ءامىرحان بالقىبەك. «تاۋراتتاعى» بابا تۇركى ىزدەرى (جالعاسى)
ورەسI بيIك، وركەنيەتI جوعارى باسقا حالىقتاردىڭ جەبIرەي «تاۋراتىنا» تاريحي دەرەكتەر كوزI رەتIندە دەن قويىپ، ءوز وتكەن-كەتكەنIمەن بايلانىستىرا زەرتتەي باستاعانىنا دا بIرنەشە عاسىر ۋاقىت بولدى. تەك تۇركI تەكتەستەر عانا ءۇنسIز. ولار «تاۋراتقا» بار بولعانى، اڭىزدار مەن ءافسانالار جيناعى ساناتىندا عانا قارايتىن سەكIلدI. نەمەسە دIنI بولەك كاپIردIڭ سىيىناتىن كIتابى راۋايىندا. بIزدIڭشە، وسى تۇسIنIكتەردIڭ ەكەۋI دە دۇرىس ەمەس. ەگەر ۇڭIلە قاراي قالساق، «ءتاۋراتتا» دا تۇركI قاۋىمىنىڭ كونە داۋIرلەر تۇڭعيىعىن-داعى بولمىس-تIرشIلIگIنەن سىر شەرتەتIن پاراقتار جەتكIلIكتI. بIز بۇگIن حال-قادەرIمIز جەتكەنشە سولاردىڭ بIرنەشەۋIن ءسوز قىلماق نيەتتەمIز.
بIرIنشI پاراق.
قىزىل تەڭIز بەن قامىستى سۋ
ورەسI بيIك، وركەنيەتI جوعارى باسقا حالىقتاردىڭ جەبIرەي «تاۋراتىنا» تاريحي دەرەكتەر كوزI رەتIندە دەن قويىپ، ءوز وتكەن-كەتكەنIمەن بايلانىستىرا زەرتتەي باستاعانىنا دا بIرنەشە عاسىر ۋاقىت بولدى. تەك تۇركI تەكتەستەر عانا ءۇنسIز. ولار «تاۋراتقا» بار بولعانى، اڭىزدار مەن ءافسانالار جيناعى ساناتىندا عانا قارايتىن سەكIلدI. نەمەسە دIنI بولەك كاپIردIڭ سىيىناتىن كIتابى راۋايىندا. بIزدIڭشە، وسى تۇسIنIكتەردIڭ ەكەۋI دە دۇرىس ەمەس. ەگەر ۇڭIلە قاراي قالساق، «ءتاۋراتتا» دا تۇركI قاۋىمىنىڭ كونە داۋIرلەر تۇڭعيىعىن-داعى بولمىس-تIرشIلIگIنەن سىر شەرتەتIن پاراقتار جەتكIلIكتI. بIز بۇگIن حال-قادەرIمIز جەتكەنشە سولاردىڭ بIرنەشەۋIن ءسوز قىلماق نيەتتەمIز.
بIرIنشI پاراق.
قىزىل تەڭIز بەن قامىستى سۋ
كەز كەلگەن دIني كIتاپتار IسپەتتI «ءتاۋرات» تا عاجايىپ جايتتارعا تولى. ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ جاراتىلۋى جايلى اڭگIمە،كەيIن يسلامدا دامىتىلعان ءجۇسIپ پەن زىليحا سەكIلدI عاشىقتار حيكاياسى، توپان سۋ افساناسى، ادامنىڭ قيالىن شارتاراپقا قوزعايتىن وقيعالار لەگI وسىلاي كەتە بارادى. اسIرەسە، بIزدIڭشە «تاۋراتتاعى» عاجايىپتار IنجۋI - جەبIرەي جۇرتى مۇسا پايعامباردىڭ باستاۋىمەن مىسىر پەرعاۋىنىنىڭ ەزگIسIنەن قاشىپ، قىزىل تەڭIزدەن وتكەن كەزدە بولعان وقيعا سياقتى. ءيا، ءدال سول قۇدايدىڭ كەرەمەتIمەن وتكەل بەرمەس الىپ تەڭIزدIڭ قاق ايىرىلعان ءساتI تۋرالى ايگIلI بايان. بۇل وقيعا جايىندا «ءتاۋراتتا» بىلاي دەپ باياندالادى: «مۇسا بولسا قولدارىن تەڭIزگە قاراتا جايىپ جIبەرIپ، جاراتقان يە بولسا شىعىس جەلIمەن تەڭIزدI ءتۇنI بويى قۋمەن بولدى، تەڭIزدI قۇرعاققا اينالدىردى; سۋ كەرI شەگIندI. يزرايل بالالارى بولسا قۇرعاق ارقىلى تەڭIز ورتاسىنان وتە باستادى; سۋ بولسا ولاردىڭ وڭ جاعىنان دا، سول جاعىنان دا بيIك قابىرعا سەكIلدI بولىپ ءتونIپ تۇردى» («ءتاۋرات». شىعۋ كIتابى. 14:21) مIنە، وسى قۇرعاق جەرمەن قاشقىنداردىڭ سوڭىن الا قۋعىنشى پەرعاۋىن اسكەرلەرI دە ۇمتىلا بەرگەندە، ەكI ءبولIنIپ تۇرعان تەڭIز قايتا قوسىلىپ، ولاردى جەرمەن-جەكسەن قىلعان.
شىنىندا دا ادام سەنگIسIز عاجايىپ وقيعا. ەگەر سەبەبIن بIلمەسەڭIز، بIر ءتاڭIردIڭ كەرەمەتI دەپ مويىنداۋدان باسقا ەش لاجىڭىز قالمايدى. راس، الدەكIم بۇل جولداردى جەبIرەي بالالارىنا ءتان اسقاق اقىندىق شابىتتىڭ جەمIسI دەي سالارى دا انىق. بIر-اق اۋىز ءسوز. سوسىن ەشقانداي عاجايىپ بولعان جوق دەپ نۇكتە قويۋعا دا بولادى. بIراق سولاي ما؟
بۇگIنگI عىلىم «تاۋراتتاعى» وسى وقيعاعا جاۋاپ تابۋعا جان-جاقتى تالپىنۋدا. ول جەبIرەي قاۋىمى جانە مىسىر اسكەرIمەن قىزىل تەڭIزدە بولعان وقيعانى وعان جانە ودان كەيIن بولعان وقيعالار تIزبەگIمەن بايلانىستىرا وتىرىپ زەردەلەيدI. جاۋاپتارى دا جوق ەمەس.
ەگەر «تاۋراتتىڭ» بەتتەرIنە ۇڭIلەر بولساق، بۇل كەزدەرI جەر بەتIندە ءار ءتۇرلI ۇرەيلI وقيعالاردىڭ بولعانىن اڭعارار ەدIك. ياعني، جەر-انا توسIندە الدەبIر عالامات تابيعي، بالكIم، بۇكIلالەمدIك اپات بولدى دەۋگە بولادى. جانە ول بIرقانشا ۋاقىتقا سوزىلعان. قازIرگI عىلىم مۇنداي اپات سەبەبIن الدەبIر بەلگIسIز كومەتانىڭ جەرگە تىم جاقىن قاشىقتىقتان ءوتۋI, ونىڭ جەر-انا ورIسIنە قاتتى اسەرI, وسى اسەردەن بولعان جەر قويناۋىندا جانە ونىڭ بەتIندە ءجۇرIپ وتكەن تابيعي بۇلIنشIلIكتەر ارقىلى تۇسIندIرەدI. مIنە، وسى تابيعي بۇلIنشIلIكتەردIڭ بIرI بوسقىن جەبIرەي حالقىنىڭ قىزىل تەڭIزدەن وتەر تۇسىنا تۇسپا-تۇس كەلIپ قالۋى ابدەن مۇمكIن. ويتكەنI, جەر-انا ءوز ورIسIندە بايىز تابا الماي تەڭسەلگەندە تەڭIزدەردIڭ دە ارى-بەرI لىقسي كوشۋI ابدەن كادIك قوي. دەمەك، تەڭIزدIڭ تابانى قانداي دا بIر ۋاقىتقا بولماسىن قۇرعاپ قالادى دەگەن ءسوز. وسى قۇرعاقتان جەبIرەي قاۋىمى وتە شىعىپ، قايتا قۇلاعان تەڭIزدIڭ ارانىنا مىسىر اسكەرI جۇتىلۋى، مۇنى ەندI تاعدىر تالكەگIنIڭ IسI دەۋIمIز كەرەۋك. وسى بIر باسقا حالىقتار ءۇشIن ناعىز تاجال تراگەدياسىنىڭ ءوزI بولعان وقيعا، كەرIسIنشە، جەبIرەي جۇرتىنىڭ رۋحىن كوتەرIپ كەتتI. ولاردىڭ ساناسىندا بIز ءتاڭIرIنIڭ ءوزIنIڭ تاڭداۋى تۇسكەن حالىقپىز دەگەن سەنIم قالىپتاستى. كەشەگI قۇل حالىق ءاپ-ساتتە ۇلى حالىققا اينالىپ شىعا كەلدI. بIرەۋگە باق، بIرەۋگە قاسIرەت دەگەن وسى دا.
دەگەنمەن بIزدIڭ «تاۋراتتاعى» بۇل وقيعا تۋرالى اڭگIمە قىلۋداعى ماقساتىمىز - جەبIرەيدIڭ شىنايى شەجIرەسIن شەكۋ ەمەس، وسى وقيعانىڭ بابا تۇركI تاريحىنا قانشالىقتى قاتىسى بارلىعىنا زەر سالۋ.
جوعارىداعى وقيعا بولعان كەزدەرI قىزىل تەڭIز قازIرگIدەي ەمەس، يام-سۋف (گ.ۆ.سينيلو. «درەۆنيە ليتەراتۋرى بليجنەگو ۆوستوكا ي مير تاناحا»، مينسك، 1998, 219-بەت) دەپ اتالاتىن. بۇگIنگI قازاق تIلIنە بۇل اتاۋدى قامىستى سۋ نەمەسە قامىستى تەڭIز دەپ اۋدارۋعا بولادى. ەگەر قازاقتاردىڭ ءالI كۇنگە تەڭIز نە كولدI ۇلكەن سۋ دەپ اتاي سالاتىنىن ەسكەرسەك، وسى اتاۋدان تۇركIلIك سامالدىڭ لەبI ەسIپ تۇرعانداي. «يام» الدە «كام» سوزIنەن قامىس اتاۋىن شىعارىپ الۋ جانە قيىن ەمەس. ارادا جاتقان بIرنەشە مىڭجىلدىقتى ەسكەرسەك، قامىستىڭ و باستا بIر بۋىندى ءسوز رەتIندە تەك «قام» بولىپ دىبىستالعان بولۋى شىندىقتان تىم الىس كەتە قويمايدى. ال «سۋف»-تىڭ كادۋIلگI سۋ ەكەندIگIنە ەش داۋ جوق. ارىعا بارماي-اق قويايىق، كورشI وزبەك اعايىندا «سۋ»-ىڭىز «سۋۆ» دەلIنەدI.
ءيا، تەڭIز اتاۋىنا بايلانىستى بايلامىمىزدى ايتارىنا ايتىپ الدىق، ەندI ونى قانداي دا بIر دەرەكتەرمەن بولسىن ناقتىلاي الامىز با؟ ەندI وسى باعىتتا ارەكەتتەنIپ كورەيIك.
كونە مىسىر تاريحىندا ەگيپەتتI بIزدIڭ داۋIرIمIزگە دەيIنگI II مىڭجىلدىقتىڭ ار جاق، بەر جاعىندا بIرنەشە عاسىر بيلەگەن امۋ-گيكسوس دەگەن بەلگIسIز حالىق تۋرالى ايتىلادى. بIزدIڭشە، وسى امۋ-گيكسوستار قايسىبIر باتىس تاريحشىلارى جازىپ جۇرگەندەي اراب نە جەبIرەيلەردIڭ ارعى اتا-بابالارى ەمەس، پروتوتۇركI, ياعني بابا تۇركIلەر بولۋى كەرەك.
«گيكسوستار قايدان كەلدI? بۇل ساۋالعا عالىمداردىڭ جاۋابى ارقيلى. كەيبIرەۋلەرI گيكسوستاردى ميتتانيانىڭ اري تەكتەس حالىقتارىنا جاتقىزسا، ەندI بIرەۋلەرI ولاردى سكيفتەر (ساقتار) دەپ ەسەپتەدI». (ي.ۆەليكوۆسكي، «ەديپ جانە ەحناتون»، دونداعى روستوۆ، 1996, 78-بەت). مIنە، وسى جولداردىڭ ءوزI-اق بIزدIڭ ءوز جورامالىمىزدا جالعىز ەمەس ەكەنIمIزدI اڭعارتادى. ال ەندI بۇل توڭIرەكتە «ءتاۋرات» نە دەر ەكەن، سوعان توقتالايىق. وندا، باقتاشىلاردى توبەسIنە كوتەرگەن اموس پايعامباردىڭ كIتابىندا مىنانداي دەرەك بار: «گيكسوستار پاتشاسىنىڭ ەسIمI كيان پلانەتا اتاۋى: «كيۋن... سIزدIڭ قۇدايىڭىزدىڭ جۇلدىزى» (اموس 5;26). كۇن. ءيا، كادIمگI بابا تۇركIلەر ءتاڭIرI دەپ تابىنعان الاۋلى كۇن. تۇركI پەرعاۋىنىنىڭ ەسIمI دە كۇن، ءتاڭIرIنIڭ جۇلدىزى دا كۇن. وسىنىڭ ءوزI-اق ساق-تۇركIلەردIڭ ب.د.د. II-I مىڭجىلدىقتاردا-اق مىسىرعا بيلIك جۇرگIزگەنIن اڭعارتپاي ما؟
ءيا، اتاقتى قىپشاق بەيبارىس مىسىردى بيلەگەن العاشقى تۇركI ەمەس. ونىڭ وعان دەيIن دە جۇزدەگەن جىلدار بۇرىن مىسىردى بيلەگەن كۇن دەگەن قۇدIرەتتI باباسى دۇنيەنI دۇرلIكتIرIپ وتكەن.
تۇركI جۇرگەن جەردە جەر-سۋ اتاۋى دا تۇركIلIك بولماق. ولاي بولسا، قىزىل تەڭIزدIڭ بIر كەزگI اتاۋى «قام-سۋ»، ياكي «قامىستى سۋ» نەمەسە «قامىستى تەڭIز» اتالعان دەگەن مۇنداي جورامالدى دا نازاردان شىعارىپ تاستاي سالۋعا ەش بولمايتىن شىعار.
ەكIنشI پاراق.
بۇلIكشI پەرعاۋىن مەن مۇسا پايعامبار
دIن تاريحى بIر قۇدايعا سيىنۋدى (مونوتەيزم) العاش مەملەكەتتIك دەڭگەيدە ەنگIزبەك بولعان جانكەشتI رەفورماتور رەتIندە مىسىر پەرعاۋىنى ءIۇ امەنحوتەپتI اتايدى. ول حالىقتى امون-يۋپيتەردIڭ ورنىنا اتون-كۇنگە تابىنۋعا شاقىردى، وعان ارناپ ماداق ولەڭدەر جازدى.
يممانۋيل ۆەليكوۆسكي «ەديپ جانە ەحناتون» كIتابىندا وسى مىسىرلىق پەرعاۋىن مەن گرەك ميفولوگياسىنداعى ەديپ تۋرالى افسانانى بايلانىستىرۋعا تىرىسادى. اۆتوردىڭ پIكIرIنشە، گرەك اڭىزىنداعى ەديپتIڭ پروتوتيپI - ەشقانداي دا گرەك پاتشازاداسى ەمەس، كەيIن ەحناتون ەسIمIن العان ءدال وسى مىسىر پەرعاۋىنىنىڭ ناق ءوزI. عالىم ەديپ جۇمباعىن شەشەتIن سفينكستIڭ گرەك توپىراعىنا ەش قاتىسى جوقتىعىن، كەرIسIنشە، ونىڭ مىسىر پيراميدالارىمەن تIكەلەي بايلانىسىن ايتا كەلە، مىسىر جازبالارىنا وي جۇگIرتە وتىرىپ، ەديپ پەن ەحناتون تاعدىرىنىڭ ۇقساستىعىنا كوپتەگەن دالەل-دايەكتەر كەلتIرەدI. قىسقاشا توقتالا كەتسەك، بۇل دالەل-دايەكتەر مىناداي:
1. اكەسI III امونحوتەپ وتباسىمەن بەدەرلەنگەن سۋرەتتەردە بالا ەحناتوننىڭ بەينەسI بIردە-بIر رەت كەزدەسپەيدI. دەمەك، ەگەر ساراي سۋرەتشIلەرIنIڭ تەك ناقتى جايتتى سالاتىنىن ەسكەرسەك، جاس كەزIندە بولاشاق پەرعاۋىن سارايدا بولماعان بولىپ شىعادى. شاماسى، اكەسIنIڭ كارIنە ۇشىراعان ول جات جەردە تاربيەلەنسە كەرەك. عالىم جات جەر رەتIندە بۇگIنگI يران تەرريتورياسىندا بولعان اريلەر مەملەكەتI ميتتانيانى اتايدى. وسىعان ۇقساس حالدI گرەك اڭىزىنداعى ەديپ تە باسىنان كەشIرەدI.
2. ەگەر بالا اكەسIنIڭ قاھارىنا ۇشىراعان بولسا، ونىڭ قانداي دا بIر سەبەبI بولۋعا تيIس. مىسالى، اكە مەن بالانىڭ اراسىن «ەديپ پاتشا» ميفIندەگIدەي كورIپكەلدIڭ بولجامى ۋشىقتىرۋى مۇمكIن. قىسقاسى، «بالاڭىز ءوزIڭIزدI ءولتIرIپ، تاعىڭىزدى تارتىپ الادى، كەيIن ءوز اناسىمەن توسەكتەس بولىپ كۇناعا باتادى» دەگەن سارىنداعى كورIپكەلدIك بالانىڭ تاعدىرىن قىرشىنىنان قيىپ جIبەرۋI مۇمكIن-دI. وسىنداي كورIپكەلدIك گرەك اڭىزىندا دا بار. كورIپكەل رەتIندە ابىز تيرەسي ءسوز الادى.
3. ارينە، پەرعاۋىن اكە قۇلاق اساتىن كورIپكەلدIكتI تەك امون عيباداتحاناسىنىڭ بەدەلدI ابىزى عانا جاساي الادى. ال بۇل بالانىڭ جۇرەگIندە امون ابىزى عانا ەمەس، امون سەنIمIنە دەگەن دە قارسىلىقتىڭ ورىن الۋىنا سەبەپشI بولماق. كەيIن تاققا وتىرعان ەحناتوننىڭ امون ابىزدارىن قۋدالاپ، اتون-كۇنگە تابىنۋدى ەنگIزبەك بولعانىنىڭ پسيحولوگيالىق سەبەبI وسىنداي. ال گرەك اڭىزىندا كونە كۋلتتIڭ سيمۆولى Iسپەتتەس سفينكس جاسىرعان جۇمباعى شەشIلگەننەن كەيIن بيIكتەن قۇلاپ ولەدI. ەحناتون بولسا تاققا وتىرعاسىن امون عيباداتحانالارىن قيراتقان.
4. اكە مەن بالا اراسىنداعى وكپەلەسۋ دە اياقسىز قالعان جوق. تاققا وتىرا سالىسىمەن ەحناتون اكەسIنIڭ ەسIمIن بارلىق ەسكەرتكIش جازبالاردان وشIرتكIزIپ تاستاۋعا بۇيرىق بەرەدI. ال بۇل كونە مىسىرلىقتىڭ ۇعىمىندا مارقۇمنىڭ رۋحىن قوسا ءولتIرۋ بولىپ تابىلادى. وسىنداي وقيعا گرەك اڭىزىندا دا بار. قايتا ورالعان ەديپ ءوز اكەسIن اڭسىزدا ءولتIرIپ قويادى.
5. ەديپ ەسIمI گرەكشەدەن «IسIنگەن اياق» دەپ اۋدارىلادى. بۇگIنگە جەتكەن ەحناتون سۋرەتتەرIنەن دە ونىڭ اياعى قالىپتاعىداي ەمەس، بIرشاما IسIك ەكەنIن اڭعارامىز.
6. ەگەر ەحناتوننىڭ قىزداي العان قوساعى نەفەرتيتي العاش ۇيلەنگەندە جۇكتI بولىپ، بالا كوتەرۋگە تىم بالعىن ەكەنIن ەسكەرسەك، سۋرەتتەردەگI ەحناتوننىڭ ۇلكەن قىزىن ونىڭ ءوز شەشەسIنەن سۇيگەن نارەستەسI دەۋگە بولادى. ويتكەنI, وزIنە جاسى جاعىنان جەتە قابىل ءسابيدI نەفەرتيتيدIڭ دۇنيەگە كەلتIرۋI ەش مۇمكIن ەمەس. گرەك اڭىزىندا دا وسىنداي وقيعا، انا مەن بالانىڭ جاقىنداسۋى ەتەك الادى.
قىسقاسى، ۆەليكوۆسكيدI ءوز بولجامىن، ياعني ەديپ پەن ەحناتوننىڭ بIر ادام ەكەنIن قيسىندى دالەلدەي العان دەيمIز. ايتسە دە، بIزدIڭ نازار اۋدارعىمىز كەلەتIنI - ەديپ پەن ەحناتون تاعدىرىنداعى بۇل ۇقساستىقتار ەمەس، ەحناتوننىڭ كۇنگە تابىنۋ كۋلتIن ەگيپەتكە اريلەر ەلI - ميتتانيادان اكەلۋI. اريلەردIڭ كIشI ازيا، ءۇندIستان مەن ەۋروپاعا قازاق دالاسىنان اۋعانىن ەسكەرسەك، بابا تۇركIلەر تابىنعان كۇن ءتاڭIرI مەن مىسىر پەرعاۋىنى دارIپتەگەن اتون - كۇن قۇدايى اراسىندا قانداي دا بIر بايلانىس بار ەكەنIن اڭعارعاندايمىز. ال قايسىبIر باستاۋحات كوزدەرI مۇسا پايعامباردى وسى ەحناتون پاتشانىڭ سارايىندا تاربيەلەنگەن تازا مىسىرلىق ەدI دەگەن دەرەكتەردI العا تارتادى. تIپتI جەبIرەيلەردI تۋعان جەرIنە قايتا باستاپ شىققان مۇسا پايعامباردى رەفورماسى Iسكە اسپاي تاعىنان تايدىرىلعان، جەرگIلIكتI ابىزدار تاراپىنان قۋدالاۋعا ۇشىراعان ەحناتون پەرعاۋىننىڭ ءوزI ەدI دەگەن دە اڭگIمە بار (ن.ۆ.سينيلو، «درەۆنيە ليتەراتۋرى بليجنەگو ۆوستوكا ي مير تاناحا»، مينسك، 1998, 216-بەت ). ەگەر ەحناتون پەرعاۋىننىڭ زيراتى ءالI كۇنگە تابىلماعانىن ەسكەرسەك، بۇل اڭگIمەنIڭ دە ابدەن جانى بار بولۋى مۇمكIن. سوسىن «تاۋراتتىڭ» ءوزI دە مۇسانىڭ پەرعاۋىن سارايىندا تاربيەلەنگەنIن ەش جوققا شىعارمايدى عوي. ءيا، سول مىسىر پەرعاۋىنى كۇننەن كۇنگە كوبەيIپ بارا جاتقان جەبIرەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەركەك كIندIك جاس سابيلەردIڭ ءبارI ءولتIرIلسIن دەگەن بۇيرىق شىعارىپ، مۇسانى بوسانعان اناسىنىڭ ونى ولIمنەن قالايدا الىپ قالۋ ءۇشIن سەبەتكە سالىپ سۋعا اعىزىپ جIبەرۋI, ونى مىسىر حانشاسىنىڭ تاۋىپ الىپ، بولاشاق پايعامباردىڭ پەرعاۋىن سارايىندا تاربيەلەنۋI جايلى تاۋراتتىق حيكايانى ايتامىز.
قالاي دەگەنمەن دە ەحناتون كۇن قۇدايى مەن مۇسا مونوتەيزمIنIڭ اراسىندا قانداي دا بIر بولسىن نازIك بايلانىس بار. بالكIم، بۇل بايلانىس بابا تۇركIنIڭ كۇن ءتاڭIرI ارقىلى كورIنIس تاباتىن بولار. «تاۋراتقا» مىسىر تاريحى تاراپىنان زەردە ساۋلەسIن ءتۇسIرIپ كورگەندە بابا تۇركI وتكەنIنە قاتىستى وسىنداي بIر وقيعانىڭ سۇلباسىن بايقاعاندايمىز. راسىندا دا ەحناتون تابىنعان شاشاقتى كۇن ديسكIسIمەن بIزدIڭ دالاداعى جارتاستاردا كەزدەسەتIن كيەلI كۇن سيمۆولى بەينەلەرIنIڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بولۋى مۇمكIن؟
ءۇشIنشI پاراق.
جەبIرەي قۇدايى مەن قاسقىر توتەمI
جەبIرەي قاۋىمى مۇسا پايعامباردىڭ باستاۋىمەن مىسىر قۇلدىعىنان قاشىپ شىققاننان كەيIنگI عاجايىپتەر لەگI ولارعا قىزىل تەڭIزدIڭ قاق ايىرىلىپ جول بەرۋIمەن عانا اياقتالعان جوق. جوعارىدا ايتقانداي، بۇل كەزدەرI ۇرەيلI, قورقىنىشتى وقيعالار وتە كوپ بولدى. ءوز ءورIسIنIڭ شەڭبەرIندە بەلگIسIز كومەتامەن ارباسىپ قالعان جەر-انانىڭ قۇرساعى تىنىمسىز ىڭىرانىپ جاتتى. جەر سIلكIنIپ، تاۋلار جالىن اتقىلادى، كوكتەن مەتەوريتتەر جاۋدى. «يزرايل حالقى ەگيپەتتەن شىققاندا... تەڭIز قۇرعاپ، كەرI قاشتى... تاۋلار قويداي، توبەلەر قوزىداي سەكIردI... جاراتقاننىڭ جانارىندا جەر تەڭسەلدI...» («ءتاۋرات»، پسالتير 113: 1-7). ءيا، مۇنداي وراسان اپاتتى جەر بەتIندەگI باسقا حالىقتاردىڭ دا بIلمەي قالۋى مۇمكIن ەمەس. وسى كەزدەردەگI وقيعالار جايلى ەگيپەتتIڭ يپۋۆەر پاپيرۋسىندا: «و، جەر كۇركIرەۋIن توقتاتىپ، تىنىشتىق تەزIرەك ورناسا ەكەن»،- دەلIنەدI. بۇل كەزدەگI جايتتار تۋرالى وزگە حالىقتاردىڭ اڭىز-اڭگIمەلەرIندە دە ەستەلIكتەر جەتەرلIك.
مIنە، جەر-اناعا قاتەرلI قاۋIپ تونگەن وسىنداي قورقىنىشتى كۇندەردIڭ بIرIندە بوسقىن جەبIرەي قاۋىمى سيناي تاۋىنا تاياپ قالعان-دى. ءدال وسى جەردە ولارعا جاراتقاننىڭ ون وسيەتIن ەستۋ باقىتى بۇيىرعان بولاتىن. جاراتقاننىڭ داۋىسى ەستIلدI-مIس دەلIنەتIن وسى تۇستى «ءتاۋرات» بىلاي دەپ سۋرەتتەيدI: «جاراتقان وت بولىپ تۇسكەننەن كەيIن، بۇكIل سيناي تاۋى تۇتIندەپ تۇردى، توڭIرەكتە قازاننان شىققان ءتۇتIن سەكIلدI قويۋ ءتۇتIن بۋداقتادى، بۇكIل تاۋ قاتتى تەڭسەلدI» («ءتاۋرات»، شىعۋ كIتابI, 19:18). ءيا، بۇل سۋرەتتەۋ جاراتقاننىڭ جەرگە تۇسۋIنەن كورI, كادۋIلگI تابيعي اپاتتان كوبIرەك ماعلۇمات بەرەدI. شاماسى، سيناي تاۋىنا باسقا دا ۇساق مەتەوريتتەرمەن بIرگە كومەتامەن Iلەسە جۇرەتIن IرI مەتەوريتتەردIڭ بIرI قۇلاعان بولسا كەرەك. مۇنداي جاعدايدا زIلزالا بولىپ، جەر-انانىڭ قويناۋىنان ۋIلدەگەن قۋاتتى دىبىستاردىڭ شىعاتىنى دا اقيقات. مIنە، «تاۋراتتىڭ» بايانداۋىندا، وسىنداي دىبىس ۇزدIك-سوزدىق ون رەت قايتالانعان سەكIلدI. قىزىل تەڭIزدەن ءوتۋ حيكاياسىن جاراتقاننىڭ شاپاعاتىمەن بولدى دەپ ىرىمداعان حالىققا ءدال وسى ون دىبىس جاراتقاننىڭ وزدەرIنە بەرIپ جاتقان وسيەتIندەي بولىپ ۇعىنىلۋى دا كادIك. بIزدIڭشە، سيناي تاۋىندا مۇسا پايعامبار جاراتقاننان الدى دەپ ەسەپتەلIنەتIن اتاقتى ون وسيەتتIڭ اقيقي تاريحى وسىنداي. باسقالاي بولۋى ەش مۇمكIن ەمەس.
كونە جەبIرەي اڭىزىندا وسى وقيعا تۋرالى مىنانداي جولدار بار: «تەك يزرايل ەمەس، الەمنIڭ بارلىق حالىقتارى ەسIتتI. جاراتقان داۋىسى بارلىعىنا تۇسIنIكتI بو-لاتىنداي ەتIلIپ ادامزاتتىڭ جەتپIس تIلIندە دىبىستالدى... ونى ەستIگەندە پۇتقا تابىنۋشىلاردىڭ جاندارى قورىققاندارىنان كەۋدەلەرIنەن شىبىنداي شىرقىراپ ۇشتى». ي.ۆەليكوۆسكي گينزبۋرگتIڭ «اڭىزدار» كIتابىنان وسىنداي دەرەك كەلتIرەدI (ي.ۆەليكوۆسكي، «ستولكنوۆەنيە ميروۆ»، دونداعى روستوۆ، 1996, 112-بەت).
جەبIرەي اڭىزى وسى بIر كەزدەرI راسىندا دا الەمدIك اپاتتىڭ ورىن العانىنا مەگزەپ تۇر. ايتپەسە، شىبىنداي قىرىلعان وزگە حالىقتار جايلى اڭگIمە بولماس ەدI عوي. ال وسى بIر «ادامزاتتىڭ جەتپIس تIلIندە داۋىستالعان وسيەتتەر» جايلى وقيعاعا كۋا بولعان وزگە حالىقتار، ونىڭ IشIندە بIزدIڭ بابا تۇركIلەر نە دەيدI ەكەن؟ بابالار مۇراسىنان وسى وقيعاعا بايلانىستى قانداي دا بIر قاتپار-سIلەمدI ۇشىراتا الامىز با؟ بIزدIڭشە، بۇل ساۋالدىڭ جاۋابىن تابۋعا بولاتىن سەكIلدI. پايىمىمىزدا جاۋاپتىڭ كIلتI قاسقىر توتەمIنە قاتىستى ميفتە جاتۋعا تيIس.
كونە تۇركIلەر وزدەرIن قانشىق قاسقىر مەن بالانىڭ نەكەسIنەن تاراتادى. اڭىز نۇسقاسى بIرنەشەۋ. بIرIندە بIر ۇلىس ەلدI قاپيادا جاۋ قولى شاۋىپ قاندى قىرعىنعا ۇشىراتسا، ەندI بIرIندە بابا تۇركIلەردIڭ باسىنا نەندەي زۇلمات تونگەندIگIنIڭ سەبەبI اشىق ايتىلمايدى. ويىمىزشا، اقيقاتقا جاقىنى وسى ەكIنشI نۇسقا. ال بابا تۇركIلەردI قىرعىنعا ۇشىراتقان وقيعا جاڭاعى «ون وسيەت» تۇسەتIن كەزدەگI عارىشتان كەلگەن تابيعي ءھام الەمدIك ماسشتابتاعى اپاتتار ەدI. جەر-انانىڭ بەلگIسIز كومەتامەن ارباسىپ، ءوز ورIسIندە تەڭسەلە ىڭىرانعانىن وزگە «جەتپIس حالىقپەن» بIرگە بابا تۇركIلەر دە ەستIدI. بIراق ولار بۇل ىڭىرانعان دىبىستاردى جاراتقاننىڭ ون وسيەتI دەپ قابىلداعان جوق، تابيعاتتىڭ ەركIن ۇلدارىنا ءتان بولمىستارىمەن جەر قويناۋىنان شىققان كۇڭIرەنگەن ۋIلدەردI قاسقىردىڭ ۇلۋىنا ۇقساتىپ جIبەردI. ءيا، راسىندا دا باسىنا قيىن-قىستاۋ سىن ساعاتى تۋعاندا جەر-انا شىعارعان دىبىستار وسى بIر تەكتI اڭنىڭ ۇلىعاندا شىعاراتىن دىبىستارىنا تىم جاقىن بولاتىن. ناتيجەسIندە پروتوتۇركIلIك اقىندىق شابىت قاسقىر-انا مەن بالا-بابانىڭ نەكەسIنەن تاراعان جاڭا بIر حالىق جايلى ادەمI افسانانى دۇنيەگە كەلتIردI. قاسقىر-انانىڭ ءتاڭIرI دەڭگەيIنە كوتەرIلمەي، توتەم سيپاتىندا عانا قالىپ قويۋىنا، بالكIم، بۇل كەزدەرI بابا تۇركIلەردIڭ جەبIرەيلەر ەندI عانا قول جەتكIزگەن بIر تاڭIرگە (مونوتەيزم) سىيىنۋى كەدەرگI جاساعان شىعار. قالاي دەگەنمەن دە، جەردIڭ عالامدىق قاقتىعىستان امان قالۋىنا كۋا بولعان پروتوتۇركIلەر وسى بIر عالامدىق ەرلIككە ءماندI دە ماعىنالى رۋحاني ەسكەرتكIش قويا بIلدI. بۇگIن قاسقىر توتەمIنIڭ تاساسىندا جەر-انا، ونىڭ ءوز ۇلدارىنا بەرەرI شەكسIز مەيIرباندى تابيعاتى جاسىرۋلى دەۋIمIزگە ابدەن بولادى. ويتكەنI, بابا تۇركIلەر وسى بIر الاپات تۇستا تIرشIلIگIن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاستىرۋعا تاعى دا بIر مۇمكIندIك العانى ءۇشIن تIكەلەي جەر-اناعا بورىشتار ەكەندIكتەرIن جاقسى ءتۇيسIندI.
راس، الدەكIمنIڭ قاسقىر ميفIن سيناي تاۋىنداعى وقيعامەن قيىستىرۋدىڭ ەش قيسىنى جوق دەۋI مۇمكIن. بIز ولارعا «جەتپIس تIلدە ادامزات بالاسىنا تۇسكەن وسيەتتIڭ» تاعى بIر تۇسIندIرمەسIن، ۇندIستەردIڭ سنوحيميش تايپاسىنان جازىلىپ الىنعان اڭىزدى جاۋاپ رەتIندە ۇسىنامىز. وندا: «باعزى بIر زامانداردا اسپان جەرگە ءتونIپ تۇرعان ەكەن. ادامداردىڭ بەل جازىپ، تIك ءجۇرۋI قيىن بولىپتى. ال بۇلاي ۇزاققا بارۋ مۇمكIن ەمەس. مIنە، وسىنداي بIر قيىن كۇندەرI بIرقانشا اقساقال باس قوسىپ كەڭەس قۇرادى. ولار الەمنIڭ بار تۇكپIرIندەگI حالىقتار بIر مەزگIلدە «اۋ-اۋ» دەپ ايقايلاسىن، سوندا اسپان كوتەرIلەدI دەگەن توقتامعا كەلەدI. وسى شەشIمدI جەتكIزۋ ءۇشIن جان-جاققا حابارشىلار اتتاندىرىلادى. وسىلايشا، بۇكIل ادامزات بIر مەزگIلدە «اۋ-اۋ» دەپ ايقايلاۋىنىڭ ناتيجەسIندە، اسپان بۇگIنگI بيIگIنە كوتەرIلIپ، ادامدار بوي جازىپ، ەركIن جۇرە الاتىن بولىپتى. باقىتتى ءومIر كەشە باستاپپىز. قازIر ادامزات بIرلIگIنIڭ قۋاتىن كورسەتەتIن وسى كۇندەردIڭ ەستەلIگI رەتIندە، ءالI كۇنگە كانوە ەسكەندە «اۋ-اۋ» دەپ ايقايلايمىز»،- دەپ باياندالادى. مۇنداعى «اۋ» ءسوزIنIڭ تاريحى دا قاسقىر توتەمIنە قاتىستى ميفتI ەسكە تۇسIرەتIنIنە داۋ جوق.
سونداي-اق جەبIرەي قۇدايىنىڭ بIر كەزدەردەگI اتالۋى قازIرگIدەي ياحۆە ەمەس، ياو، يو نەمەسە ياۋ، بالكIم، اۋ بولعانى تۋرالى دا دەرەكتەر بار («ءتاۋرات»، پسالتير:67). بۇعان قوسا مۇسانىڭ ون وسيەتتI ياو، بالكIم، ياۋ-اۋ دەپ اتالاتىن تاڭIردەن العانىن كونە تاريحشى ديودور دا جازعان كورIنەدI.
ءيا، «ءتاۋراتتا» جۇمباعىن شەشۋدI كۇتIپ جاتقان عاجايىپ وقيعالار كوپ. ولاردىڭ قايسىبIرI تIكەلەي نە جاناما تۇردە تۇركI تاريحىمەن دە بايلانىسىپ جاتادى. بIز بۇگIن سولاردىڭ بIرنەشەۋIنە عانا توقتالا الدىق. ايتسە دە، وسى ازعانتاي اڭگIمەمIزدIڭ ءوزI-اق «تاۋراتتىڭ» بۇكIل ادامزاتقا ورتاق باعا جەتپەس شىن جاۋھار جادIگەر ەكەنIنە دالەل بولا الادى عوي دەپ ويلايمىز.
2005 جىل.
(جالعاسى بار)
"اباي-اقپارات"
