرى.سونداي-اق ول ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ تىلسىمى تۇڭعيىق تاريح سالاسىنا بارلاۋ جاساعان. زاڭ فاكۋلتەتىندەگى 4-كۋرستا وقي ءجۇرىپ، 1901 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ ارحەولوگيا ينستيتۋتىندا قوسىمشا ءدارىس العان. بۇل جونىندە ساقتالعان ەكى قۇجات بار. بىرىنشىسىندە بىلاي دەپ جازىلعان: «بۇل دايەكناما يمپەراتورلىق سانكت پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى جاقىپ اقباەۆقا، سانكت-پەتەربۋرگ ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا تاپسىرۋ ءۇشىن بەرىلدى، سەبەبى، ۋنيۆەرسيتەت باستىقتارى تاراپىنان ونىڭ اتالعان ينستيتۋتتا ءدارىس تىڭداۋىنا ەشقانداي بوگەت جوق». وسىلايشا نەگىزگى وقۋ ورنىنان رەسمي رۇقسات العان ج. اقباەۆ ەكىنشى ءبىلىمدى دە ەركىن يگەرەدى. اتالمىشارحەولوگيا ينستيتۋتى دا اسا بەدەلدى عىلىمي ورتالىق ءارى اكادەميالىق وقۋ ورنى ەدى. وعان باسقا وقۋ ورىندارىن بىتىرگەندەر ءتۇسىپ، ەكى جىل وكيتىن بولعان. ج.اقباەۆتا مۇندا ەكى جىل وقىعان. وعان كەلەسى جىلى دالجوعارىداعى مازمۇنداعى، 1902 جىلى تامىزدا بەرىلگەن ەكىنشى دايەكنامانى دالەل رەتىندە كەلتىرۋگەبولادى.
سونداي-اق ج.اقباەۆ كيەۆتەگى يمپەراتورلىق اۋليە ۆلاديمير ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋعا دا نيەت ەتكەن. ول جونىندە دە مۇراعات جازبالارىندا ناقتىلى دەرەكتەر بار (يمپەراتورلىق اۋليە ۆلاديمير ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورىنىڭ №6255 قاتىناس قاعازى، 15 قاراشا 1901 ج.).
جاقىپ اقباەۆ اۋىلدا، قازاق ساقاراسىندا وتكىزەتىن جازعى دەمالىس ۋاقىتىندا دا ءوزىن وقىعان، بايىپتى، بولاشاق كۇرەسكەر رەتىندە تانىتا بىلگەن. ەل اراسىن ىندەتتەي جايلاعان زورلىق-زومبىلىققا، زاڭسىزدىققا قاتىستى ءوز ويىن اشىق ءبىلدىرىپ وتىرعان. ادىلىنە اراشا تۇسكەن، تارازى بولعان. وعان مىسال رەتىندە، 1900 جىلى شىلدە ايىندا سەمەي وكرۋگتىك كەڭسەسىنە مىناداي مازمۇنداعى شاعىم حات تۇسكەنىن كەلتىرە كەتسەك تە جەتكىلىكتى بولار: «قارقارالى ۋەزىندە تۇراتىن قازاق جاقىپ اقباەۆ پوشتاباي باكەن وتەۋلينگە، بەرىكققارا بولىسىنان ءوتىپ بارا جاتقان تۇستا ورەسكەل مىنەز-قۇلىق كورسەتكەن، ءوز ءىسىن الاڭسىز  اتقارۋعا كەدەرگى كەلتىرگەن...» انىعىندا الگى اتشابار اقتاي باقاەۆ دەگەن قىر قازاعىنىڭ اتتارىن لاۋعا دەپ زاڭسىز قۋىپ العان ەكەن...الاتالمىش اتشابار ەل اراسىندا سىيىمسىز، اپەرباقان، ارالىق ادام بولسا كەرەك. بۇدان ەل ۇستىنەن كۇن كورىپ جۇرگەن، «بارىپ-كەل شاۋىپ كەلگە» ۇيرەنگەن «ماتتاقىمدارعا» جاس جاقىپتىڭ باتىل تويتارىس بەرىپ وتىرعانىن، قارا حالىقتىڭ جاعىندا بولعانىن، سولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتاعانىن كورەمىز.
رەسەي استاناسىندا وقىعان جىلدارى جاكاڭنىڭ ساياسي كوزقاراستارى دا دەموكراتيالىق ارنادا قالىپتاسادى. پاتشانىڭ مونارحيالىق بيلىگى، پاراقور ۇكىمەت اپپاراتىنىڭ ادىلەتسىزدىگى جاس جىگىتكە وي سالىپ، ءوز حالقىنىڭ تۇرلاۋلى تاعدىرى، بايلاۋسىز بولاشاعى تولعاندىرادى. سانكت-پەتەربۋرگتە جاقىپ مىرزا وزىق ويلى ازاماتتارمەن جاقىن ارالاسىپ، سىرلاس-پىكىرلەس بولادى. مۇنداي جىلى شىرايلى كەزدەسۋلەردە مەملەكەت قۇرىلىمىن كونستيتۋتسيالىق جولمەن وزگەرتۋ، ادىلەتسىز بيلىككە قارسىلىق كورسەتۋ جونىندە ساياسي اڭگىمەلەر قوزعالادى. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ ج.اقباەۆ ەكى ماقالا جازىپ جاريالايدى. ونىڭ ءبىرى - «سانكت-پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي» گازەتىندە جارىق كورگەن، ۇكىمەتتىڭ سالىق ساياساتىن سىناعان ماقالاسى. كەيىن ماقالا قازاقشاعا اۋدارىلىپ، «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنىڭ 1900 جىلعى 12 سانىندا قايتا باسىلادى. جاقىپ اعانىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق قالىپتاسىپ قالعان زەيىن-زەردەسى، پاراسات-پايىمىنا دەرەك-دايەك رەتىندە ماقالانىڭ قىسقاشا نۇسقاسىن كەلتىرە كەتسەك پە دەيمىز.

ستۋدەنت جاقىپ اقپاەۆ جىبەرگەن ەكەن
«پەتەربۋرگ ۆەدوموسى» دەگەن گازەتتىڭ رەداكتسياسىنا
(قارانىز 69-ءنومىرىن)

56-نومەرىندە 27 فەۆرالدا ءۇشبۋ جىلدا ءسىزدىڭ گازەتىڭىزدە كورىندى، سەمەي وبلىسىنا قاراعان وسكەمەن ويازىنان جىبەرگەن حات. حات جىبەرۋشىنىڭ ايتقاندارىنىڭ بارىنە ريزا بولماسام دا وعان قارسى كەلىپ بۇزبايمىن. سوندا دا ايتقاندارىنا قوسىمشا قىپ ءوز ويىمداعىنى ايتامىن. بۇل ايتىلمىش جاۋاپ تۋرالارىنان حات جازۋشى ەكى-ءۇش مارتە كوزىمەن كورىپ بايقاعانىنداي، ءۇي باسىنا تەگىس قىپ سالاتۇعىن الىم-شىعىن تۋراسىنان بولعان زۇلىمدىقتارى تەزلىكپەن مۇنداي ءۇي يەلەرىنە زۇلىمدىقپەن الىم سالعاندارىنا كۋا ايتادى. بۇل ۋاقىتتاعى شىعىن بولار تارتىپتەر ءتۇزۋ ەمەس دەيدى. بۇرىنعى الىم سالىپ جۇرگەن تارتىپتەر جوندەرى جاقسى ەدى دەپ ايتادى.
مەن ءوز جاعىمنان بۇل ايتىلعاندارىن جاي ءبىر ورىنسىز، دالەل جوق ءسوز دەپ بىلگەنىمنەن سوڭ ەكى ءتۇرلى ءتارتىپ جوندەرىن سالىستىرىپ كورەلىك. اۋەلى بولعان ءتارتىپ ۋاقىتىندا، 1898 جىلدان بۇرىن، ءاربىر ءۇي يەسىنە الىم سالىنعاندا ەلۋ باسىلار ستارشيندارىمەن بىرىگىپ سالۋشى ەدى. سونىڭ ءۇشىن ءۇي يەلەرىنە باس ايتقان بۇيرىقتارىن ورنىنا بەي-جاي كەلتىرۋشى ەدى، قارسى كەلمەيىنشە. 1898 جىلدان باستاپ جانە ءتارتىپ جوندەرىن جۇرگىزگەننەن كەيىن باسقا ءتۇر، جوندەرگە ءتۇسىپ كەتتى، الىم بولۋلارى ەلۋ باسىلاردىڭ ءۇي يەلەرىمەن بىرگە بولاتۇعىن بولىپ بىرلەسىپ. بۇل ءتارتىپ بويىنشا، سەزد بولعان جەرگە ءۇي يەلەرى دە كەلەتۇعىن بولدى كەرەگىنە كورە. اۋەلى حيسابىن بەرۋ ءۇشىن انىقتاپ، ەكىنشى، ۆىبورنايلارىن سايلاۋ ءۇشىن. بۇل ىستەردىڭ ءبارى دە بولسا كەرەك ويازنىي ناچالنيك پەن پوداتنوي ينسپەكتور الدىندا.
مال ەسەپتەرىن، ۆىبورنايلاردى سايلاماي تۇرىپ تاپتىشتەپ جازىپ ءبىتىرىپ كويادى (كوبىنەسە ۆىبورنايلىققا بايلاردى سايلاپ قويادى). سول سەبەپتى، البەتتە، باس ادامى بايلار ولاردى سايلاپ العانشا ءۇي يەلەرىنىڭ ىقتيارىندا بولادى. بەرىكقارا ەلىنىڭقازاقتارىنىڭ سوزدەرىنەن قارقارالى ويازىنا قاراعان سەمەي وبلىسىنىن باستارى ءابىش اقتايۇعلىمەن قويىلار ءوز ويىنشا. اق پاتشانىڭ قامقورلىعى جارلىعا قىلعان الىمدى بىردەي قىپ سالۋعا حالدەرىنە كاراي. ارنەشىك قىلاتۇعىن زۇلىمدارىنا كارسى كەلمەيمىن، بىراك كورسەتەمىن نە سەبەپتى بيشارا قىر وبلىسىنىڭ قازاقتارى مەملەكەتتىڭ مارحاباتى ورنەكتەرىنە قاراماي ۇتىلىپ قالعاندار انىق زۇلىمدىقتىڭ استىندا قالىسقاننان كەيىن باسىلىپ. مىسالى، بۇلاردىن ءبارى جانە ءتارتىپ جوندەرىمەن ءھام مالدارىنىڭ حيسابىنا قاراي الىم-شىعىن قوساتۇعىندارىن وقىماعاندارىنان كورەمىز. شىنىمەن بۇل جاڭىلىسقاندارى كەلەشەك سايلاۋدا بولماسا كەرەك دەپ. سەبەبى قىر جايلارىن بايقاپ قاراپ جۇرگەن ەكسپەديتسيا بولسا كەرەك. مىسالى، تورە اكشا سالۋ جوندەرى مالدارىن ەسەپتەپ، مال حيسابىنا قاراي بولاتۇعىن بولىپ كەتتى، اينالىپ قىر جايلارىنا. وتىرىك جايىلىپ كەتكەن حابارلار ەكسپەديتسيا قازاقتارعا جەر ءبولىپ بەرەدى، مالدارىنىڭ حيسابىنا قاراي دەگەن. مىنە، سونىڭ ءۇشىن جارلى قازاقتار وزدەرىنىڭ قىستاۋلارىن وزدەرىنە قالدىرۋ ءۇشىن ەكسپەديتسيا ارقىلى مالدارىن ەكى ەسە كوپ قىلىپ كورسەتكەن. بايلارى ولاردان گورى بىلىمدەرى ارتىق تولعان سەبەپتەرى باسقا ءتۇرلى قىپ از ايتىپ كورسەتكەن. بۇلارىنىڭ اقىرى جارلى بايقۇستارعا اۋىر ءتيىپ ءھام وزدەرىنىڭ قىلعان جاڭىلىستارىن كوتەرە الماي جانە تۇزەتە الماي، ارەڭ-ارەڭ شاتاسىپ كۇتىپ تۇرادى، بيىلعى كەلمىش سايلاۋدا بايلارعا ءتاڭىر جارىلقاسىن ايتىپ، ولاردىڭ قىلعان جابىرلىگىنە مۇلدە قاتتى تىيىپ قايتارماقتارىنا.
اركىمنىڭ حالىنە قاراي الىم سالعاننىڭ راس جاقسى، ادىلدىك پايدالى ەكەنىنە ءھام وسىنداي بولۋلارىنا ءوز ەركىمەن ەتكەن سون، ادىلدىكتى ونداتپاي قويادى. ءوز كوزىممەن كورگەندىگىم، جاز بىرگە عۇمىر ەتىپ جۇرگەندىگىمە قاراي، ءوزىمنىڭ ناشار، بيشارا قارىنداستارىم حالىقتى كورسەتىپ ايتىپ تۇر، مال حيسابىنا قاراي سالعان الىم-شىعىن تۋرا بايقالادى، ولاردىڭ ەرىكتەرىنىڭ بارلىعىمەن ناشاردىڭ حالدەرىنىڭ كەتكەندىگىنە كورە امان بولۋلارىنىڭ يشاراتىنا قاراي.

ايتارى جوق، حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق قوعامىندا مۇلدەم اۋىر جاعداي قالىپتاسقانى بەلگىلى. رەسەيلىك اسكەري-مونارحيالىق باسقارۋ جۇيەسى، قازاق جەرىنىڭ ورىس مەملەكەتىنىڭ مەنشىگى ەتىپ جاريالانۋى، وسىعان وراي ىشكى رەسەيدەن قونىس اۋدارۋشىلار لەگىنىڭ كۇرت ءوسۋى، قازاق بۇقاراسىنىڭ زورلىقپەن ەگىنشىلىككە جارامدى جەرلەردەن ىعىستىرىلۋى، ءداستۇرلى قازاق شارۋاشىلىعىنىڭ تەرەڭ داعدارىسقا ۇشىراۋى سول قالىپتاسقان جاعدايدىڭ ناقتى كورىنىستەرى ەدى. سول كەزدەگى قازاق قوعامى دامۋىنىڭ كۇن تارتىبىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە جوعالۋى، نە ءوزىن-ءوزى ساقتاۋى ءۇشىن كۇرەسكە شىعۋ ماسەلەسى تۇردى. بىراق ەندىگى ۋاقىتتا جەكە باتىرلار باستاعان قول ءتۇزىپ، قارۋ اسىنىپ كوتەرىلىسكە شىعۋ ناتيجە بەرە قويمايتىن ەدى. قالىپتاسقان جاڭا ساياسي احۋالعا لايىق جاڭا كۇرەس قۇرالدارى، ءادىس-ايلا قاجەت بولدى، ەڭ نەگىزگىسى حالىققا ونىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى ماقسات-مۇددەلەرىن ءتۇسىندىرىپ جەتكىزەتىن، ءسويتىپ ونى زامان تالابىنا ساي كۇرەس قۇرالدارىمەن قارۋلاندىرىپ، ازاتتىق ءۇشىن قوعامدىق قوزعالىستى باستاپ كەتە الاتىن مۇلدەم جاڭا ساياسي-الەۋمەتتىك كۇشكە سۇرانىس ۇلكەن ەدى. مىنە، وسى ورايدا الاش قوزعالىسى پايدا بولدى. الاش كوسەمدەرى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆتارمەن بىرگە ج.اقباەۆ تا وسى ۇلى قوزعالىستىڭ باستاۋ كوزىندە تۇردى.
ءسويتىپ، جاقىپ اقباەۆ 1903 جىلى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىن زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، ءبىرىنشى دارەجەلى ديپلوم الادى. «جاقىپ اقبايۇلى اقباەۆتىڭ ديپلومى» ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان ەكەن.ەسكەرتە كەتەيىك، ج.اقباەۆقا ءبىرىنشى دارەجەلى ديپلوم بەرىلگەن.ول -عىلىم ماگيسترىنىڭ دارەجەسى. بىزگە ءمالىم باقىتجان قاراتاەۆ، رايىمجان مارسەكوۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆتار ەكىنشى دارەجەلى ديپلوم العان. ول -قازىرگى جوعارى ءبىلىم. بۇدان جوعارىدا اتالعان قايراتكەرلەردىڭاتاق-ابىرويى كەمىپ قالمايدى; ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز -شىندىق. ال ديپلومنىڭ سول كۇيىندەگى ءماتىنى مىناداي:

ديپلوم

پوپەچيتەل س.پەتەربۋرسكاگو ۋچەبنوگو وكرۋگا
پرەدسەداتەل يۋريديچەسكويسپىتاتەلنوي كاميسسش
پراۆيتەل كانتسەلياري
№ 19153

ديپلومداعى «ۆەسما ۋدوۆلەتۆوريتەلنو»دەگەنىمىز -قازىرگىشە «وتە جاقسى»دەگەن باعا، ال «ۋدوۆلەتۆوريتەلنو»-«جاقسى»دەگەنگە سايكەس كەلەدى.
بۇل ارادا سابىرمەن ويلاپ، زەردەلەپ قاراساڭىز، ءديپلومنىڭوز يەسىنە تيمەگەنى دە كورىنىپ تۇرعانداي. كازىرگىدەي قالتاعا سالىپ جۇرەتىن قاتىرما ەمەس، ول كەزدە ديپلوم قىزمەت ورنىندا ساقتالاتىن بولعان. ال ديپلوم يەسىنىڭ ءبىلىمى تۋرالى ماعلۇمات ونىڭ باس جۇمىسىندا (پوسلۋجنوي سپيسوك) بەرىلەدى ەكەن. باس جۇمىسى ءارى ەڭبەك كىتاپشاسىنىڭ ورنىنا جۇرگەن. ادام قاي جەردە مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارسا، باس جۇمىسى سوڭىنان ەرىپ جۇرەدى. باس جۇمىسىنا بارلىق بۇيرىق-جارلىق، العىس-سوگىس، ءتىپتى، سىيلىق بەرىلگەنىنە دەيىن تىركەلىپ وتىرادى.
ج.اقباەۆتىڭمۇراعات قورىندا ساقتالعانباس جۇمىسىندا كوردىك.
ءبىرىنشى جازۋ:
«يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، زاڭ عىلىمىنىڭ كۋرسىن 1-دارەجەلى ديپلوممەن ءبىتىردى.
1903 جىلگى 10 شىلدەدەگى № 24 بۇيرىقپەن ومبى سوت پالاتاسىنا سوت قىزمەتىنە كىشى ۇمىتكەر (ملادشي كانديدات -اۆت.،) رەتىندەقابىلدانىپ، قىلمىستى ىستەر دەپارتامەنتىنە ورنالاستى».
ەكىنشى جازۋ: «1904 جىلگى 8 ماۋسىمدا سەمەي وكرۋگتىك سوتىنىڭ قاراۋىنا جىبەرىلدى».
ءۇشىنشى جازۋ: «1904 جىلگى 16 تامىزدا كەرى شاقىرىلىپ، توبىل وكرۋگتىك سوتى حاتشىسىنىڭ كومەكشىلىگىنە 22 تامىز كۇنى تاعايىندالدى».
ەسكەرتە كەتەيىك، ول كەزدە جوعارى ءبىلىمدى زاڭ مامانىنىڭ ءوزىن، مەيلى ول ماگيستر بولسىن، ەڭ تومەنگى كىزمەتكە تاعايىنداپ، بەس جىل سىناقتان وتكىزىپ، تاجىريبەگە قانىقتىراتىن ءتارتىپ بولعان. جانە دە بولاشاق سوت قىزمەتكەرى ءارى قىلمىستىق ىستەردى، ءارى ازاماتتىق داۋ-شارلاردى شەشۋگە ماشىقتانعان. ادام تاعدىرىن شەشەتىن زاڭ قىزمەتكەرىنىڭ كوزىن قانىقتىرىپ، وسىلايشا بارلىق ساتىدان وتكىزۋى دۇرىس تا شىعار...
سونىمەن، ۇلتىنىڭ ۇلى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، زاڭعار زاڭگەر جاقىپ اقباەۆتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك قىزمەتى وسىلايشا باستاۋ الادى. ونىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىر-تالايى تىنىمسىز كۇرەسكە، وتتى وقيعالارعا تولى بولعانى بەلگىلى. ەلىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ەسەپسىز ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعانىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى مەرزىمدى باسىلىمداردا از جازىلعان جوق. ءبىز بۇل جولى ج.اقباەۆتىڭ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان جىلدارعى ءومىرى، ونىڭ، «بولار بالا باسپىن دەر...» دەمەكشى، اۋەل باستان-اق ساياسي كوزقاراسى بەرىك، ازاماتتىق ۇستانىمى مىقتى تۇلعا بولىپ قالىپتاسقانىن ءسوز ەتۋمەن شەكتەلگىمىز كەلدى. وعان سيرەك مۇراعات ماتەريالدارىن دەرەك-دايەك ەتتىك. وسى ورايدا ج.اقباەۆتىڭ ءبىلىم-عىلىم جولىنداعى جورىعىن قازىرگى جاس وسكىن جەتكىنشەكتەرگە، بولاشاق ماماندارعا ۇلگى-ونەگە ەتۋگە ابدەن تۇرارلىق.
دەگەنمەن، ءسوز سوڭىندا ج.اقباەۆتىڭ قايراتكەرلىك ومىرىنەن دە، الاش قوزعالىسىنا قاتىسى جونىنەن دە قىسقاشا مالىمەت بەرە كەتسەك پە دەيمىز.
1905 جىلعى شىلدە ايىندا ومبى قالاسىندا پاتشا اكىمشىلىك ورىندارىنىڭ ءماجىلىسى ءوتىپ، وندا دالا ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى سۋحوتين باس بولىپ قازاق وكىلدەرىن دۋما سايلاۋىنا قاتىستىرماۋ تۋرالى ماسەلە قوزعايدى. مىنە، وسى شەشىمگە قارسىلىق رەتىندە ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن،قارقارالى ۋەزىنىڭ 42 قازاعى- وكىلەتتى ادامدارى اتىنان پاتشاعا 1905 جىلى 22 شىلدەدە اقباەۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن جەدەلحات جىبەرىلەدى. 1905 جىلى 17 قازانداعى پاتشا مانيفەسىنەن كەيىن جەر-جەردە بوستاندىق، تەڭدىك، ءسوز ەركىندىگى جونىندە قىزۋ تالاس، ميتينگىلەر ءوتىپ جاتتى. ىلە-شالا وسىنداي ميتينگ، شەرۋلەر 19 قازاندا ومبى قالاسىندا ءوتىپ، وعان اقباەۆ قىزۋ كىرىسىپ كەتەدى. «ۇكىمەتكە ءتىل تيگىزگەنى» ءۇشىن ول قىزمەتىنەن قۋىلادى. ارتىنان ول كەرەكۋ قالاسى، باياناۋىل ستانيتساسىندا جيىندار وتكىزىپ، پاتشا رەجيمىن شەنەگەن سوزدەر سويلەيدى. 1905جىلعى 15-16 قاراشاداقارقارالىقالاسىنداوتكەنۇلكەنجيىنداولتاعى دا جالىندىسوزسويلەيدى. پاتشانىڭجەرگىلىكتىاكىمشىلىگى«مەملەكەتتىكقىلمىسىستەپ، وپاسىزدىقجاسادى» دەگەن جەلەۋمەن1906جىلعى 11 قاڭتارداتۇتقىنداپ، سەمەيتۇرمەسىنەجونەلتەدى.مىنە، وسى كەزدەن باستاپ ج.اقباەۆ پاتشا جانە كەڭەس وكىمەتى كەزدەرىندە ۇنەمى قۋعىن-سۇرگىندى، تەپكىنى كوپ كورىپ، اباقتى-ايداۋدان كوز اشپادى دەۋگە بولادى. جەتىسۋ وبلىسىنىڭ قاپال ۋەزىنە 2 جىلعا جەر اۋدارىلادى. قايدا جۇرسە دە ول پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ پاراقورلىعىن، حالىققا جاساعان وزبىرلىعىن ۇنەمى اشكەرەلەپ وتىرادى. قارقارالى ۋەزىندەگى شارۋالار ۋچاسكەسىنىڭ باستىعى تسىلوۆتىڭ جانە دە باسقالاردىڭ پاراقورلىعىن اشكەرەلەيدى. قاپالدا جۇرگەندە دە كەلىمسەكتەردەن قيانات كورگەن قازاقتاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاپ، وسىندا ايداۋدا جۇرگەن ك.توگىسوۆپەن بىرلەسىپ، سوت بارىسىندا ءادىل شەشىم شىعارۋعا ىقپال جاسايدى.
اقباەۆتىڭ پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ جوعارى ورىندارىنا ءوزىنىڭ جازىقسىز جاپا شەگىپ، ايداۋدا جۇرگەن مەرزىمىن قىسقارتىپ، نە سوت ۇكىمىن بۇزۋ جونىندەگى ارىز-شاعىمدارىندا (مىسالى، سەناتور گراف پالەنگە جازىلعان وسى قۇجاتتى جانە اقباەۆقا قاتىستى باسقا دا ماتەريالداردى العاشت اۋىپ، جاريالاعان بەلگىلى اقباەۆتانۋشى-عالىم م.قۇل-مۇحاممەد، سونىمەن قوسا بۇل  تاقىرىپقا بەلگىلى قالامگەر، عالىم ز.تايشىباي دا بايىپتى بارلاۋ جاساعان) ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ ماسەلەلەرى كورىنىس تاپقانداي بولىپ كورىنگەنىمەن، شىن مانىسىندە، ول قۇجاتتاردا پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ وزبىرلىق، زورلىق-زومبىلىق، زىمياندىق ساياساتى، شەنەۋنىكتەردىڭ پاراقورلىعى، جەر ماسەلەسىنىڭ ۋشىعۋى سياقتى ماسەلەلەر كوتەرىلگەن. اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ 1917 جىلعى 27 ءساۋىر مەن 7 مامىر ارالىعىندا وتكەن سەمەي وبلىستىق قازاق سەزىن وتكىزۋگە بەلسەنە ارالاسىپ، ونىڭ وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە دە سايلانادى، سول جىلعى 24 قىر-كۇيەكتە وتكەن كەڭەسىنە دە قاتىسادى. 1917 جىلعى شىلدە ايىندا بولعان جالپىقازاقتىق سەزدە قۇرىلتاي جينالىسقا دەپۋتاتتىققا ۇسىنىلىپ، ال جەلتوقسانداعى سەزدە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلىگىنە وتەدى. ازامات سوعىسى جىلدارى كولچاك جانە تاعى باسقا ۋاقىتشا وكىمەتتەر ونى بىرنەشە رەەت اباقتىعاجاۋىپ، اتۋ جازاسىنا دا كەسىپ، ارتىنان ول ۇكىمدى بۇزىپ، اقباەۆتىڭ باسى شىراينالىپ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندە الاش ىسىنە تولىققاندى بەل شەشەارالاسۋ مۇمكىنشىلىگىنەن ايىرىلادى. ج.اقباەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى، ساياسي سەرىكتەرى ا. بايتۇرسىنوۆ جانە ج. دوسمۇحامەدوۆ تاعى باسقا الاش ارداگەرلەرىمەن ۇندەس كەلەدى.
ج.اقباەۆ قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن، سونىڭ ىشىندە وتباسى-نەكە قۇقىعىن زەرتتەپ، ءباسپاسوز بەتىندە پۋبليتسيستيكالىق ماتەريالدار جاريالادى. ادەت-عۇرىپ، نەكە-وتباسى ماسەلەلەرى تۋرالى كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازدى. اباي اۋلىمەن قوڭسى قونىپ، جاستايىنان ۇلى اقىننىڭ ولەڭدەرىن جاتتاپ ءوستى. م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنا سۇيەنىپ، ۇلى اقىننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە ەكەۋى جۇزدەسكەن دەۋگە دە تولىق نەگىز بار: ۇلى ءداۋىرنامانىڭ 4-كىتابىندا ۇشىراساتىن جاس ادۆوكات ساقىپ ساقپاەۆتىڭ ءپروتوتيپى جاقىپ اقباەۆ ەكەنى داۋ تۋدىرماسا كەرەك. 1909 جىلى اباي جىرلارىنىڭ پەتەربۋرگتە كىتاپ بولىپ شىعۋىنا قولعابىس جاسادى. «قازاقستانداعى سەميا-نەكە قاتىناستارى» (1907), «قازاقتىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى» (1927) تاعى باسقا عىلىمي زەرتتەۋلەرى ابايدىڭ قارا سوزدەرى مەن «بىرەر ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» شىعارمالارىمەن ۇندەسەدى. الاشوردا قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىناسىپ، سەمەيدە قىزمەتتە جۇرگەن كەزدە م.اۋەزوۆپەن تەتانىس-ءبىلىس، پىكىرلەس، ارالاس-قۇرالاس بولعان.

ءبىر سوزبەن، جاقىپ اقباەۆ -ساياسي كۇرەس قازانىندا قايناپ، ناتيجەسىندە حالقىنىڭ ار-نامىسى بولارلىق دارەجەگە كوتەرىلە بىلگەن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلى. ءوزى ايتپاقشى، ونىڭ رۋحى ولمەيدى! قازاق حالقى باردا، تاۋەلسىز ەلىمىز تۋرا جولعا ءتۇسىپ، ۇلتتىق ۇلى مۇراتتارىمىز الدىڭعى قاتارعا شىعىپ جاتقان الماعايىپ كەزەڭدە ۇلتىن، ەلىن-جەرىن ءسۇيۋدىڭ، سوعان قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ قاپىسىز ۇلگىسى بولىپ ماڭگى جاساي بەرەدى!

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ،
زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

«اباي-اقپارات»