ديحان قامزابەكۇلى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستراتەگيالىق دامۋ جانە جوو-دان كەيىنگى ءبىلىم جونىندەگى پرورەكتورى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

ديحان قامزابەكۇلى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستراتەگيالىق دامۋ جانە جوو-دان كەيىنگى ءبىلىم جونىندەگى پرورەكتورى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- ديحان اعا، الاش تاقىرىبىن قانشا ءسوز ەتسەك تە، ارتىق ەتپەسى انىق، كەرىسىنشە، قوعامدا ءالى دە الاش جايلى ايتۋ، ناسيحاتتاۋ جاعى كەمشىن سەكىلدى. ارينە، اۋىزبەن ايتىپ قويۋ، ءبىردى-ەكىلى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءوز الدىنا، ال ءوزىڭىز سەكىلدى ارنايى ينستيتۋت قۇرىپ، ىرگەلى عىلىم سالاسىنا اينالدىرۋ، سونداي-اق بار مەن جوقتى، ءولى مەن ءتىرىنى تۇگەندەۋ جولىندا ءىرى ىستەرگە بارۋ ءتىپتى بولەك. كەزىندە وزىڭىزبەن ءبىر بەتپە-بەت اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەندە، ءسىز: «عىلىمدا ەڭ باستى قاجەت نارسە - ءماتىن، بىزدە سول ءماتىن تۇگەل ەمەس»، - دەگەن ەدىڭىز. ودان بەرى دە ءبىرشاما جىل جاڭاردى، وسى ءماتىن ماسەلەسى رەتكە كەلىپ، جوق تۇگەندە­لە­يىن دەدى مە؟

- كەز كەلگەن ۇلتتىڭ مادەنيەتىن انىق­تاي­تىن - ءماتىن. «ءماتىن» دەگەن ۇعىمدى كەڭ ماعىنادا دا، تازا عىلىمي ماعىنادا دا تۇسىنۋگە بولادى. مىسالى، كەڭ ماعىنادا ۇلتتىڭ ۇلت ەكەنىن انىقتايتىن تاريحى، ءما­دە­نيەتى سول ءماتىن بولىپ ەسەپتەلسە، تازا عىلى­مي ماعىنادا ءماتىن - ءاربىر تاريحي كەزەڭدەر مەن تاريحي ءداۋىر مەن كەزەڭنىڭ تىنىسىن تانىتۋشى قۇرال. الاش كەزەڭىندەگى ءاربىر مۇرانىڭ سول كۇيىندە بۇگىنگە جەتۋى، بۇگىنگى قارىپپەن جاريالانۋى ۇلكەن بايلىق، ۇلكەن ولجا بولىپ ەسەپتەلۋى ءتيىس. بۇل تۇرعى­دان كەلگەندە، بىزدە بىرنەشە ماسەلە بار. بىرىنشىدەن، ەڭ العاش 1988 جىلى شاكارىم، ماعجان، احمەت بايتۇرسىنوۆتار، اراعا جىل سالىپ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سىندى ارىس­تارىمىز اقتالا باستادى. ال ول كەزدە بىزدە جوقتان قىسىلۋ، ۇيالۋ دەگەن سەكىلدى كە­ڭەس­تىك كومپلەكس بار ەدى. ەستەرىڭىزدە بول­سا، سول جىلدارى شاكارىم، ماعجان ولەڭدەرىن­دەگى «اللا، ورىس» دەگەن سوزدەردىڭ وزگەرىسكە ۇشىراپ كەتكەندىگىنە بايلانىستى سىني ماقالالار شىعىپ جاتقان ەدى. ال ءبىز قازىر سول ارىستارىمىز جازعان ەڭبەك ماتىندەرىنىڭ وزگەرىسسىز ءوز كۇيىندە شىعۋىنا مۇددەلىمىز. الايدا ەڭ اۋىر جۇمىس وسىعان بايلانىستى. ارينە، تەوريالىق، مەتودولوگيالىق ماسە­لە­لەر وتە ماڭىزدى، وعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. ال ەندى ءماتىن دۇرىس بولماي، قاتە وقىلسا، ول دا قوعامدى ءبىراز جاڭىلىسقا ۇشىراتىپ، اداسۋعا اپارىپ سوعۋى ابدەن ءمۇم­كىن. سوندىقتان دا ءبىز فيلولوگيا، جۋرناليستيكا، تاريح ت.ب ماماندىقتاردى ءبىتىرىپ جاتقان تۇلەكتەردى وسى ءماتىنتانۋ سالاسىنا بۇرۋىمىز كەرەك. بۇل ۇلكەن پروب­لەما بولىپ تۇر. نەگە؟ ويتكەنى، وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، جازۋىمىز بىرنەشە كەزەڭنەن ءوتتى. قازىر كىتابي كەزەڭ دەپ اتاپ جۇرگەن شاعاتاي تىلىندە جازىلعان مۇرالار قايتا جاريالانباعان. ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا شىققان مۇرالار قازىرگى قارىپكە ءتۇسىپ، وقىرمانعا جەتپەگەن. جاريا­لانعاندارىنىڭ كوبى بۇرمالانىپ، بەتى سىندىرىلعان. ءار زاماننىڭ ءوز رەسمي جانە اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلى بار. ايتالىق، شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ قۇرداستارىمەن، جالپى جۇرتپەن كادىمگى قازاقشا سويلەسۋى مۇمكىن، ال ەندى اكەسىنە حات جازعاندا «ءۋا حۋرماتلۋ، عيززاتلۋ» دەپ جازادى. سول زامانداعى جازبا ءتىلىنىڭ ۇسقىنى سونداي بولعان. ءبىز سول ءداۋىردىڭ تىنىسىن بەرۋ ءۇشىن حات قانداي تىلدە جازىلدى، سول كۇيىندە قالدىرۋىمىز كەرەك. مىسالى، «ۇنىبەرستەت» دەي مە، ونى مىنا زامانعا لايىقتاپ ۋنيۆەرسيتەت دەپ تۇزەمەي، سول كۇيىندە بەرۋىمىز شارت. سەبەبى ول - سول زاماننىڭ تىنىسى، ەرەكشەلىگى. ەگەر ءبىز الگى ءماتىندى تۇزەتەر بولساق، وندا وقىرمان، «ە، ولار دا ءبىز سەكىلدى ۋنيۆەرسيتەت دەپ قولدانعان ەكەن عوي» دەپ قابىلداۋى ابدەن مۇمكىن. تۇپنۇسقانى وزگەرىسسىز قالدىرۋدىڭ ماڭىزى، مىنە، وسىندا، ياعني ونى ەشقانداي دا ءبىر تىلدىك زاڭدىلىقتارعا باعىندىرىپ، زاماناۋي تۇرلەندىرۋ، بۇرمالاۋعا ۇشىراتپاۋ كەرەك. مىسالى، قازىر ءبىز مىرزااحمەت دەپ ەكى بىردەي ا ءارپىن قاتار جازاتىن بولىپ ءجۇرمىز. ال احمەت بايتۇرسىنوۆ قالىپتاستىر­عان قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا قاتار كەلگەن ەكى داۋىستى دىبىستىڭ بىرەۋى ءتۇسىپ قالۋى كەرەك. سونداي-اق سارىارقا دەپ بىرگە جازامىز، بۇل دا - ورەسكەلدىك. سەبەبى ول نە سارى ارقا بولىپ بولەك جازىلۋى كەرەك، نە «ى» ءارپى ءتۇسىپ قالىپ، سارارقا بولىپ جازىلۋعا ءتيىس. ال قازىر وزىمىزشە ءبىر زاڭدىلىقتان تىس زاڭدىلىق دەگەندى ويلاپ تاۋىپ (ورىستاردىڭ «يسكليۋچەنيەسى» نەگىزىن­دە) وزىمىزشە جاڭا «زاڭ» جاساپ جاتقان جايىمىز بار. وسىنىڭ بارلىعىن قورىتا كەلگەندە، ءماتىن ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى، ول ادە­بيەت­تىڭ دە، تاريحتىڭ دا باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس.

- سوناۋ ارىستارىمىز ۇستالىپ، جاۋاپقا تارتىلعان كەزدەگى قۇپيا قۇجاتتار، تاعى سول سەكىلدى مۇراعات­تارداعى قۇندى دەرەكتەردى اشىپ قاراۋعا، زەرتتەۋگە بۇگىندە تولىق مۇمكىندىك بار ما، رۇقسات بەرىلگەن بە؟ مۇنى سۇراپ وتىرعانىم، ارىس­تار ۇرپاقتارىمەن اڭگىمەلەسۋ بارى­سىن­دا ول كىسىلەر ءوز اتا-بابالا­رىنىڭ قۇجاتتارىن قاراعاندا قادا­عالاۋ­شى ادام قاستارىنان كەت­پەي، «مىنانى قاراۋعا بولماي­دى» دەپ، قاراۋىل قاراپ تۇرعانىن ايتقان ەدى. ال قازىر سول سەڭ قوزعالدى ما؟

- ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل جەردە دە بىرنەشە ماسەلە بار. ءيا، مۇراعاتتار اشىق، زەرتتەيمىن دەگەن عالىمدار، ۇرپاقتارى بولسىن مۇمكىندىك بار. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە ارنايى حات جازساڭىز، ءتىپتى ءسىز دە كىرە الاسىز. بىراق ولاردىڭ وزىندىك شارتتارى دا بار. مىسالى، ول جەردە قازىرگى زاماننىڭ مۇمكىن­دىكتەرىن پايدالانىپ، قۇجاتتاردىڭ، قاعاز­دار­دىڭ كوشىرمەسىن الىپ نەمەسە سۋرەتكە تۇسىرۋگە مۇمكىندىك بەرىلمەيدى، تەك قانا قولمەن كوشىرىپ جازۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، سول كەزدەگى تەرگەۋ بارىسىنداعى سۇراق-جاۋاپ 100 پايىز شىندىق پا؟ مىسالى، ءبىزدىڭ كەيبىر تاريحشىلارىمىز سونى بوياماسىز شىندىق دەپ ەسەپتەيدى. ال ونىڭ كوبى، كەرىسىنشە، قولدان ۇيىمداستىرىلعان، ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەن تۋعان قۇجاتتار بولۋى ابدەن مۇمكىن، سولاي دا. كەيدە بىرەۋدى قورعاۋ ماقساتىندا سولاي ۇيىمداستىرىلعان. جالپى، تەرگەۋ بارىسىنداعى بارلىق سۇراق-جاۋاپتىڭ ارتىندا وسىنداي وتە كۇردەلى ماسەلەسى بار.

- راسىندا، شىنى قايسى، قولدان ۇيىمداستىرىلعانى قايسى، قالاي اجىراتۋعا بولادى؟

- زەرتتەۋشى ادام، ەگەر، ارينە، ول ناعىز زەرتتەۋشى بولسا، بىرىنشىدەن، وندا ايتىلعان نارسە مەن باسقا دا بىرنەشە جازبالاردى، دەرەكتەر مەن دايەكتەردى سالىستىرىپ بارىپ ورتادان ءبىر قورىتىندى شىعارادى. ەكىنشى­دەن، زەرتتەۋشى ءوز تاراپىنان عىلىمي دارە­جەسى جەتكەنشە تۇسىنىكتەمە بەرە الادى، بىراق ول تۇسىنىكتەمەنى ەڭ سوڭعى اقيقات دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى. عىلىمدا نۇكتە قويۋ دەگەن نارسە جوق. مىسالى، ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعان جىلى 1873 جىل دەپ كەلدىك، ال قازىر سوڭعى دەرەكتەر 1872 جىل دەپ شىعىپ جاتىر. وعان نەگىز بولعان -  تاشكەنتتەگى 1922 جىلى ول كىسىنىڭ 50 جىل­دىعى تويلانعانى جايلى قۇجاتتىڭ تابىلۋى. قازاقتا بۇدان دا باسقا تۋعان جىل، تۋعان كۇندەرگە بايلانىستى شارتتىلىقتار وتە كوپ. ول نەدەن؟ مىسالى، پراۆوسلاۆ دىنىندە ادام تۋىلا سالىسىمەن ونى شوقىندىرادى دا، سول كەزدە سونداعى ارنايى كىتاپشا، داپتەرلەرگە شوقىندىرىل­عان بالانىڭ اتى-ءجونى، تۋعان كۇنى جايلى دەرەكتەر بىردەن جازىلادى، ال قازاق دالا­سىندا قازىرگىدەي پەرزەنتحانا سەكىلدى ۇيلەر بولماعانى بەلگىلى. تۋعان كۇندى قازاق جىل قايىرۋداعى ون ەكى جىل اتىمەن بايلانىس­تىرىپ، سونىڭ شارتتىلىعىنا باعىندىرعان. ابايدىڭ تۋعان كۇنىن ناقتىلاي الماي جاتقانىمىز تاعى بار. نەگىزى، مۇنىڭ ءبارى - شارتتىلىق قانا.

- الاش ارىستارىنا قاتىستى شۇكىر دەۋ كەرەك، قازىر ناقتى ءىس-ارەكەتتەر جۇزەگە اسىپ جاتقان جايى بار. سونىڭ ءبىرى - وتكەن جىلى ءوزىڭىز­دىڭ باسشىلىعىڭىزبەن رەسەي­دەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ سۇيەگىنىڭ كۇلى اكەلىنۋى. وسى تۇستا زيالىلارىمىز بەن ءباسپاسوز ۇلتتىق پانتەون قۇرۋ دەگەن ماسەلەنى قوزعادى. وسى جاعى قالاي شەشىمىن تاپتى؟

- سەناتور سابىر قاسىموۆ دەگەن اعامىز قازىرگى ماسكەۋ مەرى سەرگەي سوبيانين بار، سولار ارقىلى سوت شەشىمىن شىعارىپ، سۇيەك كۇلىن الىپ كەلۋگە مۇمكىندىك تۋدى. سماعۇل ءسادۋا­قا­سوۆتىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاعى جوق قوي. سوندىقتان ول ماقسات-مۇرات ەلدەگى جانا­شىر قاۋىم، قالىڭ قازاققا ءتۇستى. وكىنىشتى ءبىر جاعداي - سماعۇلدى بىلەتىندەر بۇگىندە از، ياعني زەرتتەۋشىلەر، عالىمدار دەگەندەي ات توبەلىندەي عانا توپ، جالپى حالىق ول كىسىنى بىلە بەرمەيدى. بىراق ءبىز مۇمكىندىگىنشە تۇلعانى تانىتايىق دەپ كون­فە­رەنتسيالار ۇيىمداستىرىپ، وعان حالىق قالاۋلىلارىن شاقىردىق، وسىنداي ءبىرشاما شارالار ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسي­تەتىندە ءوتتى. مۇن­داي وقيعا، ياعني سۇيەكتى قازىپ الىپ، قايتا جەرلەۋ دەگەن ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا بۇرىن-سوڭدى بولماعان. سوندىقتان ونىڭ جاۋاپ­كەرشىلىگى وتە ۇلكەن ەدى. سوندىقتان سول ساپارداعى ءار كۇنىمە، ءار ساتىمە تەبىرەنىپ، ءالى دە ويلانىپ، «اتتەگەن-اي جاساعان جوقپىز با؟» دەپ قارايمىن. «تاريحتا بولعان جانە دە ءوز دەڭگەيىندە ەڭ­بەك ەتكەن ادامنىڭ الدىنداعى پارىزدى دۇرىس ورىندادىق پا، جوق پا؟» دەگەن سۇراق مازالايدى. ال وقيعا قالاي ءوربىدى؟ ءبىرىنشى­دەن، بىزگە بەرىلگەن رۇقساتتىڭ ۋاقىتى تىم از بولدى، ياعني سوندا كورسەتىلگەن مەرزىمدە الىپ كەتپەسەك شەشىم ءوز كۇشىن جوياتىن بولدى. ودان كەيىن ونداي مۇمكىندىك بەرىلە مە، جوق پا؟ ەكىنشىدەن، قالىڭ قازاق «سماعۇل سەكىلدى تالاي اسىلدىڭ سۇيەگى شەتتە جاتىر، ونىڭ ءبارىن ەلگە اكەلۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ ورە تۇرەگەلە باستادى. ارينە، ولاي ەتۋ مۇمكىن ەمەس جانە ونداي وي دا جوق. بىراق سماعۇلدىڭ جاعدايى باسقا­لار­دان بولەكشە ەدى. سماعۇل اتامىزدىڭ سۇيەگى 1992 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەمەسە دە، بۇگىندە ءوز قىزمەتىن اتقارىپ جاتقان دون شىركەۋى قابىرعاسىندا تۇرعان. ياعني وندا شىركەۋدىڭ بارلىق راسىمدەرى ءجۇرىپ جاتىر. ال، ەندەشە، باعامدايىق، كەشەگى قازاقتىڭ قايراتكەر تۇلعاسى، اكەسى مولدا بول­عان ازاماتتىڭ سۇيەگى نەگە كۇندە حريس­تيان­دار شوقىناتىن شىركەۋدە تۇرۋى كەرەك؟ ادام­گەر­شىلىك قاعيدا تۇرعىسىنان قاراعاندا، قازاق قايراتكەرىنىڭ سۇيەگىن ول جەردەن الىپ كەتۋ مىندەت ەكەندىگى سەزىلىپ تۇردى. العاش شىركەۋدەن الىپ كەتكەندە قايدا جەرلەيمىز، مۇمكىن، سول ماسكەۋدەگى مۇسىلمان زيراتىنا جەرلەۋ كەرەك شىعار دەگەن وي تۋعان. ارتىن­شا اقىرى قوزعادىق ەكەن، وندا نەگە بىردەن ەلگە، ەلوردامىزعا اكەلمەيمىز؟ نەگە سماعۇلدىڭ ەڭبەگى مەن مۇراسى تاۋەلسىزدىككە قىزمەت ەتپەيدى؟ وسىنداي ءتۇرلى ويلاردى ەلەپ-ەكشەي كەلە، ماسكەۋگە ارنايى دەلەگا­تسيا بارىپ، ەكى كۇن سوندا كونفەرەنتسيا ۇيىم­داس­تىرىپ، ءۇشىنشى كۇن دەگەندە سماعۇل­دىڭ سۇيەك كۇلىن  استاناعا الىپ كەلدىك. الايدا بارلىق ماسەلە وسى ساتتە تۋدى، ونى قايدا جەرلەيمىز؟ شەشىمسىزدىك دەگەن نارسە وتە قيىن ەكەن. ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلىپ كەتتى. ءبىزدىڭ بيلىك تىزگىنىن ۇستاعاندار اراسىندا بىراۋىزدىلىق، ءبىر شەشىمگە باعىنۋ دەگەننىڭ جوقتىعى كوپ نارسەگە كەرى اسەرىن تيگىزدى. ەلدە حالىق، سماعۇل اتامىزدىڭ جەرلەستەرى - 40 مىڭعا جۋىق سولتۇستىكقازاقستاندىقتار شۋلاپ جاتتى. سونىڭ ءبارىن اقىلداسا كەلە، سەناتتىڭ - 15, ءماجىلىستىڭ 28 دەپۋتاتى بىرىگىپ، ەلباسىنا ارنايى حات جازىلدى. جىل باسىن­دا قولعا الىنعان الگى ءىس-شارا وسى­لايشا مامىرعا دا جەتتى. سولايشا اقىرى وتكەن جىلى مامىردىڭ 20-سى كۇنى استانا قالا­سىنداعى مۇسىلماندار زيراتىندا جەر قوينىنا تاپسىرىلدى. ال ەندى ۇلتتىق پانتەون دەگەنگە كەلسەك، «كۇنى ەرتەڭ ەگەر كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى نەمەسە سول سەكىلدى سۇيەكتەر تابىلىپ جاتسا نە بولادى؟» دەگەن سۇراققا ءبىز ءالى دە دايىن ەمەس ەكەنبىز. استانادان جيىرما شاقىرىم جەردە قابان­باي باتىر كەسەنەسى بار. سول جەردە پانتەون سالۋعا قازىر رۇقسات بەرىلدى. 500 گەكتار جەر ءبولىنىپ، مەملەكەت ارنايى قارجى بولگەلى جاتىر. امال قانشا، تاريحي تۇلعالارعا ول جەردەن ورىن تابىلماي وتىر، سەبەبى كون­تسەپ­تسيا بويىنشا وندا وسى زامان قايراتكەر­لەرى جاتۋى كەرەك ەكەن. سماعۇل اتامىزدىڭ دا ول جەرگە سىيمايتىنى تۇسىنىكتى. وسى رەت­تە «ەل-جۇرت، اسىرەسە تىزگىن ۇستاعان ازاماتتار الىپ كەلگەن سۇيەكتىڭ سماعۇل سادۋاقاسوۆتىكى ەكەندىگىنە سەنبەدى مە دەگەن ساۋال تۋدى كوكەيدە. بىراق سەنبەۋگە ەش نەگىز جوق ەدى. سەبەبى كرەماتسيا جاسالعانى، ءبىر ۋىس قانا كۇلى قۇمىراعا سالىنىپ، ارنايى ورىنعا قويعاندىعى جونىندە قۇجاتتار بار. سول سە­بەپتى مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ءراسىم جاسالۋى كەرەك ەدى، ول ءتىپتى تاۋەلسىزدىككە قىزمەت ەتەتىن ۇلكەن ءبىر شارا بولار ەدى، بىراق ءبىز ونى ءوز دارەجەسىندە جاساي المادىق.

- الاش ارىستارىنىڭ كەزىندە جالپىۇلتتىق ماسەلە تۇرعىسىنداعى كوتەرگەن يدەيالارى قازىرگى تاۋەلسىز ەلدە قانشالىقتى قولدانىس تابۋدا؟ جالپى، الاش يدەياسىمەن استاسقان ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرۋ مۇمكىن بە؟

- بىرىنشىدەن، الاش زيالىلارىنىڭ ار­مانى قازاقتىڭ ازات ەل بولۋى ەدى، ول ورىن­دالدى. وعان دا اراعا ۇزاق ۋاقىت، 80-90 جىل سالىپ جەتتىك. ەكىنشى نارسە - تاۋەلسىزدىك دەگەن ءبىر دەڭگەي، ونىڭ مازمۇنى دەگەن بار. ياعني ول قانداي تاۋەلسىزدىك؟ ۇلتقا اپەرىلگەن تاۋەلسىزدىك پە، بۇل جاعى قازىر كۇردەلى كۇيىندە تۇر. قازىرگى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايى، مەملەكەتتىك تىلدەگى وقۋلىقتار، ول سوناۋ حح عاسىر باسىندا دا كوتەرىلگەن. ارىستارىمىز ءبىلىم ساپاسى دەگەن ماسەلەگە وتە ۇلكەن كوڭىل بولگەن. سونداي-اق ولار بيلىك باسىنداعى ازاماتتاردىڭ ەلگە قىزمەت ەتۋىن قاتتى قاداعالادى. قازىر جەمقورلىق دەگەن ماسەلە قايدان تۋىپ وتىر؟ ول - وسى كۇنگى ادامداردىڭ نيەتىنەن، «ە، ۇرلاي بەرۋگە بولادى ەكەن» دەگەن ويىنان شىققان ماسەلە. سوندىقتان تاۋەلسىز قازاقستان قوعامىن ساپالاندىرۋ دەگەن بۇگىنگى كۇننىڭ مىندەتى جانە الاشتىڭ اماناتى بولىپ قالا بەرمەك. الاش دەگەن كەزدە ولاردىڭ ۇلت ءۇشىن ساياساتقا ادالدىعى، ساياساتتى ساپالاندىرۋى، ءبىلىم مەن عىلىم، مادەنيەتتى ۇلتقا قىزمەت ەتكىزە بىلگەندىگى بىزگە تاستاپ كەتكەن اماناتى ەكەنىن سەزىنۋ شارت.

- الاش ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنا توقتالساڭىز؟

- نەگىزىنەن، «الاش» مادەني جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتى ءۇش بولىمنەن تۇرادى: تاريح پەن مادەنيەت ءبولىمى، ەكىنشى - ءماتىنتانۋ، ءۇشىنشى - ناسيحاتتاۋ ءبولىمى. نەگىزگى ماماندا­رىمىز - استانا قالاسىنداعى ەۋرازيا ۇلت­تىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى. سىرتتان تاياۋدا «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قىزمەتكەرى، ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ جەتى تومدىعىن شىعارعان سۇلتانحان اققۇلۇلى دەگەن ازاماتتى الدىق. ءبىز وسىعان دەيىن نە ىستەدىك؟ 2006 جىلدىڭ سوڭىندا قۇرىلدىق، سودان بەرگى التى جىلدا ءبىرسىپىرا ءماتىن دايارلا­دىق. سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ەكى تومدىعى، قوشكە كەمەڭگەروۆتىڭ ءۇش تومدىعى، قايريت­دين بولعانباەۆتىڭ ءبىر تومدىعى، سادۋاقاس عىلماني دەگەن كىسىنىڭ كىتابىن قۇراستىرۋ سەكىلدى ءبىرشاما ەڭبەك جاسالدى. سوسىن سىبىردە، ومبىدا، سولتۇستىك قازاقستاندا ەل اراسىنان تابىلعان قولجازبا كىتاپتاردى شىعارعالى جاتىرمىز. ال ەندى ەكىنشى باعىت - ءبىز زاماننىڭ يگىلىگىن پايدالانىپ، شەتەلدەردە 200-گە تارتا عىلىمي ماقالا  شىعاردىق. مونوگرافيالار تاعى بار. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدى، شىنى كەرەك، جەكە دەمەۋشى­لەر قارجىلاندىردى. گرانتتار ۇتىپ الىپ، ءبىز قازىر فرانتسۋز، اعىلشىن، نەمىستەرگە ارنالعان قازاق ءتىلى ادىستەمەلىك ەڭبەكتەرىن شىعاردىق. ولارعا ءبىز الاش زيالىلارىنىڭ ويلارى مەن ءومىرباياندارىن سول تىلدە دايىنداپ بەرىپ جاتىرمىز. تاريحي، الاش جاديدشىلدىگىنە، ەۋرازياعا بايلانىستى ءبىر­نەشە سوزدىك دايارلادىق، بۇلاردىڭ بارلى­عىندا الاش ۇعىمى نەگىزگى ورىن الادى. ال ەندى ەل اراسىنداعى قولجازبا كىتاپتار دەگەنگە كەلسەك، بۇل ءوزى قىزىق نارسە. بىزدە دامىماي قالعانىمەن، قىتايدا، تۇركيادا قولجازبالاردى زەرتتەيتىن ارنايى ورتالىق­تار بار. مىسالى، تاسكەري دەيتىن، ءبىزدىڭ قۇلاعى­مىزعا كوپ سىڭبەگەن دۇنيە بار. شوقان ءۋاليحانوۆتا كەزدەسەدى، ايتالىق، ءسىز ءبىر كىتاپتى قاراپ وتىرسىز، قولجازباداعى ءبىر نارسەگە ويىڭىزدى ءبىلدىرىپ، جانىنا جازاسىز. سول جانىنداعى جازعانىڭىزدىڭ ءوزى زەرتتەلەدى، ول ادام سول تۇستا نەگە ونى جاز­دى، نەنى زەرتتەپ ءجۇردى دەپ. تاسكەري دەگەن - ءبىر قولجازبانى ەكىنشى قايتا كوشىرۋ، ودان كەيىن ەكىنشى ءبىر قوسىمشا زەرتتەۋ. «ونىڭ اتقارعان ءرولى قانداي بولدى؟» دەگەن­گە كەلسەك، ول كەزدە بۇگىنگىدەي جاپپاي شىعاتىن كىتاپ جوق، باسپادان كوپ بولسا ءبىر كىتاپ 1000 دانامەن شىعادى. ەكىنشىدەن، ماعجانننىڭ، جۇسىپبەكتىڭ ت.ب. كىتاپتارى جەكە-جەكە شىعىپ، جۇرتشىلىققا جەتىپ جاتقان جوق. رۋحاني شولىركەۋ دەگەن بار عوي، سول زامان ادامدارىنىڭ سول ءشولدى باسۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان امالدارى. ماعجاننىڭ ت.س.س اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن قولمەن كوشىرىپ جازىپ، سونى ءبىر كىتاپشا قىلىپ تاراتادى. ءبىزدىڭ قولىمىزدا قازىر ومبى، ورىنبور سەكىلدى قالالاردان جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ قولىنان تابىلعان ەكى-ءۇش وسىنداي تاسكەري بار. بۇعان بايلانىستى ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە بولادى، سەبەبى سول زاماننىڭ رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىردى عوي. كىتاپتىڭ نەگىزگى مىندەتى - ادامدارعا رۋحاني ءلاززات بەرۋ. سونداي-اق سادۋاقاس عىلماني دەگەن تۇلعانى زەرتتەپ جاتىرمىز. قازىرگى ۇرپاقتىڭ بۇل كىسىنى اسا كوپ بىلمەيتىنى وكىنىشتى، ايتپەسە ول 1952-1972 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان قازياتىن باسقارعان. قازيات دەگەن - بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، ءدىني باسقارما دەسەك، ول كىسى سول تۇستاعى ەلىمىزدىڭ باس ءمۇفتيى بولدى. ءمۇفتيات تاشكەنت قالاسىندا بولدى. سول تۇستاعى زيالىلار مەن دىندارلارعا تونگەن ناۋبەتتە بۇل كىسى دە اتىلىپ كەتۋى كەرەك ەدى، بىراق كورەر جارىعى بار ەكەن، ءتىرى قالدى. الايدا 1929 جىلدان باستاپ قۋدالانىپ، سودان 1946 جىلعا دەيىن ءسىبىر ورماندارىندا قاشىپ جۇرگەن. سوسىن ەلگە كەلگەندە، بىرتىندەپ ەلدە دىنگە رۇقسات بەرىلە باستاعان بولاتىن. كەزىندە ءدىندار ادامداردىڭ ءبارىن اتىپ تاستاعان، ەندى كەلىپ ءدىنباسى بولۋعا لايىق ادام تاپپاي، دال بولىپ تۇرعان كەز ەدى. سوندىقتان سادۋاقاس عىلمانيدى بىردەن ءدىنباسى ەتىپ تاعايىن­داعان. ال ول كىسىنىڭ ءبىز جاريالاعان كىتابى - سول قۋدالانىپ جۇرگەن كەزدە جازعان ەڭبەكتەرى. بىزدە ءوزى قىزىق جاعداي، 1930 جىل­دارى جازىلعان الاش زيالىلارىنىڭ ەشقانداي دۇنيەسىن تاپپايسىز، ءتىپتى ساكەن­دەردىڭ دە. احاڭدار 1929 جىلدان كەيىن ەش نارسە جازباعان. سەبەبى قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، شىعارماشىلىققا دەن قوياتىنداي جاعدايلارى بولماعان. ودان قالسا، سول كەزدە جازعاندارىن ۇستاعان كەزدە ورتەپ جىبەردى. ال مىنا سادۋاقاس اتامىز سونىڭ ءبارىن جيناقتاپ جۇرگەن. بىلايشا ايتقاندا، سادۋاقاس عىلماني شىعارماشىلىعىن الاش كەزەڭىنىڭ جالعاسى دەۋگە دە بولادى.

الاشقا ايتار داتىم...

سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى جاعدايى قوعامدى، جالپى زيالىلاردى ويلاندىراتىن جاعداي بولدى. وكىنىشتىسى سول، ۇلت ءۇشىن كۇرەسكەن تاريحتاعى بەلگىلى تۇلعالاردى قادىرلەۋدە يماندىلىق جولمەن ءىس-شارالار جاسۋعا ءبىز دايىن ەمەس ەكەنبىز. بىراق ۋاقىت دەگەن ءوز ورنىندا تۇرا بەرمەيدى. تاريحتى ءبىز عانا جاسامايمىز، بىزدەن كەيىن دە تاريحتى پاراقتايتىن تۇلعالار كەلەدى. سوندىقتان بۇل ماسەلە ءالى دە كۇن تارتىبىندە قالا بەرەدى. سماعۇلدى ءبىز ءالى دە ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك، باسىن قارايتۋ كەرەك. ءالى دە، مۇمكىن، لايىقتى ورنىن الىپ قالار دەگەن ءۇمىت باسىم. سەبەبى ايگىلى تاراس شەۆچەنكو بىرنەشە مارتە جەرلەنگەن. قازىر ول ءوز جەرىندە جاتىر. قازاقتا «قارا مولا» دەگەن بار. ءبىر كىسىنىڭ سۇيەگىن قايتا جەرلەۋدى سولاي دەپ اتايدى. مىنە، وسى سماعۇل سەكىلدى تۇلعالار ءوز ورنىنىڭ ايقىندالۋىن ءالى دە تالاپ ەتەدى.

اۆتور: ءماريام ءابساتتار

ماقالاعا قاتىستى پىكىرلەر:

Cابەن (30.01.2012 21:25)

ءماتىن جايىندا جازىلاتىن ءالى دە كوكەيكەستى تالاي ماسەلەلەر قوزعالار، بىراق بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلىنىڭ ءوز ەلدىندە وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ جاتقانى مەنى ازامات رەتىندە قاتتى قىنجىلتادى. وزدەرىن زيالىنىڭ قاتارىنا قوسىپ العان كەيبىر زياندى ازاماتتار (نيگيليست، مارگينال، كوسموپوليتتەر) انا تىلىندە سويلەي الماي تۇرىپ، كەيدە ۇلت تۋرالى، پىكىرلەر ايتىپ جاتاتىنى دا شىندىق قوي. ءوز باسىم وسى ديحان قوزعاعان مالەلەلەردى حالقىمىزدىڭ ۇلتشىلدارى (ۇلتجاندىلارى ەمەس) قولداپ كەتسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. جانە دە عالىم ادامدار ارزانقول ساياساتتىڭ قۇرالى بولعانىنا ءوز باسىم قارسىمىن. مىسالى: - پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىندە لينگۆيستيكالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولعانى. نەگە دەسەڭىز، - مىرزاتاي جولداسبەكوۆ وسى كوميسسياعا باسشى بولامىن دەپ، بۇكىل حالىقتىڭ الدىندا ماسقارا بولعانىن كوپتەگەن بۇحارالىق - اقپارات قۇرالدارى جارىسا جازعانىن ءالى ەشكىم ۇمىتا قويعان جوق.

http://alashainasy.kz/person/30782/