اۋەزوۆتىڭ ۇيىندە بولعاندا
قوڭىر كۇزدىڭ جاپىراعىن ساباعىنان ۇزگەن 1958 جىلدىڭ قاراشا ايى ەدى. الماتىعا قىتاي ەلىندەگى سايلاۋ ناۋقانىنىڭ كەسىرىنەن كەشىگىپ كەلدىك.
ۋنيۆەرسيتەتتە وقۋ قىركۇيەكتىڭ 1-ءىندە باستالعان. مۇرىندارىنا سۋ جەتپەي جانتالاسىپ، ساباقتا جۇرگەن ستۋدەنتتەر. بيىل فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ءىى-ءىىى كۋرستارىنا مۇحتار اۋەزوۆ «تۋىستاس ادەبيەتتەر» جانە «ابايتانۋدان» لەكتسيا وقيتىن بولىپتى دەگەن حاباردى ەستىپ، ەرەكشە قۋاندىق.
كەلەسى كۇنى ساباققا كەلدىك. اۋديتوريا جاستارعا لىق تولعان. ءبىر ءسات ەسىكتەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ پەن تەمىرعالي نۇرتازين كىردى. ءدۇر ەتىپ ورىندارىمىزدان تۇرىپ قارسى الدىق. ورتا بويلى، تولىق كەلگەن، جازىق ماڭداي مۇحاڭ بىردەن لەكتسيا وقۋعا كىرىستى. مۇحاڭنىڭ ءسوزى مايدا، بيداي ءوڭى جايدارى، كەڭ تىنىستى جان ەكەنى نۇر جۇزىنەن بىلىنگەندەي. ءتىپتى عۇلاما ادامنىڭ جاي عانا جىميعانى ءبىزدى وزىنە تارتا ءتۇستى.
قوڭىر كۇزدىڭ جاپىراعىن ساباعىنان ۇزگەن 1958 جىلدىڭ قاراشا ايى ەدى. الماتىعا قىتاي ەلىندەگى سايلاۋ ناۋقانىنىڭ كەسىرىنەن كەشىگىپ كەلدىك.
ۋنيۆەرسيتەتتە وقۋ قىركۇيەكتىڭ 1-ءىندە باستالعان. مۇرىندارىنا سۋ جەتپەي جانتالاسىپ، ساباقتا جۇرگەن ستۋدەنتتەر. بيىل فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ءىى-ءىىى كۋرستارىنا مۇحتار اۋەزوۆ «تۋىستاس ادەبيەتتەر» جانە «ابايتانۋدان» لەكتسيا وقيتىن بولىپتى دەگەن حاباردى ەستىپ، ەرەكشە قۋاندىق.
كەلەسى كۇنى ساباققا كەلدىك. اۋديتوريا جاستارعا لىق تولعان. ءبىر ءسات ەسىكتەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ پەن تەمىرعالي نۇرتازين كىردى. ءدۇر ەتىپ ورىندارىمىزدان تۇرىپ قارسى الدىق. ورتا بويلى، تولىق كەلگەن، جازىق ماڭداي مۇحاڭ بىردەن لەكتسيا وقۋعا كىرىستى. مۇحاڭنىڭ ءسوزى مايدا، بيداي ءوڭى جايدارى، كەڭ تىنىستى جان ەكەنى نۇر جۇزىنەن بىلىنگەندەي. ءتىپتى عۇلاما ادامنىڭ جاي عانا جىميعانى ءبىزدى وزىنە تارتا ءتۇستى.
ستۋدەنتتەر ەكى-ءۇش كۇندەي ۇستاز لەكتسياسىن تىڭداپ، عۇلاماعا باۋىر باسا بەردىك. وقىعان لەكتسيالارى ءماندى دە ماعىنالى ەدى. ءبىز قىزىعا تىڭدادىق. ءوز ءسوزىن جازۋشى اۋەلدە ءبىراز بوگەلىپ، توقىراي سويلەدى دە، جۇرە كەلە جازىققا شىققان جورعاداي جوسىلدى...
مەنىڭ ويىمدى كارىم اكىرامۇلىنىڭ مۇحاڭا جىبەرگەن اماناتى ءبۇيىرىمنەن ءتۇرتىپ مازالاعانداي. ءتورتىنشى ساباق كۇنى بولاتىن. لەكتسياسىن اياقتاعان جازۋشى دەكاناتقا بەتتەدى. مەن دە ۇستازىممەن ىلەسىپ بىرگە ءجۇرىپ كەلەمىن. دەكاناتقا تاياپ قالعاندا، ءوزىمدى باتىل ۇستاپ:
- اعا، مەندە ءۇرىمجى قالاسىندا تۇراتىن كارىم دەگەن جازۋشىنىڭ سىزگە جىبەرگەن اماناتى بار ەدى. سونى قالاي تاپسىرسام ەكەن؟ - دەپ قيىلا سۇرادىم.
مۇحاڭ ءسال كىدىردى دە، ماعان ءدوڭگەلەنگەن قوس جانارىن توڭكەرە قاراپ:
- ءيا، ول كىسىنى بىلەمىن. ول - كاكىتاي عوي! شيرەك عاسىردان سوڭ ءتىل قاتقان ادام. قالاي، دەنساۋلىعى جاقسى، مال-باسى امان با؟ قىتاي ءتىلىن مىقتى بىلەتىن ازامات! - دەپ ماعان ۇلكەن ءبىر مەيىرىممەن قاراعانداي بولدى دا:
- سەن سول، ارعى بەتتەن كەلدىڭ بە؟ - دەپ سۇرادى.
جۇرەگىم تەزدەتە سوقسا دا:
- ءيا، اعا، وقۋعا كەلىپ ەدىم، - دەپ ۇياڭداۋ جاۋاپ بەرگەندە ۇستازىم كىدىرىپ، بۇرىن ارالاسىپ جۇرگەندەي جىلى قارادى دا:
- جەكسەنبى كۇنى ساعات وندا ۇيگە كەلىڭدەر. سوندا اڭگىمەلەسەرمىز،- دەپ بولمەگە كىرىپ كەتتى.
اۋەزوۆتىڭ ۇيىنە باراتىن بولعان قۋانىشىمدا شەك جوق. تاڭنىڭ تەزىرەك اتۋىن كۇتتىم.
كەلەسى كۇنى بارىمىزدەن بويشاڭ، سىرىقتاي قۇرمانباي تولىباەۆتى العا سالىپ، ءتورت جىگىت ساعات وندا مۇحتار اۋەزوۆ ءۇيىنىڭ الدىنا كەلدىك. ەسىك قوڭىراۋىن باسۋعا باتىلىمىز جەتپەي، ءبىراز تۇردىق.
- سەن باس، ءۋالي، سەن باس! - دەپ ساۋدالاسىپ تۇرعاندا، ەسىك قوڭىراۋىن قۇرمانباي باسىپ قالدى. شىلدىر ەتە ءتۇسكەن قوڭىراۋدىڭ اۋەندى ءۇنى ءبىراز كىدىرگەن سوڭ، ۇلكەن قوڭىر ەسىك اشىلا بەردى. ەسىكتى مۇحاڭنىڭ ءوزى اشقانىنا قاتتى قىسىلدىق. ۇيالعانىمىزدان جاپا-تارماعاي:
- اسسالاۋماعالەيكۇم، اسسالاۋماعالەيكۇم، اعا، - دەپ سالەمدەسە باستادىق. بەرگەن سالەمىمىزدى:
- ۋاعالەيكۋماسسالام! - دەپ العان جازۋشى ورىمدەي جىگىتتەرگە قاراپ:
- ال، جىگىتتەر، تورلەتىڭدەر، - دەپ بىزگە ىقىلاس كورسەتتى. قۇرمانباي بويشاڭدىعىنا باسىپ، تورلەتە بەردى. سول بويدا ءتورت قابىرعاسىن كىتاپپەن كومكەرگەن ۇلكەن كىتاپحانا زالىنا وتتىك. الدىڭعى قاتارعا كەلىپ وتىرعان مۇحاڭ قۇرمانبايدان باستاپ، بارىمىزبەن تانىستى دا، تۇعىرداعى قىرانداي ورنىنان كوتەرىلىپ، ىشكى بولمەنىڭ تەرەزەسىن جاپتى. ورنىنا قايتا جايعاسقان سوڭ قوس جاناردىڭ قيىعىن بىزگە تاستاپ:
- وقۋعا كەلگەندەرىڭ جاقسى بولعان. قازىر ناعىز وقيتىن شاقتارىڭ. وقۋ كەرەك! - دەگەن عۇلاما ۇستازدىق ىقىلاسىمەن ءبىزدى جەلپىندىرە ءتۇستى.
«جىلقى كىسىنەسكەنشە، ادام ءتۇسىنىسكەنشە»، دەگەن اتالى ءسوز تەككە ايتىلماسا كەرەك. باعانادان ءۇنسىز وتىرعان جىگىتتەر ەندى سەرپىلىپ سوزگە ارالاستى.
- اعا! مىنا ءبىر نارسەگە شامالى كوڭىل بولسەڭىز؟ - دەدى ءبىر مەزەتتە ءۋالي قولىنداعى جىبەك كىلەم ورالعان تاياقتى مۇقاش ەكەۋى ەكى شەتىنەن ۇستاپ جازىپ.
- مۇحا، مىناۋ كاكىتاي اكىرامۇلىنىڭ ءسىزدىڭ 60 جاسقا تولۋىڭىزعا ەسكەرتكىش سىيلىق رەتىندە جىبەرگەن اماناتى ەدى.
كىلەمگە تاياپ كەلگەن مۇحاڭ ونداعى شانحاي قالاسىنىڭ كوركىن تاماشالاي:
- قىتاي حالقى وسىنداي قولونەر شەبەرلىگىمەن دارا حالىق. قانداي عاجاپ كورىنىس! ەگەر شەبەر سۋرەتشى بولسا، ءبىزدىڭ الماتى مەن الاتاۋدى دا وسىنداي كەرىم ەتىپ شىعارۋعا بولادى عوي! - دەپ، ءوز ويىن تەبىرەنە ايتقان ول قالا ۇستىندەگى كوك اسپان سىلەمىنە اراب ءارپىمەن قىزىل جىبەكپەن كەستەلەنگەن «قازاق ادەبيەتىنىڭ داڭقى بولعان - مۇحتار ومارحانۇلىنا! كاكىتاي اكىرامۇلىنان! 15 قاراشا، 1958 جىل، ءۇرىمجى قالاسى» دەگەن جازۋدى سىدىرتىپ وقىپ شىقتى دا بىزگە قاراپ:
- جازۋدى شەبەر كەستەلەگەن ەكەن! - دەپ وڭ قولىن ۇستەل استىنا جۇگىرتتى. ءبىز كىتاپ الار دەپ ويلاپ ەدىك، ولاي بولمادى. اعامىز جوعارعى بولمەگە قوڭىراۋ سوعىپ، بىرەۋلەردى شاقىرسا كەرەك.
سالدەن سوڭ ەسىكتەن، ۇستىندە كوزگە كورىكتى گۇلدى جابىنشاسى بار اپاي كىردى. ءبارىمىز ورىندارىمىزدان تۇرىپ امانداستىق. بىزدەرگە انالىق مەيىرىممەن قاراپ امانداسقان ايەل جازۋشىعا جاقىنداي بەردى دە:
- مۇحتار ومارحانوۆيچ، بۇلار ءسىزدىڭ ستۋدەنتتەرىڭىز بە؟ - دەگەن ويىن سىبىرلاي ايتتى. مۇحاڭ باسىن يزەپ:
- قىتايدان كەلىپ وقىپ جۇرگەن جاستار! - دەپ الگى اپامىزعا قاراپ كۇلىمدەي سويلەگەن اعامىز بىزگە بۇرىلىپ:
- جىگىتتەر، بۇل كىسى وسى ۇيدەگى تاتەلەرىڭ - ۆالەنتينا نيكولاەۆنا بولادى، - دەپ اپايدى تانىستىردى دا، ۇستەل ۇستىندە جاتقان كىلەمدى جازىپ ۆالەنتينا نيكولاەۆناعا كورسەتە بەردى.
كىلەمدى ءبىر شەتىنەن ۇستاعان اپامىز قاتتى تاڭىرقاپ قوس جانارىن بىزگە توڭكەرىپ:
- قانداي كوركەم جاساعان! سۋرەتىن قانداي ادەمى تۇسىرگەن! - دەدى. ۇستازىمىز سول ارادا دەرەۋ ورىسشا ءتۇسىندىرىپ جاتتى. كىلەم كوركىنە قىزىعا قاراعان ۆالەنتينا نيكولاەۆنا ءبارىمىزگە، ارىستان ءاز اعاعا تارتۋ-سياپات اتتاندىرعان كاكىتايعا راحمەت ايتتى دا، جوعارىعا كوتەرىلىپ كەتتى.
مۇحاڭ از تولعانىستان سوڭ:
- قالاي، جىگىتتەر، زەرىكتىڭدەر مە؟ - دەپ جىميدى. باعاناعىداي ەمەس، باتىلدىققا اۋىسقان قۇرمانباي:
- جوق، اعا! جاقسى اڭگىمە ادامدى زەرىكتىرە مە؟ - دەپ ءوزىنىڭ ىقىلاسپەن تىڭداعانىن اڭعارتتى.
وسى ءسات ورنىنان كوتەرىلىپ، جۇرە سويلەگەن ۇستازىمىز:
- اڭگىمەنى كوڭىل قويىپ تىڭداي ءبىلگەن دە ۇلكەن ەستىلىككە جاتادى، - دەپ ءبىر قويدى. - مەن سەندەر بىلەدى-اۋ دەگەن ءۇمىتپەن مىنا ءبىر جايدى سۇراعىم كەلەدى. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە، ۇلكەن كىسىلەر دۇنيەدەن وتكەندە ايتىلاتىن سىڭسىما-جوقتاۋ بولۋشى ەدى. كەيىن ءۇنى ءوشىپ، ايتىلمايتىن بولدى. سول جىر ارعى بەتتەگى اعايىندار اراسىندا بار ما؟
اڭگىمەگە قارشىعاداي قاناتىن جايا ارالاسقان ءۋالي بەكەنوۆ:
- اعا، ءسىز سۇراعان سىڭسىما ءبىزدىڭ اۋىلدا ءجيى ايتىلادى. ەلدە اتى شىققان ۇلكەندەر قايتىس بولسا، سول ادامدى جونەلتكەندە قىرقىندا، جىلىندا اۋىل ايەلدەرى كوپكە مۇڭ شاعىپ، داۋىس ايتىپ جوقتايدى، - دەپ اپتىعا سويلەدى. ءسويتتى دە ءوزى كورگەن-بىلگەن ءجايتتى جاقسىلاپ ايتىپ بەردى.
- ءۋالي، سوزىڭە قاراعاندا جوقتاۋ ءداستۇرى وزگەرمەپتى-اۋ. سەنىڭ ايتۋىڭا باقسام، سول باياعى قالپىندا ەكەن. ال دومبىرادا وسى سىڭسىمانىڭ اۋەنىن تارتۋعا قالايسىڭ؟ اپالارىمىز بەن انالارىمىزدى ءبىر ەسكە الايىق، - دەپ تولقي سويلەگەن مۇحاڭ ورنىنا وتىردى. وسى ءسات ۇستازىنا كۇلىمدەي قاراعان ءۋالي مۇحاڭنىڭ قوڭىر دومبىراسىن قولىنا الىپ، قۇلاق كۇيىن كەلتىرە باستادى.
- ال، اعا، مەن بىلگەنىمشە تارتىپ كورەيىن،- دەپ بالاقۇستاي تالپىنىپ، دومبىرانى قولتىعىنا قىسا تۇسكەن ءۋالي سىڭسىمانى بىردەن دومبىرا ساعاسىنان باستادى. ول استىڭعى ءبىر ساعاداعى ىشەكتى سۇق ساۋساعىمەن ءدىرىلدەتە شەرتتى. بوزداعان دومبىرا سازى، اۋەلدە الىستان ءۇزىلىپ شىققانداي ەستىلدى دە، زارلى ءۇن بارعان سايىن كوتەرىلىپ، جاقىنداي بەردى. ءبىر ىشەكتىڭ قوڭىر شاناقتان شىققان ءۇنى - جاس انا زارلاپ تۇرعانداي زارلى شىققانىنا جازۋشى تاڭدانا بەردى. تالاي كۇيشىلەردى تىڭداعان مۇحاڭ، مىناداي سۇق ساۋساقپەن دومبىرانى دىرىلدەتىپ تارتقاندى كورگەنى وسى ەكەن. بۇل شەبەر دومبىراشىعا ءتان قاسيەت قوي دەپ ويلادى ول.
ۇزاق تارتىلعان زارلى جوقتاۋدىڭ اششى ءۇنى مۇڭى بىتپەگەن انا داۋىسىنا ۇقساپ، باياۋلاپ ۇزىلە بەردى. باعانادان ۇلكەن تولعانىس يىرىمىندە وتىرعان ۇستازعا بايىپپەن قاراعان كۇيشى:
- مىنە، اعا! سىڭسىما وسىنداي سارىندا بوزداپ كەتە بارادى، - دەپ جوقتاۋ ءۇنىن سايابىرلاتقانىن اڭعارتا ءسويلەدى. باعانادان كىشكەنتاي شىناشاعىن تىستەپ، ويعا باتقان مۇحاڭ سىڭسىمانىڭ اياقتالعانىن ءبىلىپ ورنىنان تەز كوتەرىلدى دە كۇيشىگە تاياپ كەلىپ:
- وي، دۇنيە-اي! ءبىتىپ قالدى ما؟ شىركىن، وسى زاردى تىڭداپ وسكەن بابالارىمىز دا ءوتتى عوي بۇل دۇنيەدەن! قانداي عاجاپ جىر! جۇرەكتى شالىپ، وزەكتى ورتەيتىن وتتى زار! ءيا، ءوز انىندە، سول سارىندا جاقسى ساقتالىپتى! بۇل سىڭسىما موتسارتتىڭ «رەكۆيەمىنەن» ءالدەقايدا جوعارى جاتقان جىر عوي! ناعىز اشىنعان ەل زارى. شىركىن، نوتاعا ءتۇسىرىپ، وركەسترمەن ويناسا، قاراتاۋدىڭ باسىنداعى ازالى كوشكە ىلەسكەن بۇكىل قازاق انالارى بوزداعانداي ەستىلەر ەدى-اۋ! بۇل جونىندە احمەت جۇبانوۆقا قولقا سالارمىز. ون ساۋساعىڭ تالماسىن، باۋىرىم! - دەپ ءوز ءسوزىن تولقي ايتقان عۇلاما، كۇيشى جىگىتتىڭ قولىن قىستى.
سىڭسىما تۋرالى ويلانا تۇسكەن جازۋشى ءومىر بۇرالاڭدارى جونىندە كوپ ويلانىپ، وتىرعاندارمەن سىر ءبولىستى. سونداعى ول كىسىنى تولعاندىرعان ءجايت تومەندەگى تاقىرىپ ەدى.
...حالقىمىز سوناۋ 1916 جانە 1932, 1937-جىلدارى باسىنا تونگەن قارا بۇلتتان قايمىعىپ، شەتكە اۋعانى ءبارىمىزگە ايان. سول سۇراپىل جىلدارى اتاقونىسىنان قانشا اياۋلى ازامات، قول ءۇزىپ، تەنتىرەپ كەتتى. مەنىڭ ەسىمدە ەرەكشە ساقتالعان سونداي بوزداقتاردىڭ ءبىرى - زيات شاكارىمۇلى.
زيات ورىسشا ءبىلىم العان تالانتتى مۋزىكانت بولاتىن. ول اكەسى شاكارىم قاجىنىڭ ولىمىنە كۋا بولىپ، جانى ءتۇرشىگىپ، كۇڭىرەنگەن ازامات. قارا نيەتتىلەردەن بەزىنىپ، باسقا ەلدە تورعايداي توزعان جان!
شاۋەشەك، التاي جانە ۇرىمجىدە بولعان جيىرمانىڭ ىشىندەگى زياتتىڭ ەرەكشە تالانت يەسى ەكەنىن تانىعان باي-ماناپتار اۋىلدارىنا ۇستازدىققا شاقىرعان، بىراق بەيتانىس ەلگە بارعىسى كەلمەگەن.
زيات، 1930 جىلدارى شاۋەشەكتە «شۇعانىڭ بەلگىسى»، «قىز جىبەك»، «ەر تارعىن» پەسالارىن كيىز ءۇي ساحناسىندا قويىپ، تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشتارى سارعايتقان جۇرتتى جۇباتقان ازامات. ونىڭ اۋىلدا جىلقى باعىپ جۇرگەندە شىعارعان اندەرىن ءبىز ءجيى ايتۋشى ەدىك. اسىرەسە، «سىرعالى جەڭگەي»، «بەكزاتىم»، «ءشيلى وزەن» اندەرى ەسىمدە. امال نە، ازامات جەر اۋىپ، ناداندار جالاسىنان تۇرمەگە ءتۇستى. ونىڭ جۇرەگىندە ەل-جۇرتىنا، دوستارىنا دەگەن ىستىق ماحاببات كەتتى. كوپ اندەرى وزىمەن بىرگە جولاۋشىلاپ، تايعاق جەردىڭ تاساسىندا قالدى.
1956 جىلى، الماتىعا كەلگەن دانەش راقىشەۆ، زياتتىڭ ءبىراز ءانىن ايتتى. اسىل ازامات شەتتە ءجۇرىپ، ەلىن، جەرىن، دوستارىن ساعىنىپ، كەۋدەسىن كەرىپ، وزەگىن ورتەگەن، جۇرەك سەزىمىن انمەن كەستەلەگەن.
ماحاببات تاقىرىبىندا كوپتەگەن اندەر شىعارعان. بىراق، كوبىسى ايتۋشى اۋزىندا، تىرناعاننىڭ تىرناعىندا كەتكەن. دانەشتىڭ بىلەتىندەرى - «كوزىڭنىڭ ءمولدىرىن-اي!»، «اناشىم»، «ەكەۋىم-اي!»، «ساربيداي» ءاندەرى بولاتىن. ايتقاندارىن تىڭدادىق، قازاقى قوڭىر ۇنگە تولعان تاماشا ءان ەكەنىنە كوزىمىز جەتكەن.
- ەل قادىرلەگەن وسىنداي ازاماتتىڭ سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانى دا بەلگىسىز! قانداي قاتىگەز، نادان ءومىر ەدى! مىنانداي ەلى، جەرى بار ازاماتقا سول جەردەن ءبىر تومپەشىك بۇيىرماۋى قانداي وكىنىشتى!..
وسى سوزدەردى ايتقاندا جازۋشى جانارىنا جاس ۇيىرىلە بەردى...
- كەلەسى جىلى يتالياعا - سپارتاك ەلىنە بارامىن. اماندىق بولسا، الداعى جىلى سول شىڭجاڭ قازاقتارىن ارالاپ، زيات شاكارىمۇلى مەن مارسەكوۆ ىبىرايىمجاننىڭ جۇرگەن جەرلەرىن كورىپ، قايدا قالعانىنان ءبىر دەرەك بىلگىم كەلەدى.
وزدەرىڭ دومبىرادا تارتقان سىڭسىما جىرىن كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن تاعى تىڭداسام دەگەن ارمان بار. ونىڭ سىرتىندا بالام مۇرات موسكۆادا قىتاي ءتىلىن وقيدى عوي. سول جىگىتتى ەرتە بارىپ، كاكىتاي اكىرامۇلىنا قىتاي ءتىلىن ۇيرەتۋدى تاپسىرماقپىن.
سوندا ءبىرتالاي ءىستىڭ بەتى اشىلىپ، توزعان ەلدىڭ ءومىرىن كورىپ، ودان كوپ نارسەلەر ۇيرەنىپ، داپتەرگە ءتۇسىرىپ تە قايتار ەدىم. بۇل الداعى كۇندەردىڭ ءىسى. اللا جول بەرسە، ارعى بەتكە اۋعان ەلدى ارالاۋعا بارامىن، - دەگەن ويىن ۇلى جازۋشى ۇلكەن سەنىممەن ايتقان ەدى!
امال قانشا، ول ارمانىنا جەتە المادى، عۇمىرى قىسقا بولدى...
عالىم تىنىباەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى.
الماتى.
http://www.egemen.kz/?p=325819
