قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا جيىرما جىلدان استى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاق باسپاسوزىندە قانشالىقتى بەتبۇرىس بايقالدى؟ قازاق باسىلىمدارى بۇگىنگى كۇن تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە مە؟ «ايقىن» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى قويعان وسى جانە وزگەدە ساۋالدارعا    «اbai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى داۋرەن قۋات جاۋاپ بەرەدى.
- ءيا، قازاق ءۇشىن اياۋلى، قاستەرلى ۇعىم بولعاندىقتان، ەكەۋارا اڭگىمەمىزدى تاۋەلسىزدىكتەن باستاپ وتىرمىز. قانداي كولەمدەگى، نەندەي مازمۇنداعى ماقالا جازسىن، قازاق زيالىسى، ءجۋرناليسى ءسوزدىڭ باسىن تاۋەلسىزدىكتەن باستايدى. بىراق، قازاقستاندىق ءباسپاسوزدىڭ ءبارى وسىنداي ما؟! ءبارى ءبىز سياقتى ما؟ - دەيدى داۋرەن قۋات. - «وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاق ءباسپاسوزى قانشالىقتى وزگەردى؟» دەپ سۇراپ جاتىرسىڭ. كوپ وزگەردى. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە وزگەردى. الايدا ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز وزگەرە الدى ما؟ وزگەرسە، گازەت-جۋرنالىنىڭ دي-زاينى، بوياۋى، ماتەريالدارىنىڭ بەرىلۋ فورماسى، ستۋدياسى، دەكوراتسياسى، اۋە تولقىنىندا سويلەۋ مانەرى وزگەرگەن شىعار. بىراق پيعىل-نيەتتەرى وزگەرگەن جوق.
- مۇنىمەن نە ايتقىڭىز كەلەدى؟

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا جيىرما جىلدان استى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاق باسپاسوزىندە قانشالىقتى بەتبۇرىس بايقالدى؟ قازاق باسىلىمدارى بۇگىنگى كۇن تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە مە؟ «ايقىن» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى قويعان وسى جانە وزگەدە ساۋالدارعا    «اbai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى داۋرەن قۋات جاۋاپ بەرەدى.
- ءيا، قازاق ءۇشىن اياۋلى، قاستەرلى ۇعىم بولعاندىقتان، ەكەۋارا اڭگىمەمىزدى تاۋەلسىزدىكتەن باستاپ وتىرمىز. قانداي كولەمدەگى، نەندەي مازمۇنداعى ماقالا جازسىن، قازاق زيالىسى، ءجۋرناليسى ءسوزدىڭ باسىن تاۋەلسىزدىكتەن باستايدى. بىراق، قازاقستاندىق ءباسپاسوزدىڭ ءبارى وسىنداي ما؟! ءبارى ءبىز سياقتى ما؟ - دەيدى داۋرەن قۋات. - «وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاق ءباسپاسوزى قانشالىقتى وزگەردى؟» دەپ سۇراپ جاتىرسىڭ. كوپ وزگەردى. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە وزگەردى. الايدا ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز وزگەرە الدى ما؟ وزگەرسە، گازەت-جۋرنالىنىڭ دي-زاينى، بوياۋى، ماتەريالدارىنىڭ بەرىلۋ فورماسى، ستۋدياسى، دەكوراتسياسى، اۋە تولقىنىندا سويلەۋ مانەرى وزگەرگەن شىعار. بىراق پيعىل-نيەتتەرى وزگەرگەن جوق.
- مۇنىمەن نە ايتقىڭىز كەلەدى؟
- ءبىز قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قانشالىقتى وزگەرگەنىن، مازمۇن، تاقىرىپ تۇرعىسىنان قانشالىقتى بايىعانىن، مەملەكەتشىلدىگىن، مەملەكەتىن، حالقىن، ەل بيلىگىندەگى ازاماتتارىن جاقسى كورەتىندىگىن دالەلدەي الماي كەلەمىز. بىلاي قاراساڭ - ابسۋرد، ايتسە دە شىندىق - وسى. ويتكەنى بيلىك پەن وقىرمانىمىزدىڭ ءورىستىلدى باسپاسوزگە بايلانعانى سونداي، سولاردىڭ ايتقان ءسوزىن - ءسوز، پىكىرىن - پىكىر دەپ قابىلدايدى. اسىرەسە، بيلىك. بيلىكتەگى اقجاعالى ۇلىقتارىمىز. سوندىقتان ءوزىمىز جاقسى بىلەتىن سۇراقتىڭ جاۋابىن قايتالاپ، «جاۋىردى جابا توقىعانشا»، ناقتى ماسەلەگە كوشكەنىمىز ابزال: بيلىك قازاق باسپاسوزىنە دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتسىن. ءورىستىلدى ءباسپاسوز بىردەڭە دەي قالسا، «ويبايلاپ» ۇشپاي، قازاق باسپاسوزىندە ايتىلىپ جاتقان قۇندى پىكىرلەرگە قۇلاق اسسىن. سىنىنا توزىمدىلىك تانىتسىن. سۇراعىنا جاۋاپ بەرسىن. ءورىستىلدى ءباسپاسوزدىڭ بايلىعىن ەسەلەۋدەن ەرىنبەيتىن ءىرى جارناما كوزدەرىنىڭ قىزمەتىن باقىلاۋعا الىپ، «جارناما تۋرالى» زاڭدى قايتادان قاراسىن. «باق-تىڭ باعى - ءتىل» دەپ باياعىدا ءبىر جازعانىمىز بار ەدى...قىسقا قايىرىپ ايتقاندا، جوعارىداعى ءبىز كەلتىرگەن ازىن-اۋلاق تالاپقا بيلىك جاۋاپ بەرسىن، سول كەزدە عانا قازاقتىلدى باق زامان تالابىنا تولىققاندى جاۋاپ بەرەتىن بولادى.
- ءوزىڭ ايتىپ وتىرعانداي، قازاق جانە ءورىستىلدى باسپاسوزگە دەگەن قوعامداعى تەڭ ەمەس كوزقاراس قالاي قالىپتاستى، وعان قايتىپ جول بەردىك؟
- تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە (بۇل جايتتى جاسىرىپ-جابۋدىڭ قاجەتى جوق) قازاقستان قوعامى قازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى ورتا بولىپ ەكىگە ءبولىندى. قازاقتىلدى ورتانىڭ تالابى - تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنان باستالعان تاريحي زاڭدى تالاپتار بولاتىن. بىراق 70 جىل كەڭەس وكىمەتىنىڭ الاقانىندا الپەشتەلگەن، دەگەنى بولىپ، دەسى قايتپاعان ءورىستىلدى ورتا بارىنان ءبىر كۇندە ايىرىلىپ قالۋدان قاتتى قورىقتى. ءسويتتى دە قوعامدىق پىكىرگە ىقپال ەتۋدىڭ قۋاتتى قارۋى - باسپاسوزگە جابىستى. ءباسپاسوز ارقىلى باستاپقىدا قازاق بيلىگىنىڭ ءوزىن كەكەتىپ-مۇقاتىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىنا كۇماندى پايىمداۋلار ايتىپ جاتتى، اقىرىندا بۇل ويلارىنىڭ قاتە ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، قازاق ءتىلىنىڭ «قابىلەتسىزدىگىن»، قازاق مەكتەپتەرىندەگى «ءبىلىمنىڭ تايازدىعىن»، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ «ساۋات-سىزدىعىن» دالەلدەۋگە تىرىستى. جانە وسى ارەكەتتەرى ءا دەگەننەن ناتيجە بەرىپ، ولار قازىر قوعامدىق پىكىردى بيلەپ-توستەپ وتىر. ءبىزدىڭ ەسەر شەنەۋنىك پەن دۇنيەنى ويسىز، كۇمانسىز قا-بىلداي سالاتىن وقىرمان ءالى سول ءورىستىلدى ءباسپاسوزدىڭ ايتقانىنا سەنىپ، ايداعانىنا كونۋدە.
مەملەكەت - يدەولوگياسىز مەملەكەت ەمەس. ال يدەولوگيا ارينە، باق ارقىلى، ادەبيەت پەن كينو ارقىلى جۇرگىزىلەدى. دەمەك يدەولوگيامەن باق-تىڭ اراسىندا بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ، قۇرمەت، تەڭ دارەجەدەگى قارىم-قاتىناس پەن ءوزارا تۇسىنىستىك بولۋى كەرەك. بۇل - الەمدىك ساياساتقا ىقپالدى ەلدەردىڭ ءباسپاسوزى مەن يدەولوگياسىندا بۇرىننان بار ءداستۇر. تەك سىرت كوزگە عانا كورسەتە بەرمەيدى. مىسالى، قازىرگى رەسەيدى ءبىز رەسەيدەگى باق ارقىلى تانيمىز. رەسەيلىك باق ءبىر ماقساتقا - رەسەيدىڭ ۇلكەن ساياساتتاعى ورنىن ساقتاپ قالۋعا جۇمىلا جۇمىس ىستەۋدە. يدەولوگيا ما؟ يدەولوگيا. اقش ءباسپاسوزىن جەدەل ءارى سەنساتسيالىق اقپاراتپەن كەيدە اقش-تىڭ بارلاۋ قىزمەتى قامتاماسىز ەتەتىنىن دە بۇگىن ەپتەپ ءبىلىپ، ەستىپ جاتقان جايىمىز بار. ءوزىن-ءوزى سىيلايتىن مەملەكەتتەردىڭ بارىندە وسىلاي. ءسوزدىڭ تۋراسىنا كوشسەك، ەلىمىزدەگى ءورىستىلدى باق قازاقستاندىق يدەولوگياعا جۇمىس جاسامايدى. بيگەلدى عابدۋلليننىڭ گازەتىنەن وزگە ءورىستىلدى ءباسپاسوزدىڭ قايسىسى قازاقتىڭ شىنايى تاريحىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن، ادەبيەتىن جازىپ، ناسيحاتتاپ جاتىر؟! سەرىك مالەەۆتەن وزگە ءورىستىلدى قاي قازاق قازاقتىڭ ءتىلى ءۇشىن شىر-پىر بولىپ، وزىنە ازاپتى جۇمىس تاۋىپ، قازاق باسپاسوزىندە ءجيى جارىق كورەتىن وتكىر ماقالالاردى ورىستىلىنە اۋدارىپ وتىر؟! ەندەشە، بيلىك قازاق باسپاسوزىندە ايتىلىپ جاتقان قۇندى پىكىرلەرگە قۇلاق اسسىن. سىنىنا توزىمدىلىك تانىتسىن. سۇراعىنا جاۋاپ بەرسىن دەگەن تالابىمىز ورىندى شىعار دەپ ويلايمىن. وسىلار شەتىنەن ورىندالا باستاسا، ءبىز دە وزىمىزگە قويىلاتىن كاسىبي تالاپتى كۇشەيتە تۇسەر ەدىك.
- قازاق وقىرمانى شە؟ ولاردىڭ اقپاراتتىق ونىمگە قاتىستى تالعامى مەن سۇرانىسى قانشالىقتى اۋىستى؟ ولار قازىر نەنى قالايدى؟
- قازاق وقىرمانى ءبارىن قالايدى. قازاقتىڭ جانى ءسۇيىپ وقيتىنى - پوەزيا نەمەسە پروزا، تەك قانا تانىمدىق شىعارمالار دەسەك قاتەلەسەمىز. وقىرماننىڭ رۋحاني سۇرانىسىن ارتتىرىپ، دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن، ارينە، ينتەللەكتۋالدىق دۇنيەلەر كەرەك. بىراق «قازاق تا ادام بالاسى» (اباي), وعان دا بازاردىڭ نارقى، بانكتىڭ قىزمەتى، بالاباقشانىڭ تاربيەسى، كيىم-كيىپ، اس ءىشۋدىڭ، ءۇي ساندەۋدىڭ قىر-سىرىن بىلدىرەتىن مالىمەت كەرەك. سونداي اقپاراتتىق ونىمگە قاتىستى سۇرانىس وتە زور. قازاق ءباسپاسوزى وقىرماننىڭ الگىندەي سۇرانىسىنا دەن قويىپ ءجۇرۋى كەرەك. ءوزىمىز بىلەتىن رەسەيدە قازىر گازەت-جۋرنالدىڭ قانداي ءتۇرى جوق دەسەڭىزشى؟! قاجەت دەسەڭىز كورگەن ءتۇسىڭىزدى جورىپ بەرەتىن جۋرنالدار دا بار. جالپى، وقىرمان سۇرانىسىن، اسىرەسە، وقىرماننىڭ ساپالانۋىن ويلاپ، بۇرىنعى «قازاق»، «ايقاپ» باسىلىمدارىنىڭ جولىمەن شىققان، شىعىپ جاتقان گازەتتەر مەن تەلەباعدارلامالار بىزدە از ەمەس. «حالىق كەڭەسى» دەگەن گازەت بولدى. بەلگىلى جۋرناليست-پۋبليتسيست جۇمابەك كەنجالين باسقارعان. سالماقتى، مازمۇندى ماقالالارىمەن مەملەكەتتىك وي-سانانى قالىپتاستىرۋعا بولاتىنىن الدىمەن دالەلدەگەن باسىلىمنىڭ ءبىرى - وسى گازەت بولدى. شەرحان مۇرتازانىڭ تۇسىنداعى «ەگەمەن قازاقستان»، جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى «بەسىگىندە تەربەتكەن» «انا ءتىلى»، نۇرتورە ءجۇسىپ تۋىن جايقالتقان «جاس الاش»، مەيىرحان اقداۋلەتۇلى ورتالىقتان جىراقتا جاتىپ شىعارعان ايگىلى «التىن وردا»، تالعات ەشەنۇلىنىڭ «جاس قازاعى»، قازىبەك يسانىڭ «جاس قازاق ءۇنى»، ەرمۇرات ءباپيدىڭ «دات» جوباسىمەن جارىق كورىپ جاتقان گازەتتەرى وقىرماننىڭ تالعامىن دا، تاڭداۋىن دا ءوسىردى. ويلى وقىرماننىڭ ءبارىن ۇلت قامى ءۇشىن تولعاناتىن، جانى اۋىراتىن ازامات ەتىپ قالىپتاستىردى.
- الەمدىك جۋرناليستيكاداعى باستى تەندەنتسيا - ينتەرنەت جۋرناليستيكا كوشىنە قازاق جۋرناليستەرى ىلەسە الىپ وتىر ما؟ قازاق سايتتارى قاي جاعىنان ۇتىپ، قاي جاعىنان ولقى شىعۋدا؟
- ينتەرنەت جۋرناليستيكا كوشىنە قازاق جۋرناليستەرى دە بىردەن ىلەسە جونەلگەنىن ءبارىمىز كورىپ وتىرمىز. ينتەرنەت جۋرناليستيكا ەلىمىزدەگى رەسمي، بەيرەسمي باق-تىڭ بارىنە بالاما ءارى باسەكەلەستىك الەۋەتى كۇشتى اقپارات كوزىنە اينالىپ ۇلگەردى. مەن قازىر قازاق سايتتارىنىڭ جانە تەزدەتىپ اشىلىپ جاتقان قازاقتىلدى سايتتاردىڭ ءبارى ۇتىسقا شىعىپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى بىزدەگى گازەت-جۋرنال، تەلەارنالاردىڭ فورماتىنا لايىقتالىپ جاسالعان اقپاراتتار مەن ماتىندەردەن جۇرت، اسىرەسە، جاستار جالىقتى. سوندىقتان دا ولار عالامتور ارقىلى تارايتىن اقپاراتتاردى تۇتىناتىن قاۋىمعا اينالىپ شىعا كەلدى. تۇتىنۋشى عانا ەمەس، ولار ازاماتتىق جۋرناليستيكانىڭ دامۋىنا دا ۇلەس قوسۋدا.
- «كەلەشەكتە گازەتتەردiڭ تيراجى كەمىپ، ونىڭ ورنىن ينتەرنەت باسىلىمدار باسادى» دەگەنگە قالاي قارايسىڭ؟ وقىرمانداردىڭ گازەتتەن ينتەرنەت باسىلىمدارعا ويىسۋ تەندەنتسياسى قازىر بايقالا ما؟
- كەلەشەكتە گازەتتەردىڭ تيراجى ءسوز جوق كەميدى. كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزعا ەنىپ جاتقان تەحنولوگيالاردىڭ بارىندە ۇنەم مەن پايدا الدىڭعى ورىنعا شىعۋدا. دەمەك، كوپ شىعىندى قاجەت ەتەتىن گازەتتەر ەندى از جىلداردان سوڭ باق-تاعى ورنىن ينتەرنەتكە بەرە باستايدى. ينتەرنەت تەك گازەتتىڭ عانا ەمەس، تەلەۆيزيانىڭ، راديوىنىڭ دا قىزمەتىن پارمەندى تۇردە ءبىر ارناعا بىرىكتىرەدى. بىلايشا ايتقاندا، اتالعان باق تۇرلەرى جاڭا مەديا - ينتەرنەتتە توپتاسىپ، بۇرىنعىسىنان دا زور قۋاتقا يە بولادى. ينتەرنەت ءداستۇرلى باق-تى جوققا شىعارمايدى، دامىتادى.
- «اbai.kz» سايتىندا باستاپقىداعى ماقسات پەن بۇگىنگى ناتيجە اراسىندا سايكەستىك بار ما؟
- ۇلىق ءبىر جيىندا اۋزى ءۋالى اعالارىمىزدىڭ ءبىرى: «اbai.kz» اقپاراتتىق پورتالى ازات ويدىڭ الاڭىنا، ۇلتتىق پىكىرلەردىڭ تريبۋناسىنا اينالدى»، - دەدى. عالامتورعا قازاقشا كونتەنت ەنگىزىپ، ءوز الىنشە كۇنىن كورىپ جاتقان «اbai.kz» تۋرالى ەشكىمنەن ەشقانداي پىكىر سۇراپ كورمەگەن ەدىم. ەل ءىشى، زيالى ورتا سولاي دەپ جاتسا، سولاي شىعار. ءبىزدىڭ ماقسات - دەن سياوپين اقساقال ايتپاقشى - «بارىنە ىسپەن جاۋاپ بەرۋ» عانا.
- قانداي جاڭا جوبالاردى قولعا الۋ ويلارىڭدا بار؟ عالامتورداعى قازاقتىلدى كونتەنتتى بايىتۋ ءۇشىن تاعى نە ىستەۋگە بولادى؟
-  «ابايدىڭ» اياسىندا  «اراشا» (www.arasha.abai.kz ) اتتى اقپاراتتىق-قۇقتىق سايتتى شىعارىپ بەردىك. ىلگەرىدە الاشورداشىلار اعارتۋشىلىق ساياساتتى قالاي دارىپتەسە، ءبىز بۇگىن قۇقىقتىق ساۋاتتى سولاي دارىپتەۋىمىز كەرەك. بىزدە راسى كەرەك، «قانداي قاجەتىمە جا-راتام» دەسەڭ، سول قاجەتىڭدى وتەيتىن زاڭ بار. بىراق زاڭعا دەگەن سۇرانىس پەن تالاپ جوق. زاڭعا دەگەن سۇرانىس بولماعاندىقتان، ەلىمىزدى زاڭسىزدىق، كوررۋپتسيا، قىلمىس جايلاپ بارادى.
ال بۇل جوبا ارقىلى ءبىز بىرىنشىدەن، زاڭ مەن قۇقىق سالاسىنداعى ەلەۋلى جاڭالىقتاردى تۇراقتى جاريالاپ وتىرامىز. ەكىنشىدەن، وقىرمان سايتتان وزىنە كەرەكتى زاڭداردى تەز تاۋىپ الا قوياتىنداي جاعداي جاسايمىز. ۇشىنشىدەن، وقىرمانداردىڭ وزدەرى قوعامداعى زاڭسىزدىقتار مەن قۇقىق بۇزۋشىلىققا كۋا بولسا، سونى وسى سايتتا جاريالاپ، تالقىلاي الادى. بۇل ماقساتتا «اراشا سۇرايمىن» دەگەن ارنايى ايدار اشىلعان. ياعني، ءار وقىرمانعا ءوزى تۇسىرگەن ۆيدەو مەن فوتوعا تۇسىنىك جازىپ، ونى دەرەۋ سايتقا جولداۋ مۇمكىندىگى بەرىلگەن. وسى ارقىلى قوعامدىق قۇقىقتىق باقىلاۋ ورناتساق دەگەن ويدامىز. تورتىنشىدەن، كەز كەلگەن ازاماتتىڭ، اسىرەسە، قولى ءار نارسەگە ەركىن جەتە بەرمەيتىن ادامداردىڭ تەگىن زاڭگەر كەڭەسىن الۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتپەكپىز. وسىنى ەسكەرىپ، سايتتا «زاڭگەر كەڭەسى» دەگەن ايدار اشتىق. وعان قوسا بۇل سايتتى مۋلتيمەديالىق سايت ەتىپ ازىرلەدىك. «اراشادا» سۋرەتتەر، ۆيدەو كورىنىستەر مەيلىنشە كوپ توپتاستىرىلماق. ءبىر كەزدەرى اقش-تاعى افروامەريكاندىق، ياعني، قارا ناسىلدىلەردىڭ ازاماتتىق قاقى ءۇشىن مارتين ليۋتەر كينگتىڭ ازاپتى تاعدىر كەشە وتىرىپ كۇرەسكەنىن، كۇرەسىنىڭ تۇپكىلىكتى ناتيجەسىندە جەڭىسكە جەتكەنىن جاقسى بىلەمىز عوي. سول سياقتى بىزدە دە  مىقتى زاڭگەرلەر قازاقتىڭ قاقىن زاڭنان تالاپ ەتىپ، قوعامىمىزدىڭ ءدىلىن تۇزەر دەگەن ويدامىز. ابايشىل بولىپ، ادىلەتسىزدىككە ۇشىراعان جاندارعا اراشا تۇسەيىك.

سۇحباتتاسقان - ايجان كوشكەنوۆا
«اباي-اقپارات»