جالپى، قازاقستانداعى كوشى-قون ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋمەن ءادى-لەت، سىرتقى ىستەر، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى دەگەندەي مەملەكەتتىك ورگاندار اينالىسىپ كەلگەن ەدى. ەندى ەلدەگى قۇرىلىمدىق رەفور-مالارعا وراي، 2010 جىلدىڭ 17 تامىزىنان باستاپ حالىقتىڭ كوشى-قونىنا قاتىستى فۋنكتسيالاردىڭ باسىم بولىگى ىشكى ىستەر مينيستر-لىگىنىڭ قاراماعىنا ءوتتى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قۇقىق قورعاۋ قىزمەتى مەن سوت جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» جارلىعىنا سايكەس، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جانىنان كوشى-قون پوليتسياسى كوميتەتى قۇرىلعان بولاتىن.

كەرۋەن باسى - موڭعوليا قازاقتارى
كوميتەتكە اتاجۇرتقا ورالعان ەتنيكالىق قانداستارمەن جۇمىس ماسەلەسىنەن باستاپ، بوسقىندار ءىسىن قاراۋ، قۇجاتتاۋ مەن تىركەۋگە الۋ سەكىلدى بىرقاتار فۋنكتسيالار جۇكتەلدى. سونىمەن قاتار، وتكەن جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ ەلباسىنىڭ قول قويۋىمەن قۇزىرى كەڭەيىپ، وزىنە تاعى ءبىر اسا جاۋاپتى مىندەت جۇكتەلدى. «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭ كۇشىنە ەنگەننەن بەرى جۇرتشىلىقتىڭ كوشى-قونى سالاسىنداعى قوعامدىق قاتىناستار رەتتەلىپ، ۇدەرىستىڭ قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك نەگىزدەرى ايقىندالۋدا.

جالپى، قازاقستانداعى كوشى-قون ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋمەن ءادى-لەت، سىرتقى ىستەر، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى دەگەندەي مەملەكەتتىك ورگاندار اينالىسىپ كەلگەن ەدى. ەندى ەلدەگى قۇرىلىمدىق رەفور-مالارعا وراي، 2010 جىلدىڭ 17 تامىزىنان باستاپ حالىقتىڭ كوشى-قونىنا قاتىستى فۋنكتسيالاردىڭ باسىم بولىگى ىشكى ىستەر مينيستر-لىگىنىڭ قاراماعىنا ءوتتى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قۇقىق قورعاۋ قىزمەتى مەن سوت جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» جارلىعىنا سايكەس، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جانىنان كوشى-قون پوليتسياسى كوميتەتى قۇرىلعان بولاتىن.

كەرۋەن باسى - موڭعوليا قازاقتارى
كوميتەتكە اتاجۇرتقا ورالعان ەتنيكالىق قانداستارمەن جۇمىس ماسەلەسىنەن باستاپ، بوسقىندار ءىسىن قاراۋ، قۇجاتتاۋ مەن تىركەۋگە الۋ سەكىلدى بىرقاتار فۋنكتسيالار جۇكتەلدى. سونىمەن قاتار، وتكەن جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ ەلباسىنىڭ قول قويۋىمەن قۇزىرى كەڭەيىپ، وزىنە تاعى ءبىر اسا جاۋاپتى مىندەت جۇكتەلدى. «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭ كۇشىنە ەنگەننەن بەرى جۇرتشىلىقتىڭ كوشى-قونى سالاسىنداعى قوعامدىق قاتىناستار رەتتەلىپ، ۇدەرىستىڭ قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك نەگىزدەرى ايقىندالۋدا.
وسىدان 20 جىل بۇرىن قازاقستانعا قاراي كوش كەرۋەنىن ەڭ العاش موڭعوليا قازاقتارى باستاپ بەردى.  العاشىندا «ەڭبەك شارتى» دەگەن اتپەن 1991-1992 جىلدارى 40 مىڭداي قازاق اتاجۇرتقا ورالدى. بۇلاردىڭ اراسىندا شەتەلدەردە جوعارى ءبىلىم العان مىقتى ماماندار، جازۋشى، عالىم، ونەر قايراتكەرلەرى جەتكىلىكتى. قازاقستان ۇكىمەتى سول جىلدارداعى ەلدەگى كۇن كورىستىڭ قيىنشىلىعىنا قاراماستان، وسىنشاما قازاقتى كوشىرىپ الۋدا ادام تاڭقالارلىق ەرلىك قادام جاسادى. قازاقتاردىڭ وزدەرىن ەلگە ۇشاقتارمەن جەتكىزسە، دۇنيە-مۇلىكتەرىن رەسەيدىڭ 2 مىڭ شاقىرىمداي ۇزاق ءارى كۇردەلى جولدارى ارقىلى جۇك كولىكتەرىمەن تاسىمالدادى. سول 1991-93 جىلدارى الماتى، تالدىقورعان، سەمەي، وسكەمەن، قاراعاندى، قوستاناي، پاۆلودار، اقتوبە اكىمدەرى، اۋدان، اۋىل باسشىلارى موڭعوليا قازاقتارىن كوشىرىپ الۋ ىسىندە قىرۋار  ءارى قاجىرلى جۇمىستار اتقاردى. مينيسترلەر كابينەتى قابىلداعان №791 «شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» قاۋلىسى موڭعوليالىق اعايىنداردىڭ اتاجۇرتتا ءومىر ءسۇرىپ كەتۋىنە ۇيىتقى بولدى. وسى قاۋلى بويىنشا ورالمانداردىڭ كوبى باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلدى. ءتيىستى كومەكتەرىن الىپ، زەينەتاقى جانە باسقاداي جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزدى. وسى 20 جىل ۋاقىت ىشىندە موڭعوليادان 100 مىڭداي قازاق اتاجۇرتىنا كوشىپ كەلىپ، قونىس تەپكەننەن كەيىن ول ۇلى كوشتى الەمنىڭ باسقا ەلدەرىندەگى (قىتاي، تۇركيا، اۋعانستان، وزبەكستان، ساۋد ارابياسى، رەسەي، يران، تۇرىكمەنستان، قىرعىزستان) قازاقتار دا جالعاستىردى. ماسەلەن، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قحر-دان 25 مىڭعا جۋىق وتباسى، ياعني 80 مىڭداي ادام تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن بىردەي تۇرىپ جاتىر.

شەشىمىن كۇتكەن تۇيتكىلدەر
سونىڭ ءبارىن ەسەپكە العاندا، 20 جىلدىڭ ىشىندە اتاجۇرتقا جالپى 800 مىڭنان اسا اعايىن ورالعان ەكەن. بۇل جايىندا ەلباسى 2011 جىلعى حالىققا جولداۋىندا دا ايتتى. سونىمەن قاتار، سوڭعى ءۇش جىلدا كوشتىڭ ءبىراز سايابىرسىعانى دا بايقالادى. ەلباسىنىڭ «ورالمانداردىڭ 2009-2011 جىلدارعا ارنالعان كوشىپ كەلۋ كۆوتاسى تۋرالى» جارلىعىمەن ءار كۇنتىزبەلىك جىلعا 20 مىڭ وتباسىعا كوشىپ كەلۋ كۆوتاسى بەلگىلەنگەن ەدى. وتكەن جىلى بۇل ماقسات 10 مىڭعا عانا ورىندالسا، الدىڭعى جىلعى كوشىپ كەلۋشىلەر سانى 15 مىڭ 534 بولعان ەكەن. وعان ەتنوستىق قازاقتاردىڭ وزدەرى شىعاتىن مەملەكەتتەردەگى تۇرعىن ۇيلەرىن، مۇلىكتەرىن ساتا الماۋى، ۆيزا راسىمدەۋدىڭ قيىندىقتارى جانە بۇكىلالەمدىك قارجى داعدارىسى باستى سەبەپ بولدى.
ودان كەيىن جاڭادان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى قابىلداندى. دەگەنمەن، بۇل سالادا دا تەز ارادا ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، رەتتەيتىن ماسەلەلەر از ەمەس. بۇل رەتتە ەتنيكالىق كوشى-قون جۇمىستارى تەك ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كوشى-قون پوليتسياسىنا عانا ەمەس، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن ونىڭ كونسۋلدىق قىزمەت دەپارتامەنتىنە، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ، ءبىلىم جانە عىلىم، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىكتەرىنە دە تىكەلەي قاتىستى بولىپ وتىر. نەگە دەسەڭىز، كەيبىر ەلدەردىڭ تولقۇجاتتارىندا ادامنىڭ ۇلتى كورسەتىلمەيدى، ەسىمدەر سول ەلدىڭ تىلىندە جازىلادى دا، قازاقشا نۇسقاسىندا مۇلدە باسقاشا بولىپ شىعادى. مىسالى، تولقۇجاتىندا ابىلسەيىت-ابىلسايت، قايرات-حايراات، جاقسىلىق-جاگسلاگ، قۋانىش-حۋۆانيش دەپ جازىلىپ كەتكەنىن ەسكەرىپ، وسىنى قر ازاماتتىعىن العان كەزدە تۇزەتىپ، قازاقتاردىڭ اتى-جوندەرىن دۇرىس جازۋ كەرەك. ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن تولقۇجاتتارىندا وزگە ۇلت وكىلى بولىپ كەتكەن قانداستارىمىز دا از بولماي شىقتى.
قوعامنىڭ جەگى قۇرتىنا اينالعان جەمقورلىق تا كوپ جاعدايدا كوشتىڭ تۇزەلۋىنە كەدەرگى بولىپ تۇرعانى شىندىق. باس پروكۋراتۋرانىڭ جاريالاعان مالىمەتىنە سۇيەنسەك، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنا بولىنگەن 137 ميلليون تەڭگە الدەكىمدەردىڭ جەكە پايداسىنا جۇمسالعان. ماڭعىستاۋ وبلىسىندا وسىنداي 136 ميلليون تەڭگە قولدى بولسا، شىعىس قازاقستان، وڭتۇستىك قازاقستان سياقتى بىرنەشە وبلىستاردا ورالماندار ءۇشىن سالىنۋى ءتيىس 700 ءۇيدىڭ قارجىسى جالعان اقپار جاساۋ ارقىلى جەلگە ۇشقان. ال قازاقستانعا مۇلدەم كەلمەگەن نەمەسە بۇرىن جاردەماقى العان ورالماندارعا جالعان قۇجاتپەن زاڭسىز قارجى تولەۋ سالدارىنان 80 ميلليون تەڭگە تالان-تاراجعا تۇسكەن. رەسمي ەسەپكە الىنباعانى قانشاما؟!.
كوشى-قون پوليتسياسى كوميتەتىنىڭ جانىنان 17 ادامنان قۇرالعان ەتنيكالىق كوشى-قون قوعامدىق كوميسسياسى قۇرىلدى. ونىڭ توراعاسى بولىپ دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى تورالقا توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆ، ورىنباسارى بولىپ بەلگىلى ساياساتكەر بەكبولات تىلەۋحان سايلاندى.
«قازاقستان ءۇشىن ەڭ ءبىر ماڭىزدى دۇنيە بولاتىن بولسا، سونىڭ ءبىرى - قانداستارىمىزدىڭ وتانعا ورالۋى. مىنا ۇشقان قۇستىڭ قاناتى، جۇگىرگەن اڭنىڭ اياعى تالعان سايىن دالانى ادامعا، سونىڭ ىشىندە وسى جۇرتتىڭ تاريحي مۇراگەرى رەتىندە قازاققا تولتىرماساق، تاۋەلسىزدىگىمىزگە دە قاۋىپ ءتونىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. اكادەميك پاۆلوۆ ءبىر ناۋقاسقا: «ەگەر سەن ماعان كومەكتەسسەڭ مەن جەڭەمىن، اۋرۋعا كومەكتەسسەڭ، اۋرۋ جەڭەدى» دەگەن ەكەن. سول سياقتى، كەلىپ جاتقان اعايىنعا كومەكتەسەمىز دەسەك، مىڭ ءتاسىلىن تاۋىپ كومەكتەسۋگە بولادى، ال كومەكتەسپەيمىز دەسەك، ميلليون ءتاسىلىن تاۋىپ كەلتىرمەۋگە بولادى»،- دەيدى بەكبولات قانايۇلى. ءيا، الەمدە كوشى-قون ماسەلەسى اسا كۇردەلى، ۇزاققا  جالعاساتىن، شەشىلۋى قيىن قۇبىلىس رەتىندە بەلگىلى. ال قازاق ەلىندە كوشى-قون ءىسى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان ساتتەن باستاپ جۇزەگە اسۋدا. وعان ءتۇرلى جاعدايمەن الەمنىڭ 40-تاي ەلىندە 5 ميلليونداي قازاقتىڭ بار ەكەندىگى جانە ولارعا ارناپ «قايت، قازاق، وتانىڭا!» دەگەن بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار مەن عالىمداردىڭ جازعان ۇندەۋى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاق ءباسپاسوزى ارقىلى جاريالاعان «الىستاعى اعايىنعا اق تىلەك» اتتى ايگىلى حاتى سەبەپ بولعان ەدى.
قازىر دە «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى بويىنشا موڭعوليانىڭ ءار تۇكپىرىنەن قازاقستانعا قونىس اۋدارساق دەگەن وتباسىلاردىڭ قاتارى كوپ. بۇل كوشى-قون پوليتسياسى تاراپىنان ارنايى ادامدار جىبەرىپ، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سونداي-اق، باتىس قازاقستان وبلىسى مالشىلاردى، ال شىعىس قازاقستان وبلىسى ونەر، مادەنيەت ادامدارىن الۋعا ىقىلاس تانىتىپ وتىر. بۇل كوشى-قون ماسەلەسىندە ەسكەرىلەتىن جايت. سول «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە 2009-2010 جىلدارى موڭعوليادان بارلىعى 1 مىڭ 317 وتباسى (6 مىڭ 271 ادام) قازاقستانعا قونىس اۋدارعان. ولار اقمولا، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان، قاراعاندى، الماتى، سولتۇستىك قازاقستان، اقتوبە، وڭتۇستىك قازاقستان، قوستاناي وبلىستارى جانە الماتى مەن استانا قالالارىنا كوشىپ كەلدى.

ميگرانتتار قىلمىسى سايابىرسىدى
كوشى-قون زاڭناماسىن بۇزۋدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا، زاڭسىز ميگراتسيا ارنالارىن جويۋعا قاتىستى رەسپۋبليكالىق جانە وڭىرلىك دەڭگەيدە بىرقاتار رەيدتىك جەدەل الدىن الۋ ءىس-شارالارى وتكىزىلىپ كەلەدى. قابىلدانعان شارالار ناتيجەسىندە، وتكەن جىلدىڭ باسىنان بەرى كوشى-قون زاڭناماسىن بۇزعاندىعى ءۇشىن 139 قىلمىستىق ءىس قوزعالعان. ونىڭ ىشىندە 14-ءى زاڭسىز ميگراتسيانى ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن بولسا، 58-ءى ەلدەن الاستاۋعا قاتىستى شەشىمنىڭ ورىندالماۋىمەن بايلانىستى ورىن الىپ وتىر. بۇدان بولەك، وسى كەزەڭ ىشىندە اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە 117,1 مىڭ ادام ەلدە بولۋ ءتارتىبىن بۇزعاندىعى ءۇشىن تارتىلسا، 12 مىڭ ادام قازاقستاننان شىعارىلعان.
سونداي-اق، شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن ءتيىستى رۇقساتناماسىز پايدالانعان 1 مىڭ 766 جۇمىس بەرۋشى جاۋاپقا تارتىلعان. ءسويتىپ، شەتەلدىك جۇرتشىلىقتىڭ ەلىمىزگە كەلۋىنە قاتىستى قاتاڭ باقىلاۋ شارالارىن جۇرگىزۋ ارقاسىندا ەلدەگى احۋال وڭالىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىر مىسالى: ورىن العان قىلمىستاردىڭ جالپى قۇرىلىمىندا شەتەلدىكتەردىڭ قولىمەن جاسالعان «ۇلەس» 1,5 پايىزدى قۇراعان. ونىڭ ىشىندە نەگىزگى بولىگى ۇرلىققا قاتىستى بولسا، ودان كەيىنگى ورىندا ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمى تۇر. وسىنىڭ ءوزى سوڭعى ءۇش جىلدا شەتەلدىكتەردىڭ قىلمىس جاساۋ كورسەتكىشىنىڭ 16,5 پايىزعا دەيىن ازايعانىن كورسەتەدى. ال سول جىلدىڭ سەگىز ايىندا 2010 جىلعى سونداي كەزەڭمەن سالىستىرعاندا، شەتەل ازاماتتارى جاساعان قىلمىس 31,7 پايىزعا تومەندەگەن. باسىم بولىگىن وزبەكستان، قىرعىز، رەسەي ەلىنەن كەلگەندەر جاساعان ەكەن.
قازىر كوشى-قون ماسەلەلەرىن رەتتەيتىن ءتيىستى حالىقارالىق-قۇقىقتىق بازا قالىپتاستى. حالىقارالىق قۇقىق پەن كوپجاقتى قاتىناستار نەگىزىندە زاڭسىز ميگراتسيانىڭ، بارلىق دارەجەدەگى قونىستانۋشىلارعا قاتىستى زورلىقتىڭ الدىن الۋ مەن بولدىرماۋ بويىنشا ءتيىستى شارالار قولعا الىنىپ، ادام ساۋداسىنا قارسى كۇرەس جۇرگىزىلۋدە.

جاڭا مىندەتتەر جۇزەگە اسۋدا
بۇگىندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداس-تىعىمەن بىرلەسىپ، جوعارىدا اتالعانداي جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەر مەن بولاشاقتا جاسالاتىن يگى ىستەردى اتقارۋعا دايىن. زاڭ تالابىنا سايكەس، ورالماندارعا جانە ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە قازاقستاندا تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات الۋ ءۇشىن مىندەتتى بولىپ تابىلاتىن وزدەرىنىڭ تولەم قابىلەت-تىلىگىن راستاۋدى قاجەت ەتپەيدى. كوشىپ كەلەتىن اعايىنداردىڭ قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋلارىنا، ورالمان مارتەبەسىن الۋلارىنا، كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنا ەنۋلەرىنە جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋ-لارىنا ەشقانداي كەدەرگى جوق. كوشى-قون پوليتسياسى ازاماتتاردىڭ مەكەن-جايلىق تىركەۋى تۋرالى مالىمەتتەردى تەكسەرگەننەن كەيىن ولاردى جاڭا ۇلگىدەگى كۋالىكتەردىڭ چيپتەرىندە جاڭارتادى. تىركەۋ تۋرالى مالىمەت سايكەس كەلمەگەن جاعدايدا، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنا بارۋ كەرەك. ەگەر كەي ازاماتتاردا جاڭا ۇلگىدەگى كۋالىك بولسا، كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ونىڭ چيپىندەگى مالىمەتتەردى جاڭارتىپ بەرەدى. بۇل اقپاراتتى حقكو-لار، مەملەكەتتىك ورگاندار، ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر پايدالانادى. مالىمەتتەردىڭ اكتۋالدىلىعى مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سايلاۋشىلاردىڭ تىزىمدەرىن جاساۋدا، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جوسپارلاۋ كەزىندە دە وتە ماڭىزدى.
P.S.

2011 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ كوشى-قون پوليتسياسى كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالعان پاتريس نوكين تمد، ەۋروازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمى، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى جانە ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس سياقتى ينتەگراتسيالىق قۇرىلىمدار اياسىندا ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ، ولار ءۇشىن قولايلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي جاساۋ ماقساتىندا قولعا الىنىپ جاتقان شارالاردىڭ كوپتىگىن دە العا تارتتى.

«اباي-اقپارات»