تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتكەندە حالقىمىزدىڭ مۇعالىمدى ەرەكشە قۇرمەتتەپ، وقىعان، توقىعان ادامدى (ەلگە قىزمەت ەتكەن، ۇلتىن سۇيگەن) ەرەكشە قادىرلەگەندىگىن كورەمىز. بىلىمدىلىك پەن مۇعالىمگە دەگەن قۇرمەت عاسىرلار بويى جالعاسىن تاپقان. م.جۇماباەۆتىڭ «قازاقتىڭ قانى ءبىر، جانى ءبىر جولباسشىسى-مۇعالىم. ەلىمىزدىڭ  از عانا جىلدىق ويانۋ داۋىرىنە باعا بەرۋ ءۇشىن التى الاشتىڭ بالاسى باس قوسسا، قادىرلى ورىن مۇعالىمدەردىكى»- دەگەن تۇجىرىمدارى  سوزىمىزگە دالەل.مۇعالىم-ۇلتتىق ءبىلىم مەن دانالىق قازىناسىنىڭ ساقتاۋشىسى بولدى.وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن الاش زيالىلارىنىڭ ەلى ءۇشىن جاساعان جانكەشتى ەڭبەكتەرى تاريحتاعى مۇعالىم، ۇستاز بەينەسىن كورسەتەدى. ۇلت ۇستازى اتانعان احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان از عانا شوعىر زيالىلارىمىز الاساپىران زاماندا ناعىز ۇستاز رەتىندە قازاق بالاسىن وقىتىپ، تاربيەلەپ تە كەتتى. ولاردىڭ مۇعالىمدىك بەينەسى ۇستازدىقتىڭ  ناعىز ۇلگىسى. جازعان ەڭبەكتەرى ءالى كۇنگە دەيىن بىزدەرگە رۋحاني تاربيە بەرىپ جاتىر. 

قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ دامۋ كەزەڭدەرىندە  مۇعالىمنىڭ مارتەبەسى وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولىپ، مۇعالىمنىڭ ورنى تۋرالى ماسەلەلەر قاشاندا تالقىلانىپ وتىرعان.

قازاق زيالىلارى وكىلدەرى حالىققا ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىن جولعا قويۋدا، الدىمەن ونى حالىققا ءتۇسىندىرۋدى كوزدەگەن. ءبىلىم ماسەلەسىنە جەكە ادام مۇددەسى تۇرعىسىنان ەمەس، الدىمەن ۇلت مۇددەسى، ودان قالدى ادامزات مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراعان.ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى تۇرعىسىندا جىبەرىلەتىن قاتەلىكتەرگە دە اسا ءمان بەرگەن. 

پەداگوگ تۇلعاسىنىڭ ءوزى،  تاربيە بەرۋدىڭ  باستى  قۇرالى بولدى. سوندىقتاندا، مۇعالىمدە جوعارعى قۇندىلىقتار: جان-جاقتى ءبىلىم، «اتا-انا» ءرولى، كاسىبي تالانت، ەرىك-كۇش، ءوزىن-ءوزى ۇستاي ءبىلۋ، تالاپ قويۋ، اشىقتىق،   كەشىرىمشىلدىكپەن تۇسىنىستىك  قاراستىرىلدى.

قازاق جازۋشىسى، قوعام قايراتكەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مۇعالىمى سپانديار كوبەەۆ مۇعالىمنىڭ بەدەلى تۋرالى قازىرگى كۇنگە دە پايداسى زور قۇندى پىكىرلەر قالدىردى.س.كوبەەۆ اۋىل مەكتەپتەرىندە قازاق بالالارىنا انا تىلىندە ءبىلىم بەرىپ، ەل ىشىندە زيالىلىقتىڭ ءنارىن تاراتا بىلگەن.

سپانديار كوبەەۆتىڭ 1960 جىلى جارىق كورگەن «تاڭدامالى شىعارمالارى» ەڭبەگىندەگى: «كىشى قۇمدا مۇعالىم  بولىپ جۇرگەن كەزدە ءاردايىم قول بوس ۋاقىتتاردا اۋىل ادامدارىن جيناپ الىپ، جاراتىلىس، گەوگرافيا، تاريح تاعى  باسقا عىلىمداردان حابار بەرىپ وتىراتىن بولدىم. سولارمەن  قاتار قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن  مىسالدار كەلتىرىپ، ورىستىڭ جازبا ادەبيەتىن وزىنشە ايتىپ بەرىپ وتىردىم. مۇنىڭ ءوزى  ءبىر جاعىنان  مەنىڭ اۋىلدا  بەدەلدى بولۋىما سەبەپشى  دە بولدى. مەن پۋشكين، لەرمونتوۆ، سياقتى  اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنىڭ  مازمۇنىن ايتىپ، تۇسىندىرۋمەن قاتار، اسىرەسە كرىلوۆتىڭ  مىسالدارىن كوبىرەك  وقىپ بەرىپ ءجۇردىم» - دەگەن جولداردان ۇستاز ەڭبەگىنىڭ نەگىزگى مازمۇنىن پايىمدايمىز.

 ماسەلەن، «ارينە  العىرلىق تا، تاپقىرلىقتا، ەپتىلىك تە، يكەمدىلىك تە، تاباندىلىق تا قاجەت. بۇلار وقىتۋشىنىڭ بەدەلدى بولۋىنىڭ قۇرالى بولۋعا ءتيىس. حالىق وقىتۋشىنى  ءوزىنىڭ شىن دوسى، اقىل ايتار داناسى،  قاراڭعىدا ساۋلە شاشار شام-شىراعى دەپ ءبىلۋ كەرەك. مۇنىڭ ءۇشىن  وقىتۋشى  ەڭ الدىمەن ءوز وقۋشىلارىنىڭ الدىندا بەدەلدى بولۋى قاجەت.ونىڭ ءبىر نەگىزگى شارتى-وقىتۋشىنىڭ  ءوز ءدارىسىن جاقسى مەڭگەرگەن ادام بولۋى بىلاي تۇرسىن، ونىڭ بەرگەن ساباعى وقۋشىعا ءارى تۇسىنىكتى، ءارى قونىمدى بولۋى قاجەت. وقىتۋشى ءاربىر ساباققا جاقسى دايىندالۋى كەرەك»،-دەگەن يدەيالارى قازىرگى ۇستاز بەينەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن دە اسا قاجەت.حالىق مۇعالىمىنىڭ،وقىتۋشىنىڭ  بەدەلدى بولۋى، وقۋدىڭ  ساپالى بولۋى وقۋشىلاردىڭ تياناقتى ءبىلىم الىپ، سانالى تاربيەلەنۋىن قامتاماسىز ەتەدى دەگەن مازمۇنداعى تۇجىرىمدارى دا ماڭىزدى.

س. كوبەەۆ مۇعالىم بەدەلىن كوتەرۋدىڭ  ۇلگىلەرىن: قوعامدىق  جۇمىستاردى بەلسەنە اتقارۋى قاجەتتىلىگىن، پەداگوگيكا  عىلىمىن  ەگجەي-تەگجەيلى بىلۋگە مىندەتتى ەكەندىگىن، مۇعالىم ءوز ءپانىن وتە جاقسى بىلۋمەن  قاتار، باسقا پاندەردەن دە حابارى بولعانى ءجون ەكەندىگىن، ول كلاستىڭ  قۇرامىن، ءار بالانىڭ جەكە باس  ەرەكشەلىگىن زەرتتەپ ۇيرەنگەنى دۇرىستىعىن، بالالار  ۇجىمىمەن  قويان-قولتىق  ارالاسىپ، ولارعا تالاپتار قويىپ، ولاردىڭ ورىندالىپ وتىرۋىن باقىلاۋعا مىندەتتى ەكەندىگىن، مۇعالىم  ءجۇرىس-تۇرىسى، كيگەن-كيىمى، سويلەگەن ءسوزى ارقىلى ۇلگى بولۋ كەرەكتىگىن، مۇعالىم بالانى جاقسى كورۋى قاجەتتىلىگىن  ايتقان ەدى. 

مۇعالىم بەينەسى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا بۇرىنعى ۋاقىتتاردا ۇستاز بەن شاكىرت قارىم-قاتىناسىنىڭ ەرەكشە ءبىر سىيلاستىققا، قايىرىمدىلىق مانگە يە بولعاندىعى تۋرالى ءجيى ايتىلادى. ويتكەنى، ۇستازدىڭ جەكە باسى، ياعني ءوزىن-ءوزى ۇستاۋى، ءبىلىمى مەن ءسوزى شاكىرتىنە ۇلگى بولا ءبىلدى.

«ەكىنشى ۇستاز» اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ   پسيحولوگيالىق جانە پەداگوگيكالىق  يدەيالارىنداعى: «شاكىرت  تاربيەسى ءۇشىن ۇستازدار  مەن  تاربيەشىلەردىڭ  جەكە ونەگەسىنىڭ  دە ءرولى زور.تاربيەشىلەردىڭ وزدەرى قالايشا تاربيەلەنگەن - گاپتىڭ ۇلكەنى وسىندا»- دەگەن پايىمداۋلاردان قازىرگى ۋاقىت ءۇشىن  ەرەكشە ماعىناسى بار ويلاردى كورەمىز. ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ   تۇسىنىگىنشە: مۇعالىم دە، ىزگى قالا باسشىسى دا تاربيەشىلىك  قىزمەت اتقاراتىن ادامدار.مۇعالىم بالانى  تاربيەلەسە، قالا باستىعى  مۇنداعى  بارشا حالىقتى  تاربيەلەيدى. دەمەك، ۇستاز تاربيەسى - حالىق تاربيەسىنىڭ تەتىگى. 

1968 جىلى «قازاقستان مەكتەبى» جۋرنالىنىڭ №8 سانىندا جاريالانعان «مىنەز-قۇلىق داعدى، ادەتتەرىن  تاربيەلەۋدە مۇعالىمدەردىڭ جەكە باسىنىڭ ۇلگىلىگى» ماقالادامۇعالىمنىڭ بويىنان سىپايىلىقتىڭ مىناداي بەلگىلەرى تالاپ ەتىلگەن: «قوعامدىق مورالعا ءتان قاسيەت، جەكە ادامنىڭ ءوزىن بايسالدى ۇستاي ءبىلۋ كەرەكتىگى، ايتقان سوزگە بەرىكتىك، ءوزى جەتە بىلمەيتىن ماسەلەنى بىلەم دەمەۋشىلىك، ادامنىڭ تالاپتى وزىنە دە باسقاعا دا قويا ءبىلۋ كەرەكتىگىبارلىق  ۋاقىتتا ءوزىن جيناقى ۇستاۋ قاجەتتىگى، كوپشىلىك اراسىندا ادام ءوزىن ءبىر قالىپتى ۇستاي ءبىلىپ، بىرەۋدىڭ ايتقانىن  تىڭداي بىلۋشىلىگى،ادامدارمەن قارىم-قاتىناستا مىنەز-قۇلىقتا جاساندىلىقتىڭ بولماۋ كەرەكتىگى، سىرتقى كورىنىسىنىڭ كوزگە ىڭعايسىز كورىنۋ جايى ت.ب.».مۇعالىمنىڭ بالاعا ىقپال ەتىپ، ۇلگى بولۋ جاعى قاراستىرىلعان. كسرو تۇسىندا قوعامدىق پىكىر ەرەكشە نازاردا بولدى.مۇعالىمدەر ومىرىندە حالىققا  ءبىلىم بەرۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ سەزى، قالالىق جانە اۋداندىق كونفەرەنتسيالار ماڭىزدى رول اتقارعان ەدى.

كەڭەس وداعى تۇسىندا ءبىلىم مازمۇنىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىنان ايىرىلعاندىعى شىندىق. الايدا، مۇعالىمگە قويىلاتىن تالاپتار ارقىلى جاقسى ماماندار تاربيەلەندى. 

قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا مۇعالىم مارتەبەسىن كوتەرۋ، مۇعالىم ماماندىعىنا تۇسۋشىلەر اراسىندا باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ،  ءبىلىم بەرۋ  باعدارلامالارىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ  سىندى وڭتايلى شارالار جۇرگىزىلۋدە.«پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋىنىڭ دا تاريحي  ماڭىزى زور.اتالعان زاڭدا«قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا پەداگوگتىڭ ەرەكشە مارتەبەسى تانىلادى، بۇل ونىڭ كاسىپتىك قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋى ءۇشىن جاعدايدى قامتاماسىز ەتەدى» -دەپ جازىلعان. وسىعان وراي پەداگوگتى ءوز مىندەتىنە  جاتپايتىن فۋنكتسيالارعا  تارتۋدان قورعاۋ، قاراستىرىلماعان ەسەپتىلىكتەن بوساتۋ سىندى مۇعالىمدەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ  ماسەلەلەرىنە  ەرەكشە ءمان بەرىلىپ وتىر.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم بەرۋدى جانە عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا پەداگوگ كاسىبىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جانە پەداگوگيكالىق ءبىلىم بەرۋدى جاڭعىرتۋ وزەكتى ماسەلە ەكەندىگى اتاپ كورسەتىلگەن. وسىلايشا، مۇعالىم مارتەبەسىن بيىكتەتۋ ماسەلەسى قولعا الىنۋدا. الايدا، مۇعالىم بەينەسىنە ساي بولۋ ۇستاز بولۋعا تالپىنعان ادامنىڭ ادامگەرشىلىك جاۋاپكەرشىلىگىنە قاتىستى ماسەلە. اتا-انا بالانىڭ تاعدىرىنا ءبىرىنشى جاۋاپكەر بولسا، مۇعالىم ەكىنشى جاۋاپتى ادام. ناعىز ۇستاز شاكىرتىن وزىنەن اسىرا تاربيەلەپ، ەلگە قىزمەت ەتەتىن تۇلعانى قالىپتاستىرادى. سوندىقتان دا، مۇعالىم بەينەسى ارقىلى قوعامنىڭ دامۋ دەڭگەيى ايقىندالادى. 

باقىتكۇل قۋاندىققىزى سارسەمبينا

Abai.kz