ءىى

 

قورعانسىز قالعان ءۇش جەتىمدى قولدارىنان جەتەلەپ، ءۇش اكەسى ءۇش ۇيگە اكەتىپتى. بۇل كەزدە ءۇش باي قىس قىسىممەن ءبىر شۇڭقىردا وتىرسا دا، جازداي جايىلعان ءۇش اۋىل ەكەن.

وزدەرىنىڭ ءمۇساپىر سۋىق لاشىعىنان باي دا، جىلى ۇيلەرگە كىرگەندىكتەرىنە قاراماي، «اكە-شەشەسىن جۇتىپ العان» بۇل ءۇش قىلمىستىنىڭ سويقانى تاعى تۇگەمەپتى. ۇشەۋى ءۇش ۇيدە جىلاپتى. نەدەن ەكەنى بەلگىسىز، باي ۇيلەرى ءوز ۇيلەرىنەن دە كەدەي، ءوز ۇيلەرىنەن دە سۋىق، ءوز لاشىقتارىنان ايتۋعا ءتىپتى ءتىل جەتپەستەي تار كورىنىپتى. ءبىرىن-ءبىرى ىزدەپ تۇرا-تۇرا قاشادى ەكەن. «جاكەتايىمنىڭ قاسىنا بارىپ قايتايىنشى» دەسەدى ەكەن. «جاكەتايى»: «نۇركەشتىڭ قاسىنا بارايىنشى!»، «ايكەنمەن بىرگە جاتايىنشى» دەپ جالبارىنادى ەكەن. مۇنداي كۇنالى جالبارىنۋدى كىم تىنداسىن. اسىراپ العان شەشەلەرى «جات» دەپ جۇلقىپ اكەلىپ، اۋىز ۇيدەگى الدە ءبىر مالايدىڭ قوينىنا تىعا سالادى ەكەن.

جاكەڭ سونان سوڭ سىبىرلاپ قانا مالايعا جالىنادى ەكەن:

- اعاتاي، مەن اقىرىن بارىپ قانا كورىپ كەلەيىنشى! سەن ۇندەمەسەڭ، ءتور ۇيدەگىلەر بىلمەيدى عوي!

مالاي دا سىبىرلاپ جۇباتادى ەكەن:

- سەن قازىر بارما، انا ۇيلەر جاتىپ قالدى، كۇندىز ويناعان بولىپ بارىپ كور!.. تۇندە جۇرسەڭ قاسقىر جەپ قويادى. سودان سوڭ كىشى اكەڭ مەنى ولتىرەدى.

- اعاتاي، كىشكەنەمىن عوي! تۇندە قاسقىر مەنى قايتىپ كورەدى. ال، كۇندىز بولسا، مىنالار كورىپ قويادى.

- قاسقىردىڭ كوزى تۇندە شام سياقتى جارقىراپ كەتەدى، ءبيتتى دە كورەدى.

ءىى

 

قورعانسىز قالعان ءۇش جەتىمدى قولدارىنان جەتەلەپ، ءۇش اكەسى ءۇش ۇيگە اكەتىپتى. بۇل كەزدە ءۇش باي قىس قىسىممەن ءبىر شۇڭقىردا وتىرسا دا، جازداي جايىلعان ءۇش اۋىل ەكەن.

وزدەرىنىڭ ءمۇساپىر سۋىق لاشىعىنان باي دا، جىلى ۇيلەرگە كىرگەندىكتەرىنە قاراماي، «اكە-شەشەسىن جۇتىپ العان» بۇل ءۇش قىلمىستىنىڭ سويقانى تاعى تۇگەمەپتى. ۇشەۋى ءۇش ۇيدە جىلاپتى. نەدەن ەكەنى بەلگىسىز، باي ۇيلەرى ءوز ۇيلەرىنەن دە كەدەي، ءوز ۇيلەرىنەن دە سۋىق، ءوز لاشىقتارىنان ايتۋعا ءتىپتى ءتىل جەتپەستەي تار كورىنىپتى. ءبىرىن-ءبىرى ىزدەپ تۇرا-تۇرا قاشادى ەكەن. «جاكەتايىمنىڭ قاسىنا بارىپ قايتايىنشى» دەسەدى ەكەن. «جاكەتايى»: «نۇركەشتىڭ قاسىنا بارايىنشى!»، «ايكەنمەن بىرگە جاتايىنشى» دەپ جالبارىنادى ەكەن. مۇنداي كۇنالى جالبارىنۋدى كىم تىنداسىن. اسىراپ العان شەشەلەرى «جات» دەپ جۇلقىپ اكەلىپ، اۋىز ۇيدەگى الدە ءبىر مالايدىڭ قوينىنا تىعا سالادى ەكەن.

جاكەڭ سونان سوڭ سىبىرلاپ قانا مالايعا جالىنادى ەكەن:

- اعاتاي، مەن اقىرىن بارىپ قانا كورىپ كەلەيىنشى! سەن ۇندەمەسەڭ، ءتور ۇيدەگىلەر بىلمەيدى عوي!

مالاي دا سىبىرلاپ جۇباتادى ەكەن:

- سەن قازىر بارما، انا ۇيلەر جاتىپ قالدى، كۇندىز ويناعان بولىپ بارىپ كور!.. تۇندە جۇرسەڭ قاسقىر جەپ قويادى. سودان سوڭ كىشى اكەڭ مەنى ولتىرەدى.

- اعاتاي، كىشكەنەمىن عوي! تۇندە قاسقىر مەنى قايتىپ كورەدى. ال، كۇندىز بولسا، مىنالار كورىپ قويادى.

- قاسقىردىڭ كوزى تۇندە شام سياقتى جارقىراپ كەتەدى، ءبيتتى دە كورەدى.

- ولار بيت جەي مە؟

- جوق، قويدى بيت سياقتى سىعىپ جەيدى.

- اۋزى ۇلكەن بولا ما؟

- ۇلكەن بولادى. ءاربىر ءتىسى اتاڭنىڭ اساسىنداي بولادى.

- كەشە كىشى اپام مەنى سول اسامەن ءبىر سالدى. قيىن قاتتى ەكەن. باسىم ءىسىپ كەتتى، مىنە، مىنە! - مالاي ونىڭ باسىن سيپاپ كورىپ، كەڭك ەتە ءتۇسىپتى دە قۇشاقتاپ قاتتى قىسىپ، ارقاسىن سيپالاي بەرىپتى. سول تۇننەن باستاپ جاپپار سول مالايعا باۋىر باسىپ، سونىمەن بىرگە جاتىپ، كۇندىز دە سونى ماڭايلاپ جۇرەتىن بولىپتى. بۇل مالاي جاپپاردىڭ اتاسى - بالپاڭمەن ءبىر تۋىسقان مايلى دەگەن كىسىنىڭ بالاسى - قۇيقا ەدى.

جاپپار ءبىر قىلمىستى قۇيقادان ۇيرەنىپتى: ايساپا مەن نۇرساپانى كورۋ ءۇشىن قۇيقانىڭ ۇيرەتكەن ءادىسى بويىنشا جۇرەتىن بولىپتى. بىراق، ءبىر-ەكى رەتتەن كەيىن بۇل قىلمىسى دا اشكەرە بولىپ قالىپتى. ىنىلەرىن بىرنەشە تامداردىڭ سىرتىنان اينالىپ بارىپ، ۇرلاپ كورىپ جۇرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى ايساپانىڭ قاسىنا ەندى جەتە بەرگەن جاپپاردى «كىشى اپاسى» اڭدىپ بارىپ شاپ بەرىپ ۇستاپ الىپتى دا، قۇلاشىن كەرە-كەرە بىرنەشە لاقتىرىپ، ۇيىنە جەتكىزىپتى. ىزدەپ باراتىن اعا دا، كورە سالىپ ۇمتىلاتىن ءىنى دە وسى قورقىنىشتى جازادان ءۇن قوسا باقىرىپ، تالاي رەت جىلاپتى. اقىرعى ءبىر رەتتە ۇلكەندەردىڭ ءبىرى كورىپ، ايەلدەرگە ۇرىسقان بولسا كەرەك، ول لاقتىرۋ جازاسىن توقتاتىپتى دا، جەلكەدەن عانا جىتىرمەلەتە تۇيگىشتەپ، قالتارىستاردا ءبىر-ەكى عانا دومالاتىپ، اعانى باۋىردان بايبالامسىز عانا، شۋلاتپاي ايىرىپ اكەتەتىن بولىپتى. مۇنداي ەپتى تاياققا ەپسىز باقىرۋدىڭ قاجەتى قانشا، ەپپەن عانا جىلاپ ايىرىلىسىپ ءجۇرىپتى.

دەگەنمەن، قىلمىسقا ابدەن كانىككەن سۇمدار ەرەسەك تارتقان سايىن كوبىرەك كورىسەتىن بولىپتى. ءسويتىپ قىلمىسقا كوبىرەك باتاتىن بولىپتى.

«تەرگەۋشىم»، مەنىڭ اكەم تۇرمە ءتارتىبىن تۋا سالا بۇزعان قىلمىسكەر ەكەنىن وسى تاراۋدان كوردىڭىز. ادىلەتتى تەرگەۋىڭىزگە ءوزىڭىز ادالدىق دەپ سەنەتىن جاۋاپ بەرمەسەم، ادام ەسەبىنە قوسپاي، «جىن-شايتان» دەپ اقىراتىنىڭىزدى، جەندەت شاقىراتىنىڭىزدى ۇمىتپايمىن. جاپپاردى سول قىلمىسى ءۇشىن كىشى اپاسى وگەي بولسا دا وتە جەڭىل جازالاپتى. ءتىپتى جازالاماپتى دەۋگە دە بولادى. بۇل ادىلدىكتى ءسىزدىڭ قامقور تۇرمەڭىزدەن عانا كورىپ ۇيرەندىم. سىزدەر اعا-باۋىرلارىمەن كورىسىپ قويۋشىلاردى قان قۇستىرماي، شوندانايىن ءۇزىپ شوڭقايتپاي توقتايسىزدار ما؟! نەشە رەتتە دە جەڭىل جازالانعان جاپپار، جالپىلداي ۇشىپ قىلمىسىن وسىلاي ۇدەتە ءتۇسىپتى. ءسىزدىڭ ادىلەتتى تىرناعىڭىزعا تۇسسە عوي، الدەقاشان ولەتىن ەدى.

ءىىى

جاپپار قۇيقاعا ەرتەرەك سەرىك بولعان ەكەن. وتىنعا بىرگە بارا، سۋ دا تاسىسا ءجۇرىپ، اقىرى ون جاسقا شىعا ەكى شەلەك سۋدى دىك كوتەرە الاتىن بولىپتى. ءسويتىپ، قىس كۇندەرى ءوزىنىڭ مارقۇم شەشەسىندەي، سول ءۇيدىڭ سۋىنا بۇتىندەي مىندەتتى بولىپ شىعا كەلىپتى. «كىشى اپاسى» ابىسىنى مەيىز ءتىرىلىپ كەلگەندەي كورىپ، «ايتەۋىر قۇدىققا ءتۇسىپ كەتپەسەڭ بولدى» دەپ قويادى ەكەن. «اياعىڭا قالىڭىراق ءبىر شارىق تىككىزىپ بەرەيىنشى» دەپتى ءبىر كۇنى ەسىركەپ. ول شارىق تىگۋشىنىڭ قولىنا تيگەنشە كىدىرە تۇرماي، «اپىل-عۇپىل» قىس تا وتە شىعىپتى. ەسىركەۋدى تاسباۋىر تابيعات تۇسىنە مە. ايتەۋىر، جاپپار شەشەسىنشە قۇدىققا ءتۇسىپ كەتپەي، قۇلدىق مىندەتىن قىلمىسسىز ورىنداپ شىعىپتى. ءسويتىپ كۇن جىلىنا كەلە قويعا ەرىپ شىعا الاتىن دا بولىپتى.

قۇيقا «شۇيكەباس» الىپ كۇركەگە يە بولعان كەزدە، جاپپار قويشىلىق مىندەتتى دەڭگەلەك اينالدىراتىن بولىپ شىعا كەلىپتى.

- ساعان دا قاتىن اپەرەمىن دەپتى كىشى اكەسى بەكنازار ءبىر كۇنى شاي ءىشىپ وتىرعاندا.

- ءور كوكىرەك، اۋساراۋ سويلەيتىن جاپپار ونىسىنا نارازىلىق راي ءبىلدىرىپتى:

- جوق، اكە، قاتىن دەگەن نەمەنى قويا تۇر! قۇيقا اعانىڭ قاتىنى سياقتى كۇس اياق كۇڭدى قايتەيىن. كورسەم-اق قورقامىن.

- ە، سەن ءوزىڭ دە اياعىڭا قاراساڭ بولار، وسى تۇرىڭمەن اق پاتشانىڭ قىزىن الارمىن دەپ ءجۇرسىڭ بە!

- اق پاتشانىڭ قىزى قاتىن بولماي ما ەكەن! - دەي سالعان جاپپاردىڭ سوزىنە ءۇي ءىشى دۋ كۇلىپتى.

- پىرت، ادىرا قال! - دەپ كىشى اپاسى ەرنىن شىعارىپتى.

«كىشى اپاسىنىڭ» اتى - كەنجەسارى ەدى. ول قۋشىق بەت، ىستىك تۇمسىق، جىرتىق كوز، قيسىق اۋىز، شيكىل سارى قاتىن ەكەن. كەزىندە كورىكتى دە اقىلدى بايبىشە ۇستىنە كەلگەن كەنجەسارى وسى وڭسىزدىگىنەن قۇلدىراپ، توقالدىققا تۇسكەنى بولماسا، اسپانسىعان باي قىزى ەكەن.

ىنىلەرىن كورگىسى كەلىپ بارعاندىعى ءۇشىن ءولىمشى ەتىپ تالاي تاياقتاعان وسى كەنجەسارىعا ەسەيگەن سايىن جاپپاردىڭ وشتىگى قوزاتىن بولىپ قالىپتى. ەرنىن شىعارعانىنا تاعى ءبىر قاراپ قويعان جاپپار ونىڭ «سۇيكىمدى» بەتىنە قاراۋدان كورى پايدالىراق پىكىرىنە كوشىپتى:

- اكە، قاتىندى قويىپ، مولداعا بەرشى مەنى.

نۇرجانمەن بىرگە  بىراز وقىپ الايىن!

- ءبارىڭ بىردەي مولدا بولساڭ، قوي ارام ولەدى، بالام، سەن قويىڭدى باعا بەر! «اسىق ويناعان ازار، دويبى ويناعان توزار، بارىنەن دە قوي جايىپ، ك... جەگەن وزار»، تۇبىندە نۇرجاننان سەن وزاسىڭ.

- نۇرجان-اق وزسىن، اكە، كوپ وقىدى عوي، ەندى قوي باقسىن دا، تاعى وزسىن. مەن ءبىراز وقىپ الايىن!

«جاتا-جاتا جامباسقا، جاتا كەلە قويىنعا»، قاراي كور مۇنىڭ قۇتىرۋىن! - دەپ كىشى اكەسى ونە بويىمەن سەلكىلدەي كۇلىپتى. شۇڭىرەكتەۋ كوك سۇر كوزدى، سەلدىر سارى ساقالدى كىشى اكە، كۇلىمدەگەندەي كورىنىپ وتىرىپ-اق كوز ىلەستىرمەي قاعىپ جىبەرەتىن قاتىگەز ادام ەكەن. جاپپار ودان الىسىراق، ەسىك جاقتا بولعاندىقتان باتىل سويلەپ وتىرىپتى. - ەندى نۇرجانمەن ءباس تالاسپاقپىسىڭ؟ - دەپ بەكنازار تاعى كۇلىمدەي قاراپتى.

- ول مەنىڭ ءىنىم ەمەس پە، ءباس تالاسسام نەسى بار! - دەي بەرگەن جاپپاردى كىشى اكەسى قولىنداعى شىنىمەن بەرىپ كەپ جىبەرەدى. جاكەڭ دە بايقاپ وتىرعان ەكەن، قيسايا كەتىپتى، ءدال باستى كوزدەپ اتىلعان شىنى بوساعاعا ءتيىپ بىت-شىت بولىپتى. بەكەڭ اسىعا ۇمتىلعاندا، جاكەڭ دالاعا جالعىز-اق ىتقىپتى. كەنجەسارىعا نۇرجان دا وگەي ەكەن. ول بەكنازاردىڭ قايتىس بولىپ كەتكەن، سول اۋىلدىڭ ەڭ كەڭپەيىلدى قامقورى - ءماريا دەيتىن بايبىشەسىنەن تۋىپتى. بەكنازاردان قورقاتىن كەنجەسارى نۇرجانعا «ءاي» دەي الماي كۇبىجىكتەيدى ەكەن دە، اشۋىن جاپپاردان الادى ەكەن. بىراق، جاكەڭ ەندى جۋىر ماڭدا قولعا تۇسە قويمايتىن، ىتقي جونەلۋگە شەبەر بولىپ الىپتى. «اكە» مەن «شەشەدەن» كەزەك-كەزەك ىتقيدى ەكەن.

ىتقۋ جيىلەي ءتۇسىپتى، ويتەتىنى، قىلمىس جيىلەي تۋىلاتىن بولىپتى. جاۋابى دايىن الگىندەي سوزدەرگە جاۋاپ قايىرا ىتقۋى كەرەك قوي. ىتقىعان سايىن بىرەر كۇن جوعالىپ، «اكە-شەشەنىڭ» اشۋى باسىلعاندا كەلىپ، قوي سوڭىنا ارەڭ ەرەتىن بولىپتى. بۇل قاشاعاندىقتان بەكنازار سەكەم الا باستادى. وسىنداي ەر جەتپەي تۇرعانىندا باسىن بايلاپ، قۇيقا سياقتى تاپجىلمايتىن قۇلعا اينالدىرىپ الماسا، «مىنا قۋ ەرتەرەك جوعالاتىنداي» كورىنىپتى. سوندىقتان، بەكەڭ قاسىنا مىقتى ازاماتتاردان بىرنەشەۋىن ەرتىپ، ەكى جىلدان بەرى بىتپەي كەلە جاتقان مال داۋىن قۋزاپ كەپ جونەلىپتى. اۋىلىنان جوعالعان ەكى-ءۇش تۇيەنىڭ جالاسى كورشىلەس سىبان رۋىنىڭ ءبىر كەدەي اۋىلىندا ەكەن. ەكى جىلدىڭ الدىندا تۇيە ءىزى سول اۋىلعا بارىپ جوعالعان سياقتى. كەزىندە سول رۋدىڭ «ەل ادامدارىنا» ايتىپ، ءىزىن كورسەتىپ قويعان بەكنازار، ەندى سول اۋىلعا ءبىر توپ اداممەن بارىپ جاتىپ الىپتى.

قازاقتىڭ رۋ-بۇتاق قۋالاپ تانىساتىن قاراپايىم قانشىلدىق ادەتى بار-اۋ، بىراق. سونى رۋ تورەلەرى ىرىتكىش ۋعا اينالدىرعانى قاشان. سول رۋشىلدىق ۋ سۇيەگىنە سىڭە ۋلانىپ، ءوزارا ىرىلداسۋمەن وتكەن قازاقتان كوپ ۇرىلعان حالىق جوق-اق شىعار! جوڭعار حاندىعىنان ءجۇز جىلداپ جەگەن ۇمىتىلماس سوققىلار تەك سول رۋدىڭ، سول رۋشىلدىقتىڭ عانا كەسىرى ەمەس پە. مەنىڭ ۇلكەن اتالارىم دا سول رۋدى ماپەلەۋشىلەر ەكەن.

قاراكەرەيدىڭ سەمىز نايمان اتالعان ءبىر بۇتاعى «بەس سەمىز» بولىپ تارماقتالادى. بەس سەمىزدىڭ ءبىرى - جاڭقۇلى. جانقۇلىدان تارالعان قوجان دەيتىن شاعىن رۋدىڭ بيلەرىنىڭ ءبىرى - سول كەزدەگى وسى بەكنازار ەكەن.

«قوجاندى سويىل بەرىپ جاۋعا عوي» دەگەن ماتەلگە اينالعان جاۋىنگەر قوجاننىڭ مىقتى ءبىر توبى الگى مومىن، كەدەي اۋىلدى جەڭبەي قويسىن با! مالعا داۋمەن جىعىپ، جەڭىستىڭ سوڭىن تۇلكى ەپپەن قۇدالىققا اينالدىرا قويىپتى: سول اۋىلداعى سمايىل دەيتىن ەڭ مومىن بىرەۋدىڭ كۇمىسجان اتتى ون ەكى جاسار قىزىن جاپپارعا اتاستىرىپتى. قالىڭ مالى - سول جوعالعان ءۇش تۇيە عانا. قاسقىر بوپ كەلىپ تۇلكىگە، تۇلكى بوپ كەلىپ قاسقىرعا اينالا قوياتىن قۇبىلمالى جاۋ - ەڭ قيىن جاۋ عوي. مومىن اۋىلدىڭ اۋزىنا ءتاتتى سالىپ، «قۇدا تۇستىك» دەگەنىمەن، شىن ءمانى بارىمتا ەدى. جانە بۇل قۇدالىق ۇستىندە جاپپاردىڭ «بەكنازاردىڭ بالاسى» بولىپ اتالۋى دا اۋىزعا ءتاتتى سالۋ ەكەنىن اڭقاۋ بايعۇستار تۇسىنە قويماپتى. كەلەسى جىلى جازدا قۇل بايلايتىن «قازىق» بولىپ كۇمىسجان ۇزاتىلىپ كەلىپتى. بايەكەڭ اۋىلىنان جوعالعان ءۇش تۇيەدەن باسقا ەش نارسە اۋىسپاپتى. ول ءۇش تۇيەنىڭ بىرەۋى عانا بەكنازاردىڭ وزىنىكى ەكەن. دەمەك، بەكەڭ بۇل جورىقتا جوعالعان ءبىر تۇيە ارقىلى ون بەس جاسار قۇلدىڭ «باسىن بايلاپ»، ون ءۇش جاسار كۇڭگە دە يە بولىپتى.

قۇرمەتتى «تەرگەۋشىم»، بۇل جايتتەردەن مەنىڭ اكەمنىڭ دە ۇلكەن قىلمىستى ەكەنىن تۇسىنگەن بولارسىز. ءبىر مومىن كەدەيدىڭ كىشكەنە قىزىن ءبىر تيىن شىعارماي ايتتىرىپتى دا، كۇڭگە اينالدىرىپتى. بۇدان ۇلكەن قىلمىس سيرەك كەزدەسەر.

ءىV

جاسىنان تۇرمىستىڭ اۋىرىن كورىپ، ازاپتىڭ سويقانىن تارتقان كۇمىسجان ەڭبەكقۇمار، پىسىق كەلىنشەك بولىپتى. كەنجەسارىعا جاعۋ سول اۋىلداعى ايەل بىتكەننىڭ قولىنان كەلمەي جۇرگەندە، سول ماشاقات تۇيىنشەكتى جاس كۇمىسجان عانا شەشە الىپتى. تاپجىلدىرماي كەنجەسارىنىڭ دا ءۇي جۇمىسىن تىندىرىپ، ءوز كۇركەسىن دە تاپ-تۇيناقتاي ءۇيى ىسپەتتى ۇستاپتى. بۇل كەزدە بۇتىندەي بولەك اۋىل بولىپ كەتكەن قۇلنازار ۇيىندەگى قاينىن - ايساپانى دا ەستى كۇمىسجان تارتىپ، باۋراپ اكەتىپتى. ءوز كۇركەسىنە كەلتىرىپ الىپتى. بىراق، بەكەر جۇرگەن جەتىم «جىن قۋىپ كەتەدى عوي». وقىسا نۇرجانمەن «ءباس تالاسۋى دا، مولدا كوبەيسە قويدىڭ ارام ءولۋى» دە مۇمكىن. سوندىقتان، بۇل اۋىلعا كەلگەننەن كەيىن، وعان تۇيە قايىرۋ مىندەتى تاپسىرىلىپتى. تىم اۋسار بولعانىمەن قورقاقتاۋ وسكەن ايساپا «باسىن بايلاۋعا» تىم ەرتە - ون ەكى جاسىندا كونگەن ەكەن. سوندىقتان وتە مىقتى «قازىققا» بايلانىپ قالىپتى. بۇل اۋىلعا كىرمە مالاي بولىپ جۇرگەن راقىم دەيتىننىڭ تولىق بويجەتسە دە ءداۋپىرىم دولىلىعىنان ەشبىر جىگىتتىڭ الۋعا باتىلى جەتپەي قويعان گۇلجان اتتى قىزىنا بايلانىپتى.

بەكنازاردىڭ مۇنى اپەرۋدەگى كوزدەگەنى - ءبىرىنشى، قالىڭ مال كەتپەيتىن «ارزان قىز»، ەكىنشى، قانشالىق داۋپەرىم بولعانىمەن كەنجەسارىدان اسا الا ما. ايباتىنان اي جاسىرىنعان بەكنازار تۇرعاندا، موپ-مومىن كەلىن، قايراتتى كۇڭ بولا قالماي ما. اسىرەسە، اۋسار ايساپانى قۇلاعىنان باسىپ، تاپجىلدىرماي ۇستاۋى ءۇشىن گۇلجان تابىلمايتىن كەلىن عوي.

گۇلجان قايىن اتاسى ويلاعان جەردەن-اق شىعىپتى: ايساپا جۋاسىپ سالا بەرىپتى. ول ۋاقىتىندا مالعا شىقپاي، دومبىرا شەرتىپ وتىرىپ العان كەزىندە، ۇلكەن ءۇيدىڭ ءامىرى گۇلجانعا تۇسەدى ەكەن. وزىنەن الدەقايدا ۇلكەن كەلىنشەك قويسىن با، كۇيەۋىن كۇزەننىڭ ايعىرىنشا كۇركەدەن شاقىلداپ قۋىپ شىعاتىن بولىپتى. شاقىلداعانعا كونە قويماعاندا، ايۋدىڭ تىرناعىنا تۇسكەندەي تالاي جۇلمالانعان ايساپا، ول قۋعاندا دومبىراسىن الا سالا قاشادى ەكەن. ءسويتىپ قاشىپ شىعىپ، اۋدەم جەرگە بارا، ءوشىن ولەڭمەن الاتىندى شىعارىپتى:

«دومبىرام مەنىڭ قايىڭ-دى،

بىلەمىن گۇلجان جايىڭدى.

توسەككە كەشكە كىرگەندە،

قۇشاقتايسىڭ بايىڭدى»، -

دەپ شىرقاتادى ەكەن. ولەڭگە قارۋ رەتىندە ادۋىن كەلىنشەك قۋىپ كەپ بەرەدى ەكەن. تالاي جەرگە شەيىن قۋسا دا جەتە الماعان كەلىنشەك قايتۋعا بۇرىلا بەرگەندە، تاعى شىرقالادى ەكەن الگى ولەڭ. كەلىنشەگى قۋالاماسا «ءانشى» كۇيەۋ وتىرىپ الىپ شىرقاماسى بار ما. ايساپا وسىلاي ءۇشىنشى، ءيا ءتورتىنشى رەت قۋالاعاندا عانا تۇيەسىنە جەتىپ الىپ ءجۇرىپتى. الدا-جالدا بەسىنشى رەت قۋالانسا، باتىرىڭ كۇندىزگى ولەڭنىڭ ەسەسىنە ءتۇنى بويى وڭىرەيتىن جازاعا ۇشىرايدى ەكەن: كەيدە شىمشۋمەن، كەيدە شاپالاقپەن ارالاس: «ەندى ايتامىسىڭ!.. ەندى قالجاقتايمىسىڭ ماعان!» - دەگەن زەيىل ءۇن ەستىلىپ قالىپ جاتادى ەكەن.

«تەرگەۋشىم»، تىم ەرتە ۇيلەنىپ، كەكسە قاتىننان تاياق جەۋ دە جىگىتكە جەڭىل قىلمىس ەمەس قوي. بۇل فەوداليزمنىڭ قارا باتپاعىنا بەلشەدەن ەمەس، ءتىپتى كەڭىردەكتەن باتقاندىق بولماي ما؟

V

نۇرساپا - سول داۋىردەگى اۋىلىمىزدىڭ ەڭ زور قىلمىستىسى. بىراق، ول كەنجە اكەسى - باينازاردىڭ قولىندا ونشالىق اۋىر جازا كورمەپتى. سەبەبى ول ۇيدەگى «تەرگەۋشى» مەن «سوتتاردىڭ» «السىزدىگىندە» بولسا كەرەك. ۋاقىتىندا جازالاۋدى بىلمەيتىن «نادان» سياقتى جانە باينازار بالپاڭنىڭ كەنجەسى بولعاندىقتان كىشى اجە سول ۇيدە تۇرادى ەكەن دە، كىشكەنە جەتىم نەمەرەسىنە قورمالداۋ بولىپتى. نۇرساپانى باينازاردىڭ جالعىز ۇلى قۋاندىقپەن تەڭ كورۋدى كەلىنىنە قاداعالاپ بۇيىرىپ وتىرادى ەكەن. بىراق، سول اجە قارتايىپ، قولىنان بيلىك كەتە باستاعان كەزدە نۇرساپا دا جەتىمدىگىن بايقاي باستاپتى. سوندا دا قۇرماننىڭ باسقا جەتىمدەرىنشە كوز اشپاي جاتىپ «قازىققا» بايلانا سالماي، ۇزىنىراق ارقانداۋلى كۇيىندە وسكەن ەكەن. نۇرساپا ەندى عانا جىگىتتىككە ىلىنە بەرگەنىندە وعان اق پاتشانىڭ نوقتاسى ءىلىنىپتى. قازاقتان اسكەر الۋ جارلىعى شىعا قالىپتى. بايلار ءوز بالالارىن ابىن-كۇبىن تىققىشتاپ، ۇلىقتاردى بارلاپ جۇرگەندە، نۇرساپا سويديىپ، الاڭ-اشىقتا قالىپ قويىپتى. اق پاتشانىڭ قازاق اراسىنداعى «جانالارلارى قورعانسىز جەتىمدى قاعىپ اكەتپەسىن بە! جاپپاردىڭ سوزىمەن ايتقاندا: نۇرساپانى «بابەركەگە» اكەتىپتى. («بابەركە» دەگەنى - «پروۆەركا» بولسا كەرەك).

«جابايى» دا جاۋ قازاققا پاتشا مىلتىق ۇستاتسىن با! دۇنيەجۇزىلىك ءبipiنشى سوعىستا شاررۋسسيا گەرمانيامەن سوعىسقاندا قازاقتان اسكەر جيامىز دەپ كەلىپ، اقشالى بايلاردان بالا ەمەس، التىن-كۇمىس جيعان عوي. «اسكەردىڭ» eceبiن پارا بەرە المايتىن كەدەي-كەپشىكتەن، قورعانسىز جەتىمنەن تولتىرعان. پاتشاعا انىعىندا قازاقتان اسكەر ەمەس، وكوپ قازاتىن قارۋلى قۇلدار كەرەك ەدى. سوندىقتان نۇرساپا ءدالدىڭ ءوزى بولىپ سۋىرىلا جونەلىپتى.

نۇرساپا سول كەتكەننەن ءۇش جىلدا ورالعان ەكەن. ول وكوپ قازىپ قايتتى ما، ءيا، پاتشانىڭ كوpiن قازىپ قايتتى ما، ونىسىن جاپپار تولىق بىلمەيدى. ايتەۋىر ءۇش جىل جەر قازعانىن عانا ءecتىپتى. «جەتىمدىك قىلمىسىن» وتەپ قايتتى دەيدى.

نۇرساپا اۋىلىنا قايتىپ كەلگەندە «ورىسشا» ءجۇرىپتى. جانقالتاسى كوپ، شولاق-شولاق كيىمدەرى بار ەكەن. قىلاياعى تىماقتى دا تاستاپ، «ماڭدايىندا قالقايعان بىردەمەسى بار، سىرىلماعان جەپەك» كيىپ كەلىپتى. مۇنىسى شاپكا بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ اۋىلعا تۇڭعىش پايدا بولعان «ورىس تا، پاتشا اسكەرى دە» اكەمنىڭ وسى iنici ەكەن. ءوزi دە ماڭدايى شودىرايعان، الپامساداي جىگىت بولىپ ءوسىپتى. «جەتىم ورىس» بولىپ اتالعانى - اقساقالداردىڭ ەندى ونى تiپتi جەك كورەتىن بولعانى عوي. «ورىستا» شوقىنىپ قايتقانداي كورىنىپتى. نامازدى تالكۋايتتاعىش بولىپ كەلگەن سياقتى. ءوزى ورازا ۇستاماي، ورازا ۇستاعانداردى شويىن ساعاتىنا باعىندىرىپ، اشىقتىرىپ وينايدى ەكەن. اۋىلداعىلارعا بۇلتتى كۇندەرى ءcاpeciن ەرتە ىشكىزگەنىمەن قويماي، اۋىزاشاردا «ءالى كۇن باتپادى»، دەپ ىمىرت ۇيىرىلگەندە ىشكىزەتىن بولىپتى. ءتىپتى بەكنازار ءبيدى دە اۋىز اشقىزباي، اشتىقتان شيقىلداتىپ ويناپتى. قاتتى جۇدەگەن بي شورت بۇزىلىپتى اقىرىندا:

- ەي، شوقىنشىق، جوعال كوزىمنەن! - دەپ قۋىپ شىعىپ، كۇن باتپاعانى راس بولسا دا، سەنبەي تاماعىن جەي بەرەتىن بولىپتى.

- قازاقتى بىلاي قويىپ، ورىسقا باعىنباي كەلگەنىمدە، ەندى سەنىڭ وسى الاقانداي شويىنىڭا باعىنايىن با! - دەپ كىجىنە "اشادى" ەكەن اۋزىن.

اقساقالدار جاعىنان نۇرساپاعا تاعىلعان كىنانىڭ تاعى بipi -  «كىشىلىكتى» ۇمىتقاندىعى ەكەن. اقساقالداردىڭ «كىشىلىك» دەپ بىلەتىنى، سالەم عانا ەمەس. سالەمدى، باسقا دا ءجاي ادەت-
ادەپتەردى نۇرساپا تولىق ورىندايدى ەكەن. ولارشا «كىشىلىك» دەگەن ءسوز تۇپ-تۋرا قۇلدىق. ادەتتەگى يبا - دالاعا شىعاردا ۇلكەندەردىڭ كەبىسىن قويىپ بەرۋ، قۇمانىن الا شىعىپ، دارەتكە وتىرعان اقساقالدىڭ ارتىندا قىديىپ تۇرۋ، اتىن اكەپ ەرتتەۋ، ولاردى قولتىعىنان كوتەرىپ اتتاندىرۋ، كەلگەندە ءتۇسىرىپ الىپ اتىن بايلاۋ، ات سۋىعاندا شىدەرلەپ قويا بەرۋ، تاماقتا قولىنا سۋ قۇيۋ بۇل سالتتاردى كەزدەسە قالعاندا نۇرساپا دا ورىنداي سالادى ەكەن.

ال، قۇلدىق دەيتىنىمىز - مۇنداي بۇگەجەكتەۋشىلىكتى امسە مىندەتىم دەپ تانۋ، ىزدەپ ءجۇرىپ icتey. نۇرساپا بۇل «كىشىلىكتى» ىستەمەيتىن بولىپتى. «اقساقالداردا دا قۇداي بەرگەن قول بار، ولاردىڭ قولدارى ءبىزدىڭ قولىمىزدان  الدەقايدا ۇزىن دا. ۇpa قالعاندا ءتىپتى قاتتى عوي. «ءبىز جوقتا وزدەرى ىستەي سالسا نeci كەتەدى!» دەيدى ەكەن. ال، اقساقالدار نۇرساپادان بۇل «كىشىلىكتى» قاتتى ىزدەيتىن بولىپتى، بىرنەشە رەت شاقىرىپ الىپ زەكىپتى دە. وندايدا: «نە بولا قالدى» دەيدى ەكەن نۇرساپا. سەبەبىن ۇققان سوڭ جايماشۋاقتاپ سويلەپ، جاقسىلاپ قانا شەنەيتىن بولىپتى.

بۇل - ءۇي اراسىنداعى ۇساق-تۇيەك «قىلمىس» قوي. نۇرساپادان كوپ وتپەي ipi قىلمىس تا تۋىلىپتى:

اسكەردەن قايتقان سوڭ باينازاردىڭ قۋاندىعى بip جاقسى ات سىيلاعان ەكەن. سونىسىن ءمىنىپ، اۋىل اقساقالدارىنا ىلەسكەن توپپەن بipگe بip تويعا سول «ورىس» تا بارا قالىپتى. ول كەزدەگى اس-تويلاردا اقساقالدار رۋ تارتىسىنا تۇسپەي، شايقاسپاي، مۇيىزدەسپەي قالعان با. كەكەتىسىپ-مۇقاتىسىپ، ماقالداسىپ-ماقامداسىپ، قورلاسىپ-قومسىنىسىپ وتىرىپ، ارتىنان قىزىسا كەتەدى ەكەن. ءسويتىپ، ارقايسىسى ءوز رۋىنىڭ ۇرانىن شاقىرىپ كەپ قالعاندا، تاپ-تاتۋ ويناپ-كۇلىسىپ وتىرعان ازاماتتار ءدۇر eتiپ ءبولىنىسىپ، اتتارىنا مىنە قامشىلاسىپ، سويىلداسىپ الا جونەلەدى ەكەن.

الگى «جەتىم ورىس» توبەلەس شىققاندا «ۇيالماي-قىزارماي» اتىن جەتەلەپ، جەكە بارىپ وتىرىپ الىپتى. «قوجان اتانىڭ» شىمىرباي ۇرانى الدەقاشان شاقىرىلسا دا، جەلپ ەتكەن ول بولماپتى. جاپ-جاڭا قۇلىن-تايداي ايقاسىپ جۇرگەن جىگىتتەر ەندى ءاپ-ساتتە ايعىر بولىپ شايناسىپ تا، تەبىسىپ تە جاتىر، قىزىلشەكە بipiن-بipi شىقپىرتىپ ءجۇر، قامشىلار ىسقىرىپ، وق جىلانداي ىرشيدى تۋ تالاقاي.

- ەي ورىس، اتتانعا شىقپاساڭ، اتىڭدى بەر! - دەپتى بip قوجان تەپسىنىپ كەلىپ.

- مۇنداي قانىشەرلىككە ات بەرمەيمىن! - دەپتى  «جەتىم ورىس».

- ەي شوقىنشىق، قان جوق پا سەندە!

- قان جوق بولسا، قان ىشكىزەيىن دەپ پە ەدىڭ؟!. الجىعان
شالدار ايقاستى دەپ تاپ-تاتۋ دوس-تۋىستارمەن قىرىلىسايىق
پا!.. بەت الدى جىنىكپەي وتىر بىلاي! ەسىڭ دۇرىس پا، نە بولا قالدى!

- قاپ، سەنى! - دەپ الگى قوجان جەردى بip تeyiپتi دە، ءوزىنىڭ جاۋىرىنا جۇگىرىپتى.

بىرنەشە ادامدى سوققىعا جىعىپ، شەر-قۇماردان شىعىسقان قوجاندار توبىمەن اۋىلىنا قاراي بەتتەگەندە، نۇرساپا دا ارتتارىنان ىلەسە قايتىپتى. الگى قوجان جالت قاراپتى دا، جاۋىرىن تەبىنىپ قالىپ، الداعى اقساقالدى قۋىپ جەتىپتى. ءوزىن بەكنازارعا شاعىستىرىپ بارا جاتقانىن سەزگەن نۇرساپا تىزگىنىن تارتا بەرىپتى. بەكنازار ارتىنا جالت بۇرىلىپ:

- ەي، سەن بepi كەلشى، ەي! - دەپتى نۇرساپاعا. نۇكەڭ دە جالت  بۇرىلىپ تۇرا كەپ قاشىپتى. - قۋىڭدار، انانى! ۇرىپ-جىعىپ، بايلاپ اكەلىڭدەر! - دەپ زىركىلدەپتى شال.

بىرنەشeyi تۇرا كەپ قۋىپتى، «قۋاندىق-قوڭىر» شالدىرا قويماپتى دا، قۋعىنشىنىڭ كوبى تىزگىنىن تارتىپ ارتىنا قايىرىلىپتى. قارا ءۇزىپ كەتكەن نۇرساپا ارتىنا قاراسا، ەكى قۋعىنشى قالماي قۋىپ كەلەدى ەكەن. ارتىنا قايىرىلا شاۋىپ، وزدەرىن قۋىپ كەپ بepiپتi.

- مەن سەندەرگە نە عىپپىن! - دەپ ەكەۋىن قامشىسىمسن ەكى وسىپ قايىرىپتى دا، اياڭداپ ناعاشىسى جاققا تارتىپتى...

سودان بepi اي وتكەندە، شالدار ونىڭ جاقسى كورەتىن جاپپارى مەن قۋاندىعىن جىبەرىپ، قايتارىپ الدىرعان ەكەن. بۇل قىلمىسىنا اقساقالدار كەشىرىم ەتكەن بەينە كورسەتىپتى دە، ابىن-كۇبىن «باسىن بايلاۋدى» ويلاستىرىپتى. بايلاعاندا دا بۇل «قاشاعان قانسىزدى» وزدەرىنىڭ ىقپالىنان شىعا المايتىن، شىرما-شاتۋ، مىقتى بايلانعان ايەلگە قوساقتاۋدى ويلاستىرىپتى: بۇل اۋىلعا ەڭ الال كۇڭ بولا العان قۇيقانىڭ ايەلىنىڭ مونتاناقتاي «ءسىڭلىسى» بار ەكەن. ونىڭ اكeci - «قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن شال» اتالاس اۋىلعا جاسىنان مالاي بولىپ كەلگەن، ۇيا بۇزباس باعىنىشتى شال، قىزىنا قالىڭ مال كەتپەيدى، بۇل قىز دا اپكەسى تارىزدەس، «اۋزىڭ قايسى دەسە تاناۋىن كورسەتەتىن بip بايعۇشىم». ونىڭ ۇستىنە اپكەسىنەن گوpi وڭدىرەك. «جەتىم ورىستىڭ» كوزىن تارتا الادى. «جاڭا كەلىنگە» اپكەسى - «كونە كەلىن» قازىق بولادى دا، «جاڭا كەلىن» قايسار تۇلعا قازىق بولادى. مۇنىمەن ۇيلەنسە، بۇل «قانسىزعا» قان ءبىتىپ، اۋىلدان قيا باسىپ كەتە المايتىن بولادى.

- وسىلاي تۇجىرىمدالىپتى دا، وسىلاي قۇپتالىپتى.

«جەتىم ورىستىڭ» قۇپتاۋ-قۇپتاماۋىنا قاراسىن با، شالدار دەرەۋ قۇدا ءتۇciپ، قويعا باتا قىلىسىپتى دا، «قازىر ۇيلەنبەيمىن» دەگەن «ورىسقا» اقىرىسىپتى: «اق باتانى بۇزۋ - حاق تاعالاعا دا، ارۋاققا دا اۋىر قىلمىس» دەيتىن ۇكىمگە قارسى ءۇن شىعارۋشىنىڭ اۋزىن قارىماي ما!

«كۇيەۋ» بارماي قاشىپ كەتسە دە «كەلىن» تۇسىرىلگەن ەكەن. نۇرساپانى بىرنەشە جىگىت جىبەرىپ ۇستاتىپ اكەلىپتى دە، «كەلىنىنىڭ» توسەگىنە سۇيرەتكىزىپ كىرگىزىپتى.

توسەككە قىزدان دا بەتەر ەرىكسىز كىرگەن «كۇيەۋدىڭ» مۇنداي اقىلدى ءتىل جاقتى بولۋى نەكەن-ساياق كەزدەسەر. جازىقسىز قىزدى جابىرلەمەي، زورەكەر قۇدالىققا قارسى «دۇعاسىن» ۇشكىرىپتى كەلىپ: ءوزىنىڭ قاشىپ جۇرگەن سەبەبىن، بۇلاردىڭ زورلاپ قوساقتاعانداعى ماقساتىن جاس قىزعا ءتۇسىندىرىپتى. بۇل ۇيلەندىرۋدىڭ جىگىتتى اعالارىنشا تاپجىلدىرماي قۇلدانۋ ءۇشىن، قىزدى اپكەسىنشە كۇڭدىككە ءتۇسىرۋ ءۇشىن بولىپ وتىرعانىن تولىق  ۇقتىرىپتى ءسويتىپ.

- Ceنi مەنسىنبەگەندىگىم ەمەس، مەنىڭ بۇلارعا باسىمدى بايلاتىپ، جاپپار مەن ايساپاشا قۇل بولعىم كەلمەيدى، ءاcipece كەدەي بولسا دا اكە-شەشەسى بار، كىناسىز تازا سەن بەيشارانى اپكەڭ سياقتى ءشومىشباس كۇڭ ەتكىم كەلمەيدى.
سوندىقتان، مەنىمەن قوساقتالىپ كىرلەنبە! - دەپ ۇگىتتەپتى.

- اعاتاي، ولاي بولسا، - دەپتى قىز، مەنى ۇيىمە ءوزىڭىز ەرتىپ اپارىڭىز. وسى ءسوزىڭىزدى اكە-شەشەمە تولىق ۇقتىرىپ، ءوز قولىڭىزبەن تاپسىرىپ بەرىڭىز, ايتپەسە، ول اۋىل مەنى قينايدى! وسى سوزگە كەلىسكەن سوڭ نۇرساپا سول ءتۇنى ءوزىنىڭ اتىمەن قىزدى ۇيىنە اپارىپ تاپسىرىپ بەرىپ، ءوزi سول بەتىمەن تاعى جونەلىپتى... سونىمەن جىل ءوتىپ، شالداردىڭ اشۋى باسىلدى-اۋ دەگەن كەزدە جاپپاردىڭ ۇيىنە كەلىپتى. العاش كەلگەندە ەشكىمنەن جامان ءسوز ەستىمەگەن ەكەن. شالداردىڭ الدىنا كىرمەپتى دە، جاپپار مەن ايساپانىڭ قاسىندا بولىپ، ودان دالدالانا ءجۇرىپ نۇرجان، قۋاندىقتارمەن كورىسىپتى. جەلتوقساننىڭ سۇركەي بip كۇنى تاڭەرتەڭ جارق ەتە تۇسكەن جازاسىن بip-aق كورىپتى ءسويتىپ. جاقىن سىبايلاس، تۋىس اۋىلداردان جيىرما شاقتى جىگىت جاپپاردىڭ قىرىق شوقپىت ءۇيىن قورشاي قالىپتى دا، جاڭا كيىنىپ جاتقان نۇرساپانىڭ موينىنا قىل شىلبىردان ەكەۋ-ۇشەۋىن تاستاپ-تاستاپ جىبەرىپ، سۇيرەتە جونەلىپتى. سۇيرەتكەننەن سۇيرەتىپ قۇدىق باسىنا اپارىپتى. كۇنى بۇرىن قاعىلىپ دايىندالىپ قويىلعان ءتورت قازىققا نۇكەڭدى ەكپەتتەتە كەرىپ تاستاپ، جالاڭاش ارقانى قامشىمەن وسىپتى كەلىپ. الپامساداي بىرنەشە جىگىت تىپىر ەتكىزبەي ۇستاپ تۇرعان جاپپار مەن ايساپادا ءۇن سالىپ بوزداۋدان باسقا نە شارا بولسىن. نۇرساپادا ءۇن جوق. "اقىرىن ۇر" دەي الاتىن دا ەشكىم جوق. شالدار اقشيىپ تۇر.

داعداپ وتىرىپ قىرىقتى سوققان دۇرەشى اقساقالدارعا قاراعان ەكەن. "قىرىق شەلەك سۋ!" دەپتى ولاردىڭ بipi ساڭق ەتە ءتۇسىپ. كۇز اقىرىنىڭ مۇزداي سۋى قۇدىقتان تارتىلىپ، نۇرساپانىڭ ۇستىنە توگىلىپتى كەلىپ. دۇرە ارقاعا عانا سوعىلعانىمەن، سۋ الا قالدىرماي، بار دەنەسىنە قۇيىلىپتى. "اق باتانى" بۇزعان قىلمىستىنىڭ "اق جازاسى" وسى ەكەن.

قامشىدان ءتىلىم-ءتىلىم بولىپ قولدىراپ، قىزىپ كەتكەن قىپ-قىزىل وتتاي ارقاعا مۇزداي سۋ قۇيىلىپ، كۇنادان "تازارعانىمەن" قاسقىردان قالعان جەمتىكتەي الجا-الجا بولعان ەكەن. ەسىنەن تانىپ قالعان، نۇرساپا جاپپار مەن ايساپانىڭ كوتەرۋىمەن بip كەزدە ورنىنان ارەڭ تۇرىپتى. ۋ ىشكەن ادامداي ىشىنە ءبۇرىلىپ، سەندەلەكتەي بەرىپتى دە شالدارعا قاراپتى.

- كەزى كەلگەنشە ءولىپ كەتسەڭدەر، وسى سۋلارىڭدى كورلەرىڭە قۇيارمىن! - دەپ قاتتى تىستەنە قالشىلداپتى. - بىراق ءولىپ كەتسەڭدەر قامشىلارىڭ قايتارىلماي قالادى ەكەن عوي، قاپ!..

- مىنا باتشاعار نە دەيدى؟! - دەپ بip شال انادايدان تەپسىنە ۇمتىلعاندا، نۇرجان مەن قۋاندىق ونىڭ الدىن توسا قالىپتى دا، جاپپار مەن ايساپا اۋزىن باسىپ نۇرساپانى الا جونەلىپتى.

اعالارى توقتى-سەركەش، الۋەتتىلەرى قوي سويىپ، باۋىرلارىن سورپالاعان ەكەن. بىراق، نۇرساپا سودان كوپ وتپەي، وبا دەرتىنەن وپات بولىپتى دا، شالداردىڭ دۇرەسى مەن سۋىن «قايتارىپ بەرە الماي» كەتىپتى. «قۇدايدىڭ قارعىسى ءدال ءتيىپتى، ارۋاقتىڭ دالدەپ اتقانى وسى!» - دەپتى شالدار. «اق باتانى بۇزۋ دەگەن وڭاي كۇنا ما!»

ادىلەتتى «تەرگەۋشىم»، مۇنداي زور قىلمىستىڭ جازاسىن ۇلى قۇداي بەرمەسە، وعان ادام پەندەنىڭ كۇشى شاق كەلەر مە! دۇرە ولتىرە الماعاندىقتان وبا جىبەرىلگەن عوي. مەنىڭ اكەمنىڭ ەڭ جاقسى دەگەن iنici وسىنشالىق قىلمىس وتكىزىپتى، ءاcipece جيھانگەر اق پاتشاعا اسكەر بولۋىن قايتىپ قانا ۇمىتارسىڭ!

VI

قۇرماننىڭ ۇلدارىن قىرسىق تاعى شالىپتى. قىلمىسكەر ۇرپاقتى قىرسىقتار قاشاندا وڭاي تاۋىپ شالماي ما. بۇل جولى كەلىستىرىپ شالىپتى: كۇمىسجان ارتىقشا ازاپتانىپ ءجۇرىپ تاپقان اۋرۋىمەن مەزگىلسىز دۇنيە سالىپتى دا، ودان تۋعان ءبىزدىڭ ۇلكەن اعامىز بيگەلدى مەن اپكەمىز بيجان تاعى دا كىشكەنتايىنان جەتىم قالىپتى. تۋا سالىپ جەتىم اتالا قويۋ قىلمىستى پەندەلەردىڭ ادەتى عوي. بيجاندى اكەمىز باينازاردىڭ ۇيىنە بەسىگىمەن اپارىپ بەرە سالىپتى دا، بيگەلدىنى ءوز قوينىنا تىعا سالىپتى. قىرسىق زورىق دەرت بولىپ كەلىپ، الدىمەن كۇمىسجاندى قاققان سوڭ، شالا بولىپ قالدى دەگەندەي، ىلە-شالا وبا بولىپ كەلىپ، نارداي نۇرساپانى سوعىپ جiبepiپتi. بۇدان جەتىم قالا قويعان ەشكىم جوق ەكەنىن بىلگەن سول جويقىن قىرسىق، جيىرما شاقتى كۇن وتكەندە قايتا ورالىپ، ايساپانى الا جونەلىپتى. بيسارا دەيتىن كىشكەنە قىزىن قۇشاقتاپ زارلاپ ادۋىن گۇلجان قالعاندا عانا قاناعاتتانعانداي بولعان وبا توقتاي قويىپتى. باقاداي شاقىرعان ءبىر ۇلكەن اۋىلدان تاڭداپ اكەتكەنى - بip جەسىر جالشى مەن جاپپاردىڭ وسى ەكى ءىنىسى عانا ەكەن...

«تەرگەۋشىم»، ءسىز قىرسىقتاردىڭ قىلمىستىنى قالاي تاباتىنىنا ونشالىق نازار اۋدارماعان سياقتىسىز. بۇل جايىڭىزدى ءسىزدىڭ قىلمىستى تەرگەپ تابامىن دەپ كوپ شۇقشياتىنىڭىزدان بايقايمىن. Cىزگe مەنىڭ ءجون ۇيرەتەرلىك تيتتەي دە قۇقىعىم جوق. بىراق ءسىزدىڭ بۇل ءادiciڭiزدeن مەن دە كوپ قينالدىم. سوندىقتان، ايىپقا بۇيىرماساڭىز، قىلمىستى تەز مويىنداتۋ جايلى كەڭەس بەرگىم كەلەدى: قىرسىق سىزبەن كاسىپتەس اۋليە عوي. قىرسىقتى قۇداي تاعالا ىسكە سالادى دا، ءسىزدى ۇكىمەت ىسكە سالادى. پارىقتارىڭىز سول عانا. بىلايشا ايتقاندا، ءسىزدىڭ سىيىنار ءپىرىڭىز قىرسىق بولۋعا ءتيىستى. سەبەبى، ول تاريحتان بepi بارلىق سورلى «سويقانداردىڭ» قىلمىسىن موينىنا ارتىپ، جازالاپ كەلە جاتقان، وتە تاجىريبەلى اۋليە. ونىڭ تەرگەۋ تاجىريبەسى - اۋىل-قىستاق، كوشە ۇستىنەن بip-بip رەت ۇشىپ ءوتۋ عانا. سوندا ناعىز قىلمىستىنىڭ ءوزى بادىرايىپ، كوزگە كورىنىپ كەتەدى. ويتەتىنى، ناقتىلى قىلمىستىدا قورعان-پانا، قولداپ قورعاۋشى دەگەن بولمايدى. تەرگەۋشى اسپاننان ءتونىپ كەلە جاتقاندا قىلمىستىنىڭ ءوزى جاسىرىنار جەر تابا الماي، الاڭ-اشىقتا مەن مۇندالاپ تۇرا قالادى. ءسىزدىڭ ءپىرىڭىز ايساپا، نۇرساپا، كۇمىسجان سياقتى قىلمىستىلاردى ءدال وسى ادىسپەن تاۋىپ الا قويدى عوي. ايتپەسە بۇكىل اۋىلدا بۇدان دا باسقا ادامدار از با ەدى. ءاسipece, جەرىن جەپ، جاسارىن جاساپ بولعان كارىلەر دە كوپ ەمەس پە ەدى. ال، انالاردىڭ تالاسسىز، جالاڭاش قىلمىستىلار ەكەنىن بىلىسىمەن، ولاردى سوزگە كەلتىرمەي مويىنداتىپ، ماڭگىلىك تۇرمەسىنە الا جونەلمەدى دە! سوزگە كەلسە، بۇلاردىڭ قايسىسى وڭايلىقپەن جان بەرە قويماق.

«تەرگەۋشىم»، ءسىزدىڭ دە وسى ءادىستى قولدانعانىڭىز ءجون شىعار. قىلمىستى «مەنمۇندالاپ» تۇرعاندا تەرگەي بepiپ قيناۋدىڭ قاجەتى قانشا؟! وسى تەرگەۋىڭىزبەن بىردەمە تاپساڭىز دا، تابا الماساڭىز دا ءباpiبip الاسىز عوي. نۇسقاۋشىڭىزدان بۇيرىق كەلىپ بولدى ما!

قۇرمان تۇقىمىنان سوپيىپ جالعىز قالعان جاپپار، سوڭىنان قالماي قويعان قىرسىقتارعا قاتتى ىزالانىپتى. مال باعۋ، وتىن الۋ سياقتى ۇيرەنشىكتى مىندەتتەرىن تاستاپتى دا، اكeci قۇرماننان بepi قاراي شالعان قىرسىقتىڭ ءبارىن ىزدەپ، جالعىز شولاعىن ءمىنىپ اپ، ەل كەزىپ كەتەتىن بولىپتى. مۇندايدا كوزگە قىرسىق شالىنسىن با! ءار اۋىلعا بارىپ، قىرسىقتى دەپ بىلگەن ۇيلەرگە ادەيىلەپ قونادى ەكەن.

«قۇتىرعان يت كوردىڭ بە وتتاپ تۇرعان،

پالە بار ما اۋىلىڭدا جاتقان-تۇرعان؟

ءوزىم قىرسىق تابا الماي جۇرگەنىمدە،

مەنەن قىرسىق سۇرايدى قاي انتۇرعان!»

 

اتاقتى شاتاقتاردىڭ وسى ولەڭىن جاپپار قوناق كادەسى رەتىندە قونعان ءۇي باسى ايتىپ ءجۇرىپتى. اقىرى شاتاق ولەڭ  وزىنە دارىپ، بۇل جانردا ول سۋىرىپ سالما اقىن بولىپتى. Tiپتi قىلىعىنىڭ بارلىعى قىرسىقتىڭ ءدال ءوزi سياقتى بولىپ كەتكەندىكتەن، بۇل شاتاقتان ءوز اۋىلدارىنىڭ كارىلەرى دە قايمىقپايتىن icپeت بايقاتىپتى. ءKiشى شەشeسi  كەنجەسارى ونىڭ كوزىنە كورىنبەۋگە تىرىساتىن، كورىنە قالسا بايپەك قاعاتىن  بولىپتى.

قىرسىق تابا الماي ابدەن زارىعىپ جۇرگەن جاپپار قىستىڭ ايت بولىپ جاتقان بip كۇندەرى، ءوزi كوبىرەك كەزەنگەن بip اۋىلدىڭ جولىن تورىپتى. بۇل - نۇرساپانىڭ ارقاسىن تىلگىلەگەن مىقتى دۇرەشىنىڭ اۋىلى ەكەن.

مەرەكە كۇندەرىندە قىز-كەلىنشەكتەر ساندەنىپ جەڭىل كيىنەدى عوي. قىزىل-جاسىلدى بولىپ كەلە جاتقان بip توپ اتتى قىز-كەلىنشەكتىڭ اراسىنان دۇرەشىنىڭ قارىنداسىن، ارتىنان كەلە جاتقان ەندىگى بip توپتىڭ اراسىنان قاتىنىن تانىعان جاكەڭ، eكi توپتى ايعىرشا قايىرىپ قوسىپ، قۋا جونەلىپتى. ولاردى شاشاۋ شىعارماي تاۋ قۇمىنىڭ بip تۇيىق شۇڭقىرىنا ايداپ اپارىپ، كەشكە دەيىن قاماپتى. كۇن شاقىلداعان اياز. ايەلدەردىڭ جىلاۋى مەن جالىنىشىن تىڭدايتىن ادام قىرسىق ىزدەي مە. كۇن باتىپ، قاس قارايا بەرگەندە:

- سالقىندادىڭدار ما؟ - دەپ سۇراپتى جاپپار.

- Yciپ كەتتىك، اعاتاي! - دەپ شۋ ەتە ءتۇسىپتi قىز-كەلىنشەك بىتكەن.

- ە، الدىمەن بوربايلارىڭ ۇciگeن شىعار؟ وندا ادەمى كيىمدەرىڭنىڭ راقاتىن بۇگىن عانا كورىپسىڭدەر، ال قايتىڭدار! - دەپ الدىمەن جاكەڭنىڭ ءوزى شاۋىپ الا جونەلىپتى. ءوزi دە تونعان بولسا كەرەك.

مۇنى ecتiگeن دۇرەشى ەرتەڭىنە قاسىنا eكi جىگىت ءepتىپ، جاپپاردىڭ iزiنe ءتۇciپتى دە، ءتۇس اۋا بەرگەندە بip يەن ويپاڭدا ونىمەن كەزدەسە كەتىپتى: ياناتتاپ قامشى ءۇيىpe كەلگەن ولار بipep قامشى سالىپ تا ۇلگەرىپتى. «ىزدەگەنگە سۇراعان»، قىرسىقتى ءوزى ىزدەپ جۇرگەن شاتاقتىڭ دا بip سەنگەنى بولسا كەرەك قوي.

«كوپتەن بepi ىزدەپ جۇرگەنىم دە وسى قامشىلارىڭ ەدى، مۇنشا زارىقتىرىپ قايدا ءجۇر ەدىڭدەر!» - دەپ سالىسا كەتكەن جاپپار، ۇشەۋىن دە اتتان دومالاتىپ ءتۇcipiپتi. قورعاسىن جىپشىلەپ ءوزى ورگەن دويىر قامشىسىن بىلەپ، جازىقسىزداۋ ەكەۋىن وتىرعىزىپ قويىپتى دا، دۇرەشىنى جەلكەدەن باسىپتى كەلىپ:

- كەدەيدى كەزەڭنەن توسىپ، ويپاڭنان تونايتىن قىرسىعى سەن ەكەنسىڭ عوي! - دەپ، شالبارىنىڭ باۋىن ءۇزىپ جىبەرىپ، جالاڭاشتانعان قۇيرىققا جيىرمانى ۇرىپتى.

- ەندى جيىرما قامشى قالدى موينىڭدا، نۇرساپاعا قۇران وقى!.. نۇكەشىم كەشىرىمشىل ەدى، ول ءۇشىن مەن دە كەشتىم! - دەپ جىلاي بۇرىلعان جاكەڭ اتىنا قارعىپ ءمىنىپ جۇرە بepiپتi.

بۇل قىرسىقتان كەگىن العانىمەن بۇدان كەيىن جاكەڭە تاعى بip ۇلكەن قىرسىق جابىسىپتى. بوزقىراۋدا بوزداعان سونشاما قىز-كەلىنشەكتىڭ كوز جاسى قويسىن با، «جىندى جاپپار» اتاندىرىپ جىبەرگەن ەكەن. جاكەڭ كەلە جاتقاندا سول وڭىردەگى ايەل بىتكەن «جىندى جاپپار» كەلە جاتىر دەپ شۋلاي قاشاتىن بولىپتى. ءوزى تاپقان اۋرۋعا داۋا جوق، كۇمىسجان قايتىس بولعاننان كەيىن، ول وسى اتاقتىڭ سالدارىنان ءتورت-بەس جىل بويىنا ۇيلەنە الماپتى. «جىندىعا» قاي eci دۇرىس ايەل تابىلسىن. جاكەڭ دە قاسارىسىپ «eci دۇرىس» ايەل ىزدەۋمەن بولىپتى. ال شالداردىڭ تاپقانىنا جاپپار كونسىن بە، شالداردىڭ: «امەڭگەرىڭدى جاتقا جىبەرسە، تەرىس باتامىزدى بەرەمىز» دەپ ساقىلداۋى جيىلەي ءتۇسىپتى دە، جاپپاردىڭ باسقا ايەل ىزدەپ شاپقىلاۋى جيىلەي ءتۇسىپتى. «مىنا شالدار سالت بويىنشا گۇلجاندى ماعان قوسپاي قويمايدى، ال گۇلجان ۇستىنە ايەل الدىرمايدى. نە بولسا دا اۋەلى ءوز ەركىممەن بip ايەل تاۋىپ الىپ، كورگىلىكتى سودان كەيىن كورەيىن!» دەپ شاپقىلاپتى.

قۇيقا ءوزىنىڭ بايجۇرقا دەگەن ءىنىسىن استىرتىن قوسىپ بەرىپ، جاپپارعا: «قاسقا اتاڭنىڭ مارقا دەيتىن اۋىلىندا جانقوجا اتتى مومىن مولدانىڭ بip قىزى بار، سونى كورىپ كەلىندەرشى!» دەپتi سىبىرلاپ قانا.

Eكeyi ىزدەپ بارىپ، جازىق-جاساڭ جايلاۋدا شاعالاداي اپپاق، كيىز ۇيلەرى بار باي اۋىلدىڭ شەتىندەگى بip كىشكەنە قارا ۇيگە ءتۇسىپتى. ۇيدە جۇدەۋ كيىنگەن اق-سۇر قىز عانا وتىر ەكەن. جولاۋشىلار كipiپ بارعاندا، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ سىرماق سالىپتى. كونەلەۋ ءماسىلى قىز كەبىسىن كيىپتى دە، دالاعا شىعىپ شاۋگىم اسىپتى. قايتىپ كipiپ قولىن جۋىپتى دا، داستارقان جايىپتى. سىقپا قۇرت پەن تارىسىن قويىپ، شاي قۇيىپتى. بip-eكi شىنىسى قۇرساۋلى بولعانىمەن تاپ-تازا جۋىلعان ەكەن. بip تىزەرلەپ شاي قۇيىپ وتىرعان وتىرىسى وتە يكەمدى، وتە ادەپتى كورىنگەن قىزعا ەكى جولاۋشى ءۇنسىز قاراۋمەن بولىپتى. بۇلاردىڭ سونشا نەگە قارايتىنىن بايقاماعانداي، قىزدا يمەنىc تە، ىڭعايسىزدانۋ دا جوق سەكىلدى.

-   اكە-شەشەڭ قايدا، قالقام؟ - دەپ ءۇن قاتىپتى بايجۇرقا.

-  وز شەشەم قايتىس بولعالى ون جىل بولدى. اجەمدى ءepتىپ اكەم ناعاشىلاپ كەتىپ ەدى.

- ءجاي كوpiپ قايتۋعا عانا ما؟ قىز كۇلىمسىرەپ الىپتى.

- ءۇي ىشىندە بىردەمە جەتىسىڭكىرەمەي قالعاندا اجەمنىڭ توركىنشىل بولاتىنى بار.

سويلەسكەن ءسوز، قاتىسقان ءتىل وسى عانا.  شاي ءىشىپ، «اللاھۋاكبار» ايتىسقان جولاۋشىلار اتقا ءمىنىپتى.

- مىنا بالا قالاي؟.. ۇناي ما؟ - دەپ سۇراعان بايجۇرقاعا:

- بۇل دا جاستاي جەتىم قالىپتى-اۋ؟.. شۇيكيگەن بip بايعۇس قوي ءوزى! - دەپتى جاپپار. الىپتاي زور دەنەلى بايجۇرقا كۇبىدەن شىققانداي جۋان كۇلكىسىمەن قارقىلداپ كۇلىپتى كەلىپ.

- «قىرسىعى بارعا قىز جاقپايدى» دەگەن وسى!   «شۇيكەباس»، «كۇس اياق»، «كۇڭەش» دەيتىندەرىڭ قالىپ ەندى
شەندى «شۇيكيگەندى» تاۋىپسىڭ عوي، ساعان داۋا جوق ەكەن!.. قاپ-قارا جاپپارعا اپپاق تا جاقپاپتى!.. «شۇيكيگەندىگى» - كامالاتقا ءالى جەتىپ، دەنەسىنىڭ تولىسپاعاندىعى راس، جىندى بولماساڭ، كورگەندى ءۇيدىڭ تاربيەلى ecتi قىزى ەكەنىن قيمىل-ارەكەتi مەن الگى بip سوزىنەن-اق بايقار ەدىڭ عوي.

- بايقايىن-بايقامايىن، وسى قىزىڭ جىندى دەمەي ماعان كەلسە، شىن ecتi قىز دەپ بىلەر ەدىم! - دەگەن جاكەڭنىڭ سوزىنە بايجۇرقا ودان ارمان كۇلىپتى...

- قاسقا دا - جانقۇلىدان تارالعان، قوجانمەن تۋىسقان ەل،  بipaق، قوجاننان ipگeci مول، «قوجاندى سويىل بepiپ جاۋعا قوي» دەگەن ماتەلدى شىعارعان جۇرت: «قاسقانى قامشى بepiپ داۋعا عوي» دەگەندى قوسا شىعارعان: شەشەن مەن داۋگەرلەر كوپ شىققان رۋ ەدى. بۇل قىزدىڭ ۇلكەن اتاسى - مارقا بالپاڭمەن تۇستاس بي بولعان كici. بۇل كەزدە ونىڭ ەسقازى دەيتىن كەنجە
ۇلى قاسقانى شۇرق ۇيىرگەن مىقتى بولعان. ەگەر جانقوجا مولدا جاپپارعا قىزىن ءوزi بەرۋگە رازى بولماسا، بۇكىل قوجان اتتانىسقا كەلسە دە الا الماستاي قيىن جەر eدi. بۇعان قۇدا تۇسۋگە شالدار، ارينە شىقپايدى. ءۇيىپ-توگىپ بەرىلەتىن قالىڭ مالعا جاپپار ءۇشىن قايسىسى شىدار. ولار ecتice شىداعاندى بىلاي قويىپ، شورت شەكتەر eدi.

جاپپاردىڭ قىڭقىلداۋىنا قۇيقا مەن بايجۇرقا عانا قايىسىپ، جانقوجاعا سويلەسۋگە ءتىل-جاقتىلاۋ، اعايىنداس بip قاريانى كوندىرىپتى. وعان تاعى دا بايجۇرقا epiپ بارىپ سويلەسكەن ەكەن. مومىن مولدا اۋزىن جىبىرلاتىپ بارىپ، ەسقازىسىنا اقىلداسىپتى. ەسقازى جالعىز-اق گۇج ەتە ءتۇciپتi. ءوزى دە قىزىل بۇقا ءتاpiزدi گۇرجيگەن تاسىر، قىزىل كوزدi كici ەكەن.

- الگى جىندى جاپپارعا ما؟..ونىڭ ورنىنا ما، قالىڭ مالىنا ما، ءيا، كىسىلىگى مە، نeciنe قىزىعاسىڭ؟ ەندى بىزگە كۇيەۋ بولماعان جىندى-دەلقۇلى مالايلار عانا قالىپ پا! - دەپ جانقوجا مولدانى زەكىپ جەرلەپ شىعارىپتى.

بۇل ءسوزدى سەگىز قانات اق وردانىڭ ipگecىنe تامان بارىپ تىڭداپ تۇرعان بايجۇرقا، قايتىپ كەلىپ جاپپارعا بۇلجىتپاي جەتكىزىپتى. بۇل قورلاۋعا قاتتى نامىستانعان جاپپار ىنىلەرىن تاعى قۇسامەن ەسىنە الىپ جىلاپ جىبەرىپتى.

- اتتەڭ، ايكەنىم مەن نۇكەشىم! ءدال وسى كەزدە قاسىمدا بولساڭدار ەدى-اۋ!..

- بوساما، جاكە، - دەپتى ءوزى دە جىلاپ جىبەرگەن بايجۇرقا. ۇزىن جاعى سولىڭقىراپ ءتۇيىلىپ العان بايجۇرقا، ۇشكىرلەۋ يەگىنە سۇيىق بىتكەن بip شوق قانا ساقالىن سيپاي بەرگەن ەكەن. گۇر ەتە ءتۇسىپتى بip كەزدە.

- جىلاما، قاسىندا مەن بارمىن!.. مەن ولگەنشە جالعىز سىرامايسىڭ! باي اكەلەرىڭ مال بەرۋدەن قورىقسا، جان بەرۋدەن دە قورىقپايتىن اعا-باۋىرلارىڭ ءالى كوپ!

ادىلەتتى «تەرگەۋشىم»، مەنىڭ اكەم ءوز بەتىمەن سۇرگىندەيتىن، ءوز بەتىمەن دۇرەلەيتىن وسىنداي جاۋىز، قىلمىستى ەدى. ونى جىن سوقپاعان، قىلمىس سوققان. قىلمىسى تاسقىنداپ، ىشىنە سىيماي كەتكەندە، شاتاق ىزدەپ جىرلايدى دا، جىلايدى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»