ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى دوساي كەنجەتايۇلىنا قويىلىپ جاتقان ساۋالداردىڭ دەنى ءدىن تاقىرىبىن قۇرايدى. ءوزى دە وسى مازمۇنداعى ساۋالدارعا ءبىلىمى كەمەل عالىم وقىرمان قاۋىمنىڭ بىلگىسى كەلەتىن قانداي ماسەلەگە بولسا دا ىجداعاتپەن جاۋاپ بەرىپ وتىر.

"اباي-اقپارات"

- اسسالاۋماعالەيكۋم، دوسەكە! ءسىزدىڭ "سوپىلار ءىسى" كەزىندە يسماتۋللا ماقسۇمدى قورعاۋعا قاتىسقانىڭىزدان حاباردارمىز. تاپسىرىسپەن جاسالعان جالا ەكەنى ايقىن كورىنىپ تۇرسا دا بۇل ءىستى بىرجاقتى قاراپ، قازاقستانداعى سوپىلىقتى جاڭعىرتۋشىلاردى 12-14 جىلعا سوتتاپ تا جىبەردى. سۇرايىن دەگەنىم، ءسىز قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە وسى جايدى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ كۇن تارتىبىنە شىعارا الاسىز با؟

قۇقىقتانۋشى.

 - مەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ەمەسپىن.  ونىڭ ۇستىنە «سوپىلار ءىسى» قازىر تەك قازاقستاندا ەمەس، الەمگە جاريا قۇبىلىس بولىپ تۇر. سوتتىڭ ۇكىمى نەگىزسىز قياناتقا تولى ەكەندىگى قوعامعا بەلگىلى بولدى. بۇل ءدىننىڭ ساياسيلانعانىنىڭ كورىنىسى. سوت ىسىنە ساراپشى رەتىندە رەسمي شاقىرتۋ العان كەزىمدە وسى جاعدايعا كۋا بولدىم. بۇل ماسەلە مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە دە ۇلتتىڭ بولاشاعىنا دا الاڭداتۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر. سوندىقتان بۇل قۇبىلىس ونسىزدا «كۇن تارتىبىندە» تۇر دەپ ويلايمىن.

ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى دوساي كەنجەتايۇلىنا قويىلىپ جاتقان ساۋالداردىڭ دەنى ءدىن تاقىرىبىن قۇرايدى. ءوزى دە وسى مازمۇنداعى ساۋالدارعا ءبىلىمى كەمەل عالىم وقىرمان قاۋىمنىڭ بىلگىسى كەلەتىن قانداي ماسەلەگە بولسا دا ىجداعاتپەن جاۋاپ بەرىپ وتىر.

"اباي-اقپارات"

- اسسالاۋماعالەيكۋم، دوسەكە! ءسىزدىڭ "سوپىلار ءىسى" كەزىندە يسماتۋللا ماقسۇمدى قورعاۋعا قاتىسقانىڭىزدان حاباردارمىز. تاپسىرىسپەن جاسالعان جالا ەكەنى ايقىن كورىنىپ تۇرسا دا بۇل ءىستى بىرجاقتى قاراپ، قازاقستانداعى سوپىلىقتى جاڭعىرتۋشىلاردى 12-14 جىلعا سوتتاپ تا جىبەردى. سۇرايىن دەگەنىم، ءسىز قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە وسى جايدى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ كۇن تارتىبىنە شىعارا الاسىز با؟

قۇقىقتانۋشى.

 - مەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ەمەسپىن.  ونىڭ ۇستىنە «سوپىلار ءىسى» قازىر تەك قازاقستاندا ەمەس، الەمگە جاريا قۇبىلىس بولىپ تۇر. سوتتىڭ ۇكىمى نەگىزسىز قياناتقا تولى ەكەندىگى قوعامعا بەلگىلى بولدى. بۇل ءدىننىڭ ساياسيلانعانىنىڭ كورىنىسى. سوت ىسىنە ساراپشى رەتىندە رەسمي شاقىرتۋ العان كەزىمدە وسى جاعدايعا كۋا بولدىم. بۇل ماسەلە مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە دە ۇلتتىڭ بولاشاعىنا دا الاڭداتۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر. سوندىقتان بۇل قۇبىلىس ونسىزدا «كۇن تارتىبىندە» تۇر دەپ ويلايمىن.

- "سوپىلىقتىڭ نەگە مىندەتتى تۇردە يسلاممەن بايلانىستىرىلاتىنى تۇسىنىكسىز. سوپىلىق بۇرىنعى ءداستۇرلى دۇنيەدەن جەتكەن كونە، قاسيەتتى ءىلىم. بۇگىندە كەيىن پايدا بولعان داعدىلار مەن عۇرىپتار وزدەرىن ءداستۇر قىلىپ كورسەتكىسى كەلەدى. بىراق شىندىعىندا ولاي ەمەس. ەڭ سوڭعى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا ءداستۇر وسىدان 11500 جىل بۇرىن جويىلعان. ءداستۇردىڭ ء(بىز بۇل جەردە الميساقتىق ءداستۇردى ايتىپ وتىرمىز) كەيبىر قالدىقتارىن ينديادا ساقتالىپ وتىرعان كاستالىق جۇيەدەن ىزدەۋگە بولادى",- دەيدى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا عانا وسى كونفەرەنتسيانىڭ قوناعى بولعان تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. ال، ءسىز نە دەيسىز؟.

- سوپىلىق فەنومەنى يسلام توپىراعىندا پايدا بولدى. ونىڭ نەگىزى قۇران مەن سۋننا. سوپىلىق فيلوسوفياسى «الميساقتىق ءداستۇردى» ەمەس، قۇرانداعى «ءال ميساق» قۇبىلىسىن وزىنە تۇعىر ەتىپ العان، سونىڭ نەگىزىندە ءوزىنىڭ ۇستانىمى مەن يدەياسىن انىقتاعان. بىلايشا ايتاتىن بولساق، قۇراندا، اللا «رۋحتاردان سەندەردىڭ جاراتۋشىلارىڭ كىم؟» دەپ سۇرايدى. ولار دا «جاراتۋشىمىز سەنسىڭ» دەپ جاۋاپ بەرەدى. وسى اللا مەن رۋحتار اراسىنداعى ديالوگتى،  انتتاسۋدى، ميساق دەپ اتايدى. سوندىقتان قازاقتارعا «قاشاننان بەرى مۇسىلمانسىڭ»، - دەپ سۇراعاندا «الميساقتان بەرى مۇسىلمانمىن» دەپ جاۋاپ بەرەتىن بولعان.

جوعارىداعى اۆتوردىڭ پىكىرى كەشەگى وريەنتاليستەردىڭ تۇجىرىمداماسىنىڭ كوشىرمەسى سياقتى كورىنىپ تۇر. قىسقاسى وريەنتاليستەردىڭ ءبىر توبى سوپىلىقتىڭ تەگىن ءۇندى دىندەرى مەن ءدىني فيلوسوفيالارىنان ىزدەيدى. مىسالى، ۆاحدات-ي ۆۋجۋد دوكتريناسى مەن "ۆەدا" مەكتەبى اراسىندا ۇقساستىقتار، ءماۋلانا ولەڭدەرى مەن "گيتا گوۆيندا" اراسىندا، ۆ.دجونەس يبراحيم بين اتحامنىڭ ومىرىمەن بۋددانىڭ ءومىرى اراسىندا ورتاقتىقتار تاپقان كرەمەر مەن روزان "ۋپانيشاتقا" سوپىلىق ويلاۋدى جاقىنداستىرعان توليۋك پەن گورتەن سوپىلىقتاعى ۇندىلىك "تابيعاتتى" تاپقاندار كەڭ ماعىنادا وزدەرىنىڭ جەكە تۇجىرىمىنا سۇيەنەدى. دالىرەك ايتقاندا سوپىلىق ويلاۋ مەن ءۇندى يدەيالارى اراسىندا جاساعان ءبيرۋنيدىڭ كەيبىر ەڭبەكتەرىندەگى بۇرىنعى انالوگياعا نەگىزدەلەدى. ءۇندى ويلاۋ جۇيەسىندەگى پاتانكالي جانە يوگا-سۋترا سوپىلىققا اسەر ەتە المايدى. ويتكەنى، بۇل اعىم سوپىلىقتان، تاريحي تۇرعىدان حاللاج بەن بايازيد ءومىر سۇرگەن عاسىرلاردان كەيىن پايدا بولعان. تاريحي تۇرعىدان كەيىن پايدا بولعان اعىم، وزىنەن بۇرىنعى سوپىلىققا قالاي نەگىز بولا الادى؟

تاعى ءبىر توپ زەرتتەۋشىلەر، ءبيرۋنيدىڭ "سۋفي" ءسوزىنىڭ گرەك تىلىندەگى "سوفوس" سوزىنەن شىعۋى ىقتيمال" دەگەن ءسوزىن نەگىزگە الىپ، سوپىلىقتاعى نەگىزگى ويلاۋ جۇيەسىنىڭ پيفاگورشىلدىق، پلاتونشىلىق جانە نەوپلاتونشىلدىق فيلوسوفياسىنداعى ۇقساستىقتارعا سۇيەنە وتىرىپ، سوپىلىقتىڭ تەگىن گرەك فيلوسوفياسى ارقىلى تۇسىندىرۋگە تىرىسقان. مىسالى، م.ا.ۋبيتسيني، گاممەر، ە.رەنان، نيكولسون، ۆەنسينسك جانە ت.ب. وريەنتاليستەردى وسى توپقا جاتقىزۋعا بولادى.

نەگىزىنەن سوپىلىقتىڭ شىعۋ تەگىن ءارتۇرلى ءدىن جانە فيلوسوفيالىق قالىپتارمەن انىقتاعىسى كەلگەندەردىڭ پىكىرلەرى ءوزارا قايشىلىققا تولى. نيكولسون سوپىلىقتىڭ تەگىن بىردە ءۇندى فيلوسوفياسىنا، بىردە حريستيان دىنىنە اپارىپ تىرەيدى. رەنان دا بىردە يران، بىردە گرەك فيلوسوفياسىنا نەگىزدەيدى. وزدەرى وزدەرىنە قايشى كەلىپ وتىرادى. سونىمەن قاتار بۇل توپتاعىلار ءبىرىنىڭ يدەياسىن ءبىرى ەشقاشان قابىلدامايدى. كەرىسىنشە ءبىرىن ءبىرى جوققا شىعارادى.

باتىس وريەنتاليستەرىنىڭ سوپىلىقتى تۇسىنە الماۋىن تابيعي قابىلداۋىمىز كەرەك. ويتكەنى سوپىلىق يسلامعا ءتان قۇبىلىس. ەگەر سوپىلىقتىڭ نەگىزى مەن تەگى جاعىنان دەگدارلىق پەن تاقۋالىقتان، قۇران مەن پايعامباردىڭ ءدىني تىرشىلىگىنەن شىققاندىعىن قابىلدايتىن بولساق، ونىڭ تەگىن نەگە باسقا ءبىر مادەنيەتتەردەن، دىندەردەن ىزدەۋىمىز كەرەك. باتىس زەرتتەۋشىلەرى مارگۋليو مەن ا.ماسسيگنەون، تريمينگەم، كوربين، كاسپەر، گاردەت جانە ت.ب. وريەنتاليستەر سوپىلىقتىڭ ءتۇپ-تامىرىنىڭ يسلامدا ەكەندىگىن ەندى تۇسىنە باستادى. مىسالى، كەزىندە سوپىلىقتى حريستياندىق ارقىلى تۇسىندىرگەن تريمينگەم "يسلامداعى سوپىلىق تاريقاتتار" اتتى ەڭبەگىندە سوپىلىقتى يسلامنىڭ وزەگىنەن شىققان تابيعي دامۋ قۇبىلىسى رەتىندە كورسەتەدى. قۇران حز. پايعامباردى پارىز بولعان عيباداتتان تىس، تۇندە ناماز وقۋعا، اللانى ەسكە الۋعا (زيكر), قۇران وقۋعا شاقىرادى [اياتتاردى وقىپ كورىڭىز: 17/7;52/48-49;76/26;]. وسى اياتتار نەگىزىندە "تاحاججۋد" نامازى مۇسىلمانداردى دەگدارلىق پەن تاقۋالىققا يتەرمەلەدى، پايعامبار دا ورازا پارىزىنان تىس ورازا ۇستاعان. ورازا ايلارىنىڭ ورتاسى، باسى، سوڭىندا "عارعا" كىرگەن. حيرا تاۋىنا، ۇڭگىرگە بارىپ تەرەڭ ويعا، زىكىرگە تۇسەتىن بولعان. پايعامبار جەكە، ءارى قوعاممەن بىرگە بۇل عيباداتتار مەن ريتۋالداردى ورىنداعان. بىراق، تاريحي ۇدەرىستە، سوپىلىق ءار ءتۇرلى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەردە، كەيبىر قاجەتتىلىكتەردى جاۋاپتاندىرا وتىرىپ، نەگىزگى وزەگىنە زيان كەلمەيتىندەي دامۋ جولدارىنان ءوتتى.

دەگەنمەن ءدىن قۇبىلىسىنىڭ تابيعاتىنا ساي سوپىلىق تا ۋاقىت پەن كەڭىستىككە قاراي ءاربىر ۇلتتىق مادەنيەتتەردىڭ ىزدەرىن ءوز بويىندا تاسىمالداۋى ىقتيمال. مىسالى، قوجا احمەت ياساۋي تاريقاتىندا ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمدىق قاباتتاردىڭ ىزدەرى بار. سوپىلىققا فارابي، يبن ارابي، سۋحراۋاردي سياقتى ويشىلدار ارقىلى نەوپلاتوندىق ەلەمەنتتەر دە كىرگەن. بىراق، بۇل سوپىلىقتىڭ يسلام دىنىنەن شىققاندىعىنا ەشقانداي دا نۇقسان كەلتىرمەيدى.

- دوسەكە، اباي.كزنى بىرەۋلەر سوپىلاردىڭ سايتى دەسەدى. بىراق، اباي.كز بارلىق ءدىني اعىمدارعا اشىق سايت سياقتى. وعان سايتتىڭ ارحيۆىندەگى ماقالالار مەن سۇحباتتاردى مىسال ەتە الامىن. سىزدىڭشە، ءدىن تالاسىن كولەڭكەدە ۇستاعان دۇرىس پا، الدە، اباي.كز سياقتى اشىق تالقىعا سالعان دۇرىس پا؟

- مەنىڭشە ءدىن تالاسى ەكى باسقا ءدىن اراسىندا جۇرەدى. بىزدە مىسالى ميسسيونەرلەر ىشىمىزدەن وزدەرىنە جاقتاس تابۋ ءۇشىن جان تالاسىپ جاتىر. ال قازاقتار بىرىگىپ، وسىنداي قيتۇرقى ديۆەرسياعا قارسى تۇرۋدىڭ ورنىنا، ءوزارا باق-تا، ءدىني تانىمدا تارتىسىپ، پوتەنتسيالىمىزدى سارپ ەتىپ وتىرمىز. ال سايتتاعى پىكىرتالاس تۋرالى ايتاتىن بولساق، بارلىعى يسلام ءدىنى نەگىزدەرىنىڭ تانىمدىق قىرلارىنىڭ وكىلدەرى ەكەندىگىن كورسەتىپ جاتىر. بۇل تابيعي قۇبىلىس. جاس بالانىڭ «مەنىڭ انام ەڭ سۇلۋ دەگەنى سياقتى». اشىق تالقىداعى جاستاردىڭ ءبىر بىرىنە قارسى جاۋاپتارىندا عىلىمي ءۋاج جوق. تەك قانا فورما. ولار قمدب اتىنان، سوپىلار نەمەسە سالافيلىك تۇعىردان جاق جاق بولىپ جاتىر. ەندى وسىلارعا قاراپ قوعامداعى ءدىني تانىمنىڭ قاباتتارىن تانۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە ءدىني پسيحولوگيادا كوللەكتيۆشىلدىك نەمەسە جاماعاتتىق ەرەكشەلەنۋ باسىم بولادى. بۇلار ءدىني تاجىريبە فەنومەنىنىڭ تابيعاتىندا بار نارسە. ەندى مەنىڭ ويىمشا وسى قاباتتاردىڭ بىرەر وكىلىن اشىق كورسەتىپ، ادرەسىن جازىپ سوعان تىكەلەي سۇراقتار ۇيىمداستىرسا، سوندا ولار دا ءدىن عىلىمىندا ىزدەنىپ تەرەڭدەي باستايدى. ءارى مادەنيەت قالىپتاسادى. جالپى بۇگىنگى قوعامداعى رەالدى بولىپ جاتقان ماسەلەلەردى بۇركەپ، جاسىرىپ، وتىرىك اقپار بەرىپ شەشە المايمىز. حالىقتان نەسىن جاسىرامىز، ول الحاليق-تىڭ كورىنىسى ەمەس پە!

- قۇرمەتتى دوسەكە!  سىزدەن سۇرايىن دەگەنىم، بۇل كۇنگە قالاي عانا تاپ بولدىق؟

سوناۋ 90-جىلداردىڭ قاتەرلى وتكەلىنىڭ وزىندە ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ وزەگى - سوپىلىق پەن سالت-داستۇرىمىزگە قۇرمەتىمىز كىرشىكسىز ەدى. ەلباسىمىزدىڭ بارلىق كىتاپتارىندا دەرلىك وسى جول دارىپتەلىپ كەلدى. ەندى كەلىپ ازاتتىعىمىزدىڭ جيىرما جىلدىعى بەلەسىندە بۇل قۇندىلىقتارىمىز اداسۋشىلىققا، ونى ناسيحاتتاۋ قىلمىسقا اينالدى. مامان عالىم رەتىندە وسى سۋفيزموفوبيا مەن ءدىندى ءبىر تەكتى ولشەمگە توعىتۋ سەڭىنىڭ ارتىندا ىشىمىزدە نە سىرتتا بولسىن، قانداي «ويىنشىلاردىڭ» بەينەسى قىلتياتىنىن تاپ باسىپ ايتا الاسىز با؟

ابزال الماتىدان.

- راس كەشەگى كەڭەستىك اتەيستىك جۇيە كەزىندە ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ ەسكەرتكىشتەرى سياقتى كورىنگەن، سولاي قابىلدانعان ياساۋي كەسەنەسى مەن رۋحانياتى عانا كوڭىلگە مەدەۋ سياقتى بولاتىن. بىراق سول كەزەڭدە دە سوپىلىققا كەڭەس بيلىگى قىرىن قارايتىن. سەبەبى سوپىلىقتا ءوز ىشىندە قامتىلعان ۇلتتىق بولمىستىق ءمان ساقتاۋلى بولاتىن. ونى دامىتۋ، سوۆەت ادامىنا، ساياساتىنا قاۋىپتى بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ياساۋي مەن ماركس ىلىمدەرىنىڭ فورمالىق ۇقساستىقتارىن ناسيحاتتايتىن عىلىمي اتەيزم ماماندارى شىقتى. اتەيستىك قوعامنىڭ سەكۋليارلىق ۇستانىمىنىڭ تىسىندا سوپىلىققا دەگەن كوزقاراسى وسىلاي بولدى. ال جالپى باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى جارىستان قالىپ قويۋدىڭ نەگىزىندە سۋفيزم جاتىر دەگەن يدەياعا دا ەكى عاسىردان استى. بۇعان وريەنتاليستيكا، ەۆروپاتسەنرتيستىك تەندەنتسيا، سونىمەن قاتار يسلامداعى زاحيري ءدىن وكىلدەرىنىڭ دە قاتىسى بولدى. سونىمەن ءوزارا تانىمدىق تەكە تىرەستەن تۋىنداعان سىزات اقىرى سۋفيزموفوبيانى الىپ كەلدى. بۇل ابايدىڭ كەزىندە دە بولدى.  بۇل بيتكە وكپەلەپ توندى وتقا جاعۋمەن تەڭ قۇبىلىس ەدى. ال يسلامنىڭ ءمانى توقىراپ كەتە باردى. بارلىعى ءدىني ءبىلىمنىڭ تايازدىعى، تاريحي ساباقتاستىقتىڭ جوقتىعى مەن سىرتقى ساياساتتىڭ دا ىقپالىنان تۋىنداپ جاتتى. ونىڭ ۇستىنە قازىر جاحاندىق ۇدەرىستىڭ ماقساتى ورىندالىپ جاتىر. وندا سەنىڭ قۇندىلىق دەپ قاراعانىڭ قۇنسىزدانىپ شىعۋ كەرەك، سونىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ شابلونىن قابىلداۋىڭ كەرەك. وسى ورايدا ونىڭ شابلونى -- «يەگىندە كولدەي ساقالى بار، قولىندا كالاشنيكوۆ اۆتوماتى بار مۇسىلمان ءتيپى». مىنە وسى ماسەلەلەر باتىستىڭ «سوتسيالنايا ينجينەريا» تەورياسى ارقىلى ءجۇرىپ جاتقانىنا قارنىم اشادى. كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ توقتاتا المايمىز. دارمەن جوق. نەگە؟  سەبەبى وسى تەورياعا ياعني، بالتاعا ساپ بولىپ وتىرعاندار ءوز ىشىمىزدە. ولار وزدەرىنىڭ كىمنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ جاتقانىنان دا بەيحابار. سونىڭ ناتيجەسىندە «مىلتىقتىڭ باسۋىنا كيىكتىڭ قاسىنۋى» ساي كەلەدى ەمەس پە. سوپىلار تۋرالى كەلەڭسىز اقپارات جينالدى. ياساۋي اتىن اتاۋ قازىر ابسۋرد حالگە كەلدى. وعان بۇگىنگى ءوزىن وسى جولدا ءجۇرمىز دەگەندەردىڭ دە ۇلەسى بار.

- دوساي كەنجەتايدىڭ ازاماتتىق پوزيتسياسى جولىندا تاباندىلىق كورسەتىپ، جازىقسىز سوپى ازاماتتاردى جالادان اراشالاۋ جولىنداعى شىن عالىمعا ءتان قادامدارىنا ىرزالىعىمدى بىلدىرەمىن. عىلىمنىڭ اسقارىنان كورىنىپ، تىنىشباەۆ، ساتباەۆ، بەكماحانوۆ، ماشانوۆ سياقتى حالىق ارداقتايتىن عالىمدار قاتارىنان ورىن الىڭىز.

بەكتۇر

- راحمەت! مەنىڭ اراشا بولىپ جۇرگەنىم ءدىن مەن مەملەكەت اراسىنداعى زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ باسشىلىققا الىنباعاندىعىنا نارازىلىق ەدى. بۇل ءدىن مەن مەملەكەت قاتىناسىنداعى ەڭ باستى ساياسي قاتەلىك بولاتىن. ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ «سىندارلى ون جىل» ەڭبەگىندەگى قوعام جانە ءدىندى رەتتەۋدىڭ مەحانيزمدەرىن اشىق كورسەتكەن بولاتىن. بىراق امال قانشا ونى ەسكەرگەن سوتتى كورمەدىم...عالىم رەتىندە وسىنى كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ ءۇنسىز قالۋعا بولمادى. ال سوپىلاردىڭ دا وزىندىك قاتەلەرى جوق ەمەس، بىراق سوتتالاتىنداي جازىعى دا، قىلمىسى دا جوق ەكەندىگىنە كوزىم جەتتى.

- اسسالاۋماعالەيكۇم، دوساي اعا! مەنىڭ مىنانداي سۇراقتارىم بار ەدى: ءسىزدىڭ ياسساۋي جولى تۋرالى ديسسەرتاتسياڭىزدى وقىپ شىقتىم. ۇنادى. بىراق مەن ياسساۋي جولىنىڭ تاريحىن بىلگىم كەلەدى. زىكىريا جانداربەكتىڭ ياسساۋي تاريحاتى تۋرالى مونوگرافياسى كوڭىلىمنەن شىقپادى. ياسساۋي جولىنىڭ تاريحى تۋرالى قىسقاشا ماعلۇمات بەرە الاسىز با؟

- ياساۋيا تاريحى تۋرالى ز.جانداربەكتىڭ ەڭبەگى وتە قۇندى ەڭبەك. دەگەنمەن سىزگە قىسقاشا ماعلۇمات بەرە كەتەيىن. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءومىر سۇرگەن كەڭىستىگى مەن ۋاقىتى تۇرىكتەردىڭ ءتورت عاسىر بويى يسلاممەن تانىسىپ، كەي تۇستاردا قاۋىم-قاۋىم بولىپ يسلام دىنىنە كىرە باستاعان كەزەڭ ەكەندىگى تاريحتان ءمالىم. ياساۋيگە دەيىنگى ءتورت عاسىردىڭ ناتيجەسى رەتىندە العاشقىدا ابباسي حاليفاتى بيلىگىنە قاراستى تۇلىن (868-905), ساج (890-929), يحشيديلەر (935-969) سياقتى جارتىلاي تاۋەلسىز تۇرىك ساياسي بيلىكتەرىنىڭ ارتىنان ەدىل-بۇلعار حاندىعى (922ج. يسلام دىنىنە كىرگەن), قاراحان (يسلامدى 944/945 ج. قابىلداعان) (840-1212) بيلىگى، عازناۋي (963-1186), سەلجۇقتار (1038-1194) جانە حورەزمشاح (1092-1221) مەملەكەتتەرى العاشقى جانە وتە ماڭىزدى تۇرىك-يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ پايدا بولۋلىمەن بىرگە تامىرى تاريحتىڭ تەرەڭىنەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمدىق مادەنيەت قۇندىلىقتارىنىڭ يسلامدىق مادەنيەت جانە وركەنيەت قاباتتارىمەن تانىسۋى ناتيجەسىندە جاڭا تۇرىك-يسلام مادەنيەتى مەن وركەنيەتى قالىپتاسا باستاعان بولاتىن.

ياساۋي ءىلىمىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىنىڭ العاشقى تاريحي، ءدىني، ساياسي نەگىزدەرى ءXى عاسىرلارعا دەيىنگى تۇرىكتەردىڭ مۇسىلمان كەڭىستىگى ىشىندەگى ءار ءتۇرلى اعىمداردىڭ پايدا بولۋىمەن قاتار ءجۇرىپ جاتقان يسلام ابباسي حاليفاتىنان تاۋەلسىز جەكەلەگەن ساياسي بيلىكتەردىڭ (حاندىقتاردىڭ) قالىپتاسۋ داۋىرىنە ساي كەلەدى.

ياساۋي ءىلىمى ۋاقىت تۇرعىسىنان ءحىى-ءشى عاسىردىڭ جارتىسىندا ماۆەرانناحر، تۇركىستان، فەرعانا ياعني، بۇگىنگى قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان جانە تۇركمەنستان مەن تاجىكستان تەرريتوريالارىنا تارالدى. تۇركىلىك مادەنيەت نەگىزىندە قۇرىلعان بارلىق تاريقاتتار وسى ياساۋي ءىلىمى - جولى نەگىزىندە قالىپتاستى. مۇنى ناقشباندييا (مۇحاممەد باحاۋيددين ناقشباندي (1389 ج.ق.ب.) مەن كۋبراۋييا (ناجماددين كۋبرا-1221 ج.ق.ب.) سيلسيلاسىنداعى احمەت ياساۋي شاكىرتتەرىنىڭ ورىن الۋىنان-اق كورۋگە بولادى. ياساۋي مادەنيەتىنىڭ ۇندىستانداعى مۇراگەرلەرى حايدارييا تاريقاتى بولاتىن. بۇل تۋرالى دەرەكتەر ءحىۇ-ءشى عاسىردا يبن باتتۋتا ساياحاتناماسىندا، كەيىننەن سيمون ديگبۋ، تەرري زاركونە سياقتى باتىستىق وريەنتاليستەردىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. وندا ياساۋي دارۋىشتەرىنىڭ ءحۇى-شى عاسىرعا دەيىن سيند، پەندجاب ايماقتارىندا ءوزى ىلىمدەرىن تاراتقاندىعى تۋرالى مالىمەت بار. كىشى ازيا-انادولىدا ياساۋي ءىلىمى ءحىىى-ءشى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنان باستاپ حايداريلىك تاريقاتى ارقىلى ەنە باستادى. قۇتب-ۋد-دين حايدار ء(حىىى ع.) كەيىننەن ءحۇى-شى عاسىردىڭ باسىندا قۇرىلعان بەكتاشييا تاريقاتى دا ياساۋي ءىلىمىنىڭ جالعاسى رەتىندە تىرشىلىگىن جالعاستىرىپ كەلەدى. التىن وردا داۋىرىندە وزبەك حان (1313-1341) كەزەڭىندە يسلامنىڭ رەسمي ءدىن رەتىندە تانىلۋى ناتيجەسىندە سۋفيلىك ەدىل بويىنا 13-14 ع. ەندى. سۋفيلىكتى بۇلعارلارعا اكەلگەن ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى بولدى. وسى سۋفيلەردىڭ ارقاسىندا يسلام قالالىقتاردىڭ، ساۋداگەرلەردىڭ ءدىنى سيپاتىنان ارىلىپ، دالا، كوشپەلىلەرگە، اسىرەسە اۋىلدىق ەلدى مەكەندەرگە تەرەڭدەپ جايىلادى.

بۇل كەڭىستىكتە ياساۋي ءىلىمى يسلامنىڭ ءوزى جانە وزەگى رەتىندە قابىلدانىپ، ءحىى-ءحىۇ عاسىرلار اراسىندا ورتا ازيا، تاياۋ شىعىس، ءۇندىستان جەرلەرىندەگى ساياسي وقيعالار، مادەنيەت كوشى نەگىزىندە حورەزم، حوراسان، ازەربايجان ارقىلى كىشى ازيا-انادولى توپىراقتارىنا، ودان بالقان، ەدىل-ورالعا دەيىنگى ايماققا جايىلدى. بىراق، ياساۋيا تاريقاتىنىڭ ىقپالى كەيىنگى داۋىرلەردە قازاق-قىرعىز اراسىندا شەكتەلىپ قالدى. ياساۋي جولى ءحۇى-ءشى عاسىرعا دەيىن فەرعانا، وش، وزبەكستان جەرىندە ءوزىنىڭ جاندىلىعىمەن تانىلسا، ءحىح-عاسىردان حح-عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنا دەيىن ياعني، كەڭەستىك داۋىردە دە اتى اتالعان ايماقتاردا تىرشىلىگىن ساقتاپ كەلدى. ياساۋييا تاريقاتىنىڭ ءحىح- عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قىرعىزستاندا  "لاحشىلار" (اللاھچي) اتىمەن ءسانۋار (1870) شايحتىڭ باسشىلىعىمەن قايتا جاڭعىرىپ، كەيىننەن بۇل تاريقات سوۆەتتىك رەجيمگە قارسى "عازاۋات-جيحاد" كوتەرىلىستەرىنە مۇرىندىق بولعان. 1920-جىلى وسى "لاحشىلار" تاريقاتىنىڭ جالعاسى رەتىندە ءابۋتالىپ ساتىبالدىۇلى دەگەن شايحتىڭ باسشىلىعىندا "شاشتى يشاندار" تاريقاتى شىعىپ، سوۆەتتىك اتەيزم ۇگىت-ناسيحاتىنا قارسى استىرتىن ءىس-شارالار جۇرگىزگەن. 1955-جىلى دا وزبەكستاندا دا ماداريفۇلى تۇرسىنباي يشان باسشىلىعىندا كەڭەستىك جۇيەگە قارسى اشىق جيحاد جاريالاعان. 1961-جىلى بۇل ارەكەت اشكەرەلەنىپ، كەڭەس وكىمەتى ولارعا قارسى ورتا ازيا ءدىن ىستەرى باسقارماسى ارقىلى كۇرەس جۇرگىزگەن. ناتيجەدە سۋفيلەر جەكە جەكە تۇتقىندالىپ، سىبىرگە جەر اۋدارىلعان. بۇل تۋرالى دەرەكتەردى قىرعىزستاندىق مامبەتاليەۆ ساتىبالدىنىڭ 1969 جىلى جاريالانعان "كيرگيزياداعى كەيبىر مۇسىلمان اعىمدارىنىڭ قالدىقتارى جانە ولاردىڭ تاريحى" اتتى ەڭبەگىنەن، سونىمەن قاتار كەڭەس داۋىرىندە دە ياساۋي ءىلىمىنىڭ ساقتالۋى مەن قوعامداعى ورنى تۋرالى فرانتسۋز زەرتتەۋشىسى الەكساندر بەننيگسوننىڭ "سۋفي جانە كوميسسار: رەسەيدە يسلام تاريقاتتارى" اتتى كىتابىنان تابۋعا بولادى.

ياساۋي ءىلىمىنىڭ دۇنيەتانىمىمىزداعى، مادەنيەتىمىزدەگى ماڭىزىنا ونىڭ مۇراسىن كورسەتەتىن ريسالالار، تراكتاتتار ارقىلى دا كوز جەتكىزۋگە بولادى. الدىمەن ياساۋي مادەنيەتىنىڭ ايناسى رەتىندە تانىلاتىن ديۋاني حيكمەت، فاقرناما جانە ميرات-ۋل قۋلۋب (كوڭىلدىڭ ايناسى) ريسالاسىن اتاپ ءوتۋمىز كەرەك.

يمام حۋسامەددين ءحۇساين بين الي سىعناقيدىڭ (1311 ج. ق.) "ريسالا-ي حۋسامەددين-ي سىعناقي نەمەسە "ماناكيب-ي احمەد-ي ياساۋي" اتتى ەڭبەگى بار. بۇل ەڭبەك احمەت ياساۋي جانە ياساۋييا تاريقاتى تۋرالى كەيىننەن جازىلعان ەڭبەكتەرگە دەرەك كوزى بولعان. مىسالى اليم شايح "لاماحات" جانە مۇحاممەد شاريف ءوزىنىڭ "حۋججات-ۋل زاكيرين" اتتى ەڭبەكتەرىندە وسى ريسالادان پايدالانعان. بۇل ريسالادا ءياساۋيدىڭ اڭعا سالار قۇسى-بۇركىتى مەن تازىلارى بولعاندىعى تۋرالى مالىمەتتەرمەن قوسا سۇحباتىنان ءدارىس العان ەسەپسىز شاكىرتتەرى جونىندە ايتىلادى.

ونىڭ سالىپ كەتكەن ارنالارى نەگىزىندە تۇركىلىك مۇحيتتىڭ تۇكپىر تۇكپىرىندە كوپتەگەن تۇلعالار ءوسىپ جەتىلدى. مىسالى ابدۋل فاراج ءال-ءۋاسيفيدىڭ "تيرياك-ۋل مۋحيببين" اتتى (1275-1343) ەڭبەگىندە قاجى بەكتاش اۋليەنىڭ (1352-1430) احمەت ياساۋي جولىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە ونىڭ رۋحاني سيلسيلاسىن (شىنجىر-شەجىرە) دا كەلتىرگەن.

ياساۋييا تاريقاتىنىڭ وكىلى سۇلتان احمەت بين ماحمۋت حازيني ال-حيساري (1593-4), "مانبا ۋل-ابھار في رياز-يل-ابرار (اۋليەلەردىڭ باقشالارىنداعى تەڭىزدىڭ قاينار (بۇلاق)لارى" اتتى ەڭبەگىن 1586 جىلى جازعان. بۇل ەڭبەكتە، كەمەل ادامداردىڭ ءومىرى، ىستەرى، احلاقي-رۋحاني فازىلدارى، "سىر تەڭىزدەرى", ادىلەت، بەرىكتىكتەرى، عايىپ سىرلارى، تاريقات، حاقيقاتتان مالىمەت بەرىلگەن. ءياساۋيدىڭ ءومىرى، ءىلىمىنىڭ ءمانى، سوپىلىق ويلارىنان مالىمەت بار. ءياساۋيدىڭ "ولمەس بۇرىن ءولۋ" كونتسەپتسياسى مەن "فاقر" فيلوسوفياسى كەڭىنەن تۇسىندىرىلگەن.

بۋحارالىق ازيزۋددين ناسافيدىڭ ء(ول.ج.1281-1282) "ينسان-ي كاميل" اتتى ەڭبەگى ءحىىى. عاسىردا (1262-1281) پارسى تىلىندە جازىلعان. ماۆەرانناھر جانە تۇركىستان ايماعىنداعى سوپىلىق دۇنيەتانىمدىق مۇحيتتىڭ كاتەگوريالىق جانە ۇستىندىق جاعىنان ءتۇبى ءبىر. بۇل كىتاپتا كەمەل ادام ماسەلەسى سوپىلىق-فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تۇسىندىرىلگەن.

"شارايت-ۋل-يمان" (يماننىڭ شارتتارى-قازان-1901 ج.ب.) اتتى كىتاپتىڭ سوڭىندا "كىمنىڭ سيلسيلاسىنانسىڭ؟ (كىمنىڭ جولىنداسىڭ)" دەگەن سۇراققا "قوجا احمەت ياساۋي جولىندامىن" دەپ جاۋاپ بەرىلگەن. بۇل مالىمەت ياساۋي دۇنيەتانىمىنىڭ سول داۋىردە ۇلتتىڭ بولمىسىن انىقتايتىن كريتەري رەتىندە قالىپتاسقاندىعىنىڭ دالەلى.

بۇلعار تاريحى تۋرالى ريسالادا "ريسالا-ي-تاۋاريح-ي بۋلعاريا"(1588 جازىلعان. قازاندا 1902 ج. قايتا باسىلعان)-ءياساۋيدىڭ سول ايماقتاعى شاكىرتتەرى تۋرالى مالىمەت بار. موللا ءجاميدىڭ "نافاحات-ۋل ۋنس" اتتى كىتابىن شاعاتاي تىلىنە اۋدارىپ، وعان تۇركىستاننىڭ ءماشھۇر اۋليەلەرىن قوسىپ جازىپ، تاريحي قۇندى مالىمەت قالدىرعان ءالى شەر ناۋاي ءوزىنىڭ "ناسايم-ۋل ماحاببات.." اتتى كىتابىندا ياساۋي تۋرالى "تۇركىستان جۇرتىنىڭ قۇبىلاسى" دەپ باعا بەرگەن.

جالپى، ءحىح عاسىرعا دەيىنگى مەدرەسەلەردە ء"الىپبي", "يمان شارت" "كاۋاييد-ۋل يسلام" "شاراي'يت ۋل-يسلام", 'يلم-ۋل-ءحال" "اپتيەك" (حافت-اياق قۇراننىڭ جەتىدەن ءبىر بولىگى); "قۇران", "سيرات-ۋل انبيا" جانە ت.ب. اراب، پارسى، تۇركى تىلىندەگى كىتاپتار ياساۋي ءىلىمىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان بولاتىن.

ءياساۋيدىڭ العاشقى حاليفاسى (شاكىرتى) اتاقتى ارىستان بابانىڭ ۇلى مانسۇر اتا (1197), ەكىنشى حاليفاسى-سايد اتا حورەزمي (1218); ءۇشىنشى حاليفاسى-سۇلەيمەن اتا باقىرعاني (1186). ءياساۋيدىڭ ەڭ ءماشھۇر حاليفاسى سۇلەيمەن باقىرعاني (حاكيم اتا) ەكەندىگى جايىندا كاشيفيدىڭ "راشاحات-ۋل اين-يل حايات" اتتى كىتابىنان كورۋگە بولادى. ونىڭ مۇرالارىنداعى نەگىزگى تاقىرىپتار، سوپىلىق-دارۋىشتىك حالدەر، حيكمەتتى سوزدەر كاتەگورياسى ونىڭ ياساۋي ءداستۇرىنىڭ ميراسشىسى ەكەندىگىن كورسەتەدى. ونىڭ مۇرالارىندا ديۋاني حيكمەتتىڭ رۋحى جاندانىپ، جالعاسىن تاپقاندىقتان، فۋات كوپرۋلۋ سۇلەيمەن اتانى ء"ياساۋيدىڭ حيكمەت ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىسى ءارى جاڭعىرتۋشىسى" رەتىندە باعالايدى.

تاعى ءبىر ءماشھۇر حاليفالارىنىڭ ءبىرى ءياساۋيدىڭ "ميرات-ۋل قۋلۋب" اتتى ميراسىن حاتقا ءتۇسىرىپ، امانات قىلىپ قالدىرعان سۋفي مۇحاممەد دانىشمەندي (شامامەن م.1220 ق.ب.) بولىپ تابىلادى.

ءياساۋيدىڭ تاريقاتى زەڭگى بابامەن جالعاسادى. سادىر اتا، بادر اتا، قاجى بەكتاش اۋليە، سارى سالتۇق، شايح لۇقپان پەرەندە سياقتى تۇلعالار دا ونىڭ شاكىرتتەرى سانالادى. الەكساندر بەننيگسون ءياساۋيدىڭ شوپان اتا جانە قارا بابا اتتى شاكىرتتەرىنىڭ بولعاندىعىن ايتادى. ءياساۋيدىڭ شاكىرتتەرى جونىندە فۋات كوپرۋلۋ: "مۋتاساۋفتاردىڭ (سۋفيلاردىڭ) بيوگرافياسى جايلى ەڭبەكتەردە يراق، حوراسان جانە ماۆەرانناھر سۋفيلەرىنەن باسقا تۇرىك شايحتارى دەپ جۇرگەن سۋفيلەردىڭ بارلىعىن دەرلىك ياساۋيا تاريقاتىنىڭ شايحتارى ەدى", - دەيدى.

تۇركيالىق ياساۋيتانۋشى-ادەبيەتشى عالىم كەمال ەراسلان ءياساۋيدىڭ حيكمەت ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلار رەتىندە قۇل سۇلەيمەن، ازيم قوجا، مەشرەب، قوجا حاميد، قۇل ۋبايدي، حۋۆايدا، قۇل شەريفي، ناۋباتي، قاني، عاريبي، ءدارۋىش ءالي ت.ب. سۋفي-دارۋىشتەردى اتايدى. ناۋاي، فۋزۋلي، ماقتۇمقۇلى، يۋنۋس امىرە، مەۆلاقۇلى مۇرالارىن وقي وتىرىپ، ياساۋي دۇنيەتانىمىن، ءداستۇرىن، ءتىلى مەن ءدىلىن، جالپى ءداستۇرلى تۇركىلىك سوپىلىق رۋحتى كورۋگە بولادى. ويتكەنى، ياساۋي مادەنيەتىن، ءىلىمىن تاراتۋشىلاردا يدەيا-مۇرات، تەرمين، ءتۇسىندىرۋ ادىستەرى ورتاق. ياساۋي جولىنىڭ مۇراگەرلەرى ازەربايجاندا ناسيمي، حاسانوعلۋ، ومار راۋشاني بولسا، تۇرىكمەنستاندا ءماشھۇر ماقتۇمقۇلى ءياساۋيدى "ەي دۇنيەنىڭ يەسى-تىرەگى، احمەت ياساۋي، مەنىڭ "ساحيب- جامالىمدى"(مەنىڭ ءتاڭىرىمدى) كوردىڭ بە؟، حىركا كيگەن قوجا احمەت ءسايرامدادۇر، سايرامدا", - دەپ تانىتادى. قاپ تاۋى جاعىندا دا قوپىز ابدۋللا، ۋممي كەمال، ابدۋراحمان ءال-قاقاشورا داعىستاني سىندى ياساۋي ءىلىمىنىڭ مۇراگەرلەرى بار.

ياساۋي ءىلىمىنىڭ قازاق جەرىندەگى مۇراگەر-سۇلەيلەرى رەتىندە قاراساقال ەرىمبەت، ءدۇر وڭعار، بۇداباي قابىلۇلى، ەشنياز سال، كەتە ءجۇسىپ، شوراياقتىڭ ومارى، تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى، قۇلان الدابەرگەنۇلى، داڭمۇرىن كەنجەبەكۇلى، راحمەت مازقوجاۇلى، نۇرتۋعان كەنجەعۇلۇلى، قۋانىش بايماعامبەتۇلى ت.ب.، اقىن-جىراۋلاردى سونىمەن قاتار اسانقايعى، بۇقار جىراۋ، اقان سەرى، اباي، شاكارىم، ءماشحۇر ءجۇسىپ ت.ب. اتاۋعا بولادى.

- شاكارىم قاجى "قالقامان-مامىر" پوەماسى ارقىلى 7 اتادان قىز الىسپاۋ سالتىن سىناعان با، جاقتاعان با، تۇسىنە المادىم. وڭتۇستىكتەگى مەنىڭ اۋىلىمدا وسىعان ۇقساس جاعداي بولىپ، ۋ-شۋ كوتەرىلگەن. سول كەزدە مەنىڭ اتالارىم 5-ءشى اتادان قوسىلاتىن، بىراق ءبىر بىرىنە ۇيلەنگىسى كەلگەن ەكى جاستىڭ باسىن شاۋىپ تاستاي جازداپتى. ايتەۋىر، ەكى جاس رايىنان قايتقان سوڭ مەنىڭ اتالارىمدا اشۋىن باسىپتى. وسىنداي جاعا ۇستاتاتىن جايتتارعا ءسىز نە ايتاسىز؟

- «قالقامان مامىر» پوەماسىندا، ەكى جاستىڭ ءوزارا ماحابباتى بولعانمەن، وتباسىن قۇرا المايتىندىعى ايتىلادى. ەل ەكى جاسقا قارسى شىعادى. بۇل سيۋجەت «ەڭلىك كەبەكتە» دە بار. سونداعى كەڭگىرباي سياقتى بولعىم كەلىپ تۇر، وعان رۇقسات بەرەتىن بولسا، بۇل قۇبىلىس ەل اراسىندا جاپپاي ەتەك جايىپ كەتۋى مۇمكىن، سوندىقتان تۋىستار اراسىندا نەكەگە جول جوق. ول ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ سالتى. ول قۇندىلىق. ال قۇندىلىق سىنالمايدى. ول دارىپتەلەدى، ناسيحاتتالادى. قىز الىسۋ مەن قىز بەرىسۋ قازاقى مۇسىلماندىقتا وزىندىك ەرەكشەلىگى بار قۇبىلىس. شاريعات بويىنشا ءبىر انادان ءسۇت ەمبەسە، نەمەرە تۋىسىمەن دە نەكەلەسۋگە رۇقسات. مىسالى وزبەك جانە ت.ب. حالىقتارداعىداي. شاريعات جەتى اتاعا دەيىن ۇيلەنبەۋگە دە رۇقساتپەن قارايدى. مۇنى قازاقتىڭ ارتىقشىلىعى دەپ باعالار ەدىم. مەديتسينا دا دالەلدەپ وتىر. جالپى مىنا جاحاندىق ۇدەرىس كەزىندە ءداستۇرىمىز بەن سالتىمىزعا مەيلىنشە بەرىك بولعانىمىز ابزال. ۇلتتىق ەرەكشەلىك سوندا ساقتالادى.

- ناقىشبانديا تاريقاتىنىڭ قازاق تاريحىنداعى رولىنە قانداي باعا بەرەسىز؟ ولاردىڭ شىن اتى ناحشيلار دەيدى، "باندي" دەگەندى جالعاعان بولشەۆيكتەر دەسەدى، وسى راس پا؟

- باحاۋددين ناقبانديا جولى دا ياساۋي جولى نەگىزىنە قۇرىلعان. قازاق مۇسىلماندىق تاريحىندا ولاردىڭ دا ۇلەسى مەن وزىندىك ورنى بار. ول - حانافي مازحابى مەن ماتۋرۋدي اقيداسى نەگىزىندەگى سۋنني تاريقات. كەشەگى ورىس وتارلاۋىنا قارسى، ودان كەيىنگى كەڭەستىك يدەولوگياعا قارسى سوعىسقان بابالارىمىزدى ورىستاردىڭ «بانديتتەر» دەۋىنىڭ ارتىندا وسى سوپىلىقتىڭ تاريحي ورنى بولعانىن كورۋگە بولادى. بىراق، ناقشيبانديتتەر دەگەن ءسوزدىڭ ەكىنشى بولىگىندەگى بانديتتەر دەگەن ءسوزدى عانا الىپ سولاردى «بانديتتەر» دەگەن. ياعني، سوپىلار دەگەنى ەدى. ءبىزدىڭ ۇلت ازاتتىق سوعىستىڭ بەل ورتاسىندا ادام رۋحىنىڭ ينجەنەرلەرى وسى سوپىلار بولعانىن تاريح كورسەتىپ وتىر.

- بۇحار جىراۋ مەن ءماشھۇر ءجۇسىپتى ءبىر جۋرناليست ناقىشباند قىلىپ جىبەرىپتى. ۇمىتپاسام «جاس الاش» گازەتىندەگى سايلاۋ بايبوسىن بولسا كەرەك. مەن بۇعان كەلىسە المادىم. ءسىز شە؟

- راس، شاكارىم، ءماشحۇر، قالجان احۋن سياقتى بابالارىمىز ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى، «بيرادارى» بولعان. جالپى ناقشبانديا تاريقات رەتىندە قازاق رۋحانياتى تاريحىندا 18-19 عاسىرلاردا كەڭىنەن ورىن العان. اسىرەسە جوڭعارعا قارسى سوعىستا ناقشبانديلەر بەلسەندى بولدى. سونىڭ ارقاسىندا قازاق، وزبەك، قىرعىز اسكەرلەرى قوسىلىپ جوڭعارعا قارسى تۇرا ءبىلدى. ول دا قازاققا جات تاريقات ەمەس.

- مەن ناقىشباندتار ءجيى ماقتانىش قىلاتىن پىرلەرىنىڭ تىزبەگىن كورىپ شىقتىم. پايعامبارىمىز مۇحاممەد ع.س-نان باستاپتى. حامادانيگە دەيىنگىلەردى تانىدىم. ارى قاراي بىردە بىرەۋىن قابىلداي المادىم. ويتكەنى ىشتەرىندە قازاق جوق. موڭكە بي قايدا، تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر قايدا؟ قازاق ساحاراسىندا قانشاما اۋليە، بەكتەر وتكەن. سولاردىڭ بىردە بىرەۋىن تاپپادىم تىزىمدەرىنەن. قازاقتىڭ ءيىسى جوق. قازاقتىڭ ءيىسى جوق بۇل پىرسىماقتاردىڭ جولىن قازاققا تىقپالاي بەرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟

- ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ شايحتارى كوبىنە تاجىك، وزبەك اراسىنان شىعىپ وتىرعاندىعى ءمالىم. تاريقات ناسىلىنە ەمەس، ادامنىڭ دىلىنە قاتىستى ماسەلە. ال سيلسيلاداعى تىزىمدەردە  سول جولدىڭ شايحتارىنىڭ عانا اتى اتالادى. ياساۋي مەن ناقشبانديا اراسىنداعى سيلسيلادا باستاۋ رەتىندە ياساۋيا حز.اليدەن باستالسا، ناقشيبانديلەردە حز.ابۋباكردەن باستالادى. بارلىق تاريقاتتار ياساۋي سيلسيلاسىن «سيلسيلات ۋل زاحاب» رەتىندە مويىنداپ، قۇرمەتتەيدى. ال ءسىز ايتقان موڭكە، قازىبەك، تولە، ايتەكە بيلەر ولار شايح بولماعان، ەكەنشىدەن سيلسيلادا «حوجاگان اۋلەتى عانا» ورىن الادى. بۇل ماسەلە وسىلاي. سوسىن «ولاردىڭ جولى» «ءبىزدىڭ جول» دەگەن بولمايدى بارلىعى يسلامداعى اردى تۇزەۋگە باعىتتالعان ورتاق رۋحاني، مورالدىق كەمەلدەنۋ جولدارى. ەكى جولدىڭ ايىرماشىلىعى مەتودتارىندا عان. ۇستانىمى مەن يدەياسى ءبىر. بۇگىنگى وزدەرىن «ياساۋي جولىندامىز» دەپ جۇرگەندەردىڭ "ياساۋي تاريقاتى - قازاقتاردىكى، ناقشباندي تاريقاتى - وزبەكتەردىكى" دەگەن ۇستانىمى تۇبىرىمەن قاتە. ەشقانداي عىلىمعا، تاريحقا، مادەنيەتكە دە، ءدىني تانىمعا دا ساي كەلمەيتىن تۇجىرىم. سوندا قۇنانباي، شاكارىم مەن ءماشحۇر ءجۇسىپ قازاق بولماعانى ما؟ اباي دا شاكارىم دە ءماشحۇر دە ناقشباندي تاريقاتىنان سۋسىنداعان. جالپى تاريقاتتاردى قاراما-قارسى قويۋ، سوپىلىقتىڭ ءمانىن بىلمەۋشىلىكتەن تۋىندايدى.

- ياسساۋي سيلسيلاسى ۇزىلگەن دەگەن ۇشقارى پىكىرلەرگە جانىم قىنجىلادى. بۇل پىكىردى ورتالىق مەشىتتەگى مولدالارىمىزدا ايتادى. ياسساۋي جولى - قۇدايدىڭ جولى. قۇدايدىڭ جولى نە ءۇشىن ءۇزىلۋى كەرەك؟ ياسساۋي جولى كارل ماركستىڭ كوممۋنيستىك يدەياسى ەمەس عوي ءۇزىلىپ قالاتىن؟

- كەزىندە كلارا تاجىكوۆا ياساۋي مەن ك. ماركس ىلىمدەرى اراسىندا ۇقساستىق پەن پاراللەلدىكتەر ىزدەپ كىتاپ جازعان، سونى وقىپ كورىڭىز. دۇرىس ايتاسىز، ياساۋي ءىلىمى ك. ماركس يدەولوگياسىمەن ۇندەسپەيدى. بىراق بۇگىن قازاقستاندا ياساۋي جولىندامىز دەگەندەر - تۇرمەدە، ال ماركس جولىندامىز دەگەندەر - پارلامەنتتە وتىر. كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ۇزىلگەنى قايدا قالدى? ال ياساۋي جولىنىڭ باياندىلىعى قايدا قالدى؟ كوردىڭىز بە، قوعامدا ساياسي تۇرعىدان لوگيكاعا سىيمايتىن وسىنداي ماسەلەلەر كەزدەسە بەرەدى ەكەن.

ياساۋي ءىلىمى - سوپىلىق دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن. باستى ۇستانىمى - عاشىقتىق، مۇراتى - اللا. بۇل ءىلىم ءدىني تەرمينولوگيادا ء"حال ءىلىمى" دەپ اتالادى. اباي ايتقان "تەرەڭ وي" وسى ياساۋي ءىلىمىنىڭ نەگىزگى ۇستىنى بولىپ تابىلاتىن "ىشكى كوزدىڭ اشىلۋىنا نەگىزدەلگەن. بۇل ءىلىم بويىنشا ءماننىڭ ءمانى - اللا. سوندىقتان الەمنەن فورما ەمەس، ءمان ىزدەلەدى. بۇل تولىعىمەن ءدىني تانىمدىق تەندەنتسيا. ۇيلەسىمدىلىك باستى شارت: اللا مەن ادام، الەم مەن قۇران اراسىنداعى ۇندەستىك ايقىن. ياساۋي ءىلىمى - قۇران مەن حاديسكە سۇيەنگەن - ار تۇزەيتىن ءىلىم. "مەنىڭ حيكمەتتەرىمنىڭ ءمانى قۇران" - دەگەن ياساۋي اللاعا دا، سوزىنە دە، پايعامبارىنا دا ماحابباتپەن ۇندەسكەن.

ياساۋي ءىلىمى بۇگىنگى قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ نەگىزى. سوندىقتان ءبىز ياساۋي جولىنداعى قازاق مۇسىلماندارىمىز. ياساۋي جولى فيكحتىق جاعىنان يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ، اقايدتىق (دوكترينالىق) جاعىنان يمام ءماتۋرۋديدىڭ ىلىمىنە نەگىزدەلگەن، تۇركى حالىقتارى اراسىندا كەڭ تاراعان ناعىز تۇركىلىك مادەنيەتپەن سومدالعان ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ ايناسى.

كەشەگى جەتپىس جىلدىق قىسپاقتا، بوداندىقتا بولعان كەزىمىزدە، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى زەرتتەگەن ورىس وريەنتاليستەرى، رۋحانياتىمىزدىڭ نەگىزىندە وسى ياساۋي ءىلىمى مەن مادەنيەتى جاتقاندىعىن ءدوپ باسقان. ءسويتىپ بۇلاردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋ نەمەسە تاريقاتتار اراسىندا جىك سالۋ ماقساتىندا سۋفيلەردى ولاردىڭ زىكىرلەرىنە قاراپ، "لاحچيلەر، الاھۋشىلار، اقۇدايشىلدار" دەپ بولگەن. لاحچيلەر - قىرعىزستانداعى، اللاھۋشىلار - وزبەكستانداعى، اقۇدايشىلار - قازاقستانداعى ياساۋي جولىنداعىلار.

كەشەگى دىنسىزدەندىرۋ جانە قۇدايسىزداندىرۋ ساياساتىنان، سۇمدىق اپاتتان ۇلتتىعىمىزدى امان ساقتاپ قالعان ءياساۋيدىڭ رۋحى، ءىلىمى، مادەنيەتى، جولى، كەسەنەسى جانە ءىزباسارلارىنىڭ شىعارمالارى نەگىزىندەگى ابايتانۋ، اۋەزوۆتانۋ، تۇركىتانۋ، ياساۋيتانۋ سياقتى عىلىم سالالارىنىڭ جاندى تۇتىلۋى بولاتىن. ياساۋيتانۋ سالاسى بويىنشا ياساۋي مۇراسى نەگىزىنەن ءۇش سالادان تۇرادى. ءبىرىنشىسى، ياساۋي جولى، ياعني تاريقاتى. ەكىنشىسى، ياساۋي ءىلىمى. ءۇشىنشىسى، ياساۋي مادەنيەتى.

ياساۋي تاريقاتى - سوپىلىق پسيحوتەحنيكالىق ءتالىم-تاربيەلىك جۇيەسى بار، ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى شىنجىر (سيلسيلا), ءداستۇرلى ساباقتاستىعى بار جول. بۇل جولدىڭ باستاۋى حز.مۇحاممەد پايعامبارىمىزدان حز.اليگە ودان حز.مۇحاممەد-حانافيامەن جالعاسىپ، ياساۋي جانە ونىڭ جولىن قۋعان شاكىرتتەرىمەن شىنجىر، رۋحاني جەلى ارقىلى سوزىلىپ جاتىر. ياساۋي سيلسيلاسى - تۇركى تاريحىندا "التىن شىنجىر" نەمەسە "ۇلى تاريقات" دەگەن اتپەن بەلگىلى. ياساۋي جولى - تاريقات دەگەن ءسوز. ال سيلسيلا، ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى تاريحي ساباقتاستىقتىڭ جالعاسىن ءبىلدىردى. ياساۋيا تاريقاتىنىڭ سوڭعى شايحى - ۇستازى بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن دۇنيەدەن وتكەندىكتەن سيلسيلاسى توقتاعان تاريقات دەيمىز. بىراق، بۇل سيلسيلا توقتاعانىمەن ونىڭ ءىلىمى مەن مادەنيەتى تىرشىلىگىن توقتاتقان ەمەس.

بۇگىنگى ياساۋي تاريقاتىنىڭ ۇستازى - يسماتۋللا توربايۇلى. ۇلتى قازاق، ءوزى قاديريا تاريقاتىنان شاكىرت تاربيەلەۋ ءۇشىن بەرىلەتىن رۇقسات (حاتت-ي يرشات) العان. سيلسيلاسى بويىنشا قاديريا جاحريا تاريقاتتارىندا بولعانمەن، بۇگىندە ياساۋي، شاكارىم، ءماشھۇر ەڭبەكتەرى نەگىزىندە جاڭا ياساۋي مادەنيەتى مەن ءىلىمىن ناسيحاتتاۋدا. نەگىزىنەن سوپىلىق تاريحىندا بۇل قۇبىلىس كوپ كەزدەسەدى. باسقا تاريقات شايحى كەلەسى ءبىر تاريقاتتىڭ باسىندا يرشاتتا، ياعني رۋحاني ۇستاز بولا بەرەدى. مىسالى ءبىر تاريقات شايحى كۇتپەگەن جەردەن قايتىس بولىپ ورنىن باساتىن كەمەلدىككە جەتكەن شاكىرتتەرى بولماي قالۋى مۇمكىن. سونداي جاعدايدا باسقا تاريقات شايحىنىڭ رۋحاني تاربيەسى مەن رۇقساتىن الىپ قايتادان ءوز تاريقاتىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرەدى. نەگىزگى ءىلىمى - سوپىلىق، ادىستەرى زىكىر، سۇحبات ۇيىمداسۋى قوعامدىق نەگىزدە قازاقستاننىڭ باستى ورتالىقتارىندا وكىلدەرى بار. جوعارىدا ايتىلعانداي بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جەتكىلىكتى دارەجەدە سىنعا ۇشىرادى، جازىقسىز سوتتالىپ تا كەتتى.

تاريحتاعى ياساۋي مادەنيەتى مەن بۇگىنگى ياساۋي مادەنيەتى اراسىندا ايىرماشىلىق بولاتىنى سياقتى، «بۇگىنگى ياساۋيشىلدەر» مەن تاريحتاعى ياساۋي تاريقاتى ءبىر ەمەس. ارينە، ۋاقىت پەن كەڭىستىك، ادام فاكتورى، تاريحي ساباقتاستىقتىڭ ۇزىلۋىنەن تۋىنداعان ايىرماشىلىقتىڭ بولۋى تابيعي قۇبىلىس. بۇل توپتىڭ ياساۋي تۋرالى تەوريالىق عىلىمي جانە اگيوگرافيالىق زەرتتەۋلەر، ءدىني سوپىلىق فيلوسوفيا، سوپىلىقتىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ۇستىندارى رۋحىمەن، قوعاممەن، ۋاقىتپەن ۇندەستىگى، ۇيلەسىمدىلىگى جاعىنان كەمشىن تارتىپ جاتقان تۇستارى دا جوق ەمەس. دەگەنمەن قوعامدا وزدەرىن قابىلداتا الاتىن الەۋمەتتىك قاباتتارى بار. مىنە، ياساۋي ءىلىمى مەن مادەنيەتى بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا قايتا جاندانىپ وتىر. بىراق جاندانۋ مەن دامۋ ءبىر ەمەس.

- تاريحتا ياساۋيشىلدەر مەن ناقىشباندتار قىرقىسپاسادا قىرعي قاباقتا ءومىر سۇرگەن دەسەدى. ولاردىڭ تاريحتاعى ارا-قاتىناستارى تۋرالى بىلگىم كەلەدى.

جاناربەكتەن.

- تاريحي تۇرعىدان ەكى تاريقات اراسىندا قالىپتى رۋحاني، تاريحي، مادەني بايلانىستار بار، بولعان. ناقشبانديا تاريقاتى قازاق ەلىنە ءبىر قولىنا ياساۋي حيكمەتتەرىن ۇستاپ كەلمەگەندە بالكىم، قابىلدانباس پا ەدى. ەكى تاريقاتتىڭ ۇستانىمى دا عاشىقتىققا نەگىزدەلگەن، يدەيالارى ءبىر - ول اللانىڭ جامالى. ەكەۋى دە ماتۋرۋدي اقيداسى، حانافي فيقحىنا نەگىزدەلگەن. بىراق، پسيحوتەحنيكالىق جانە مەتودولوگيالىق ايىرماشىلىقتارى بار. زىكىرلەرى ەكى ءتۇرلى حافي، جاحري بولعانمەن، مازمۇنى ءبىر. العاشقى كەزدەرى ەكى تاريقات شايحتارى وتە ءتوزىمدى، تولەرانتتى، ءبىر-ءبىرىن سىيلايتىن، سۇحباتتارىندا نۇر شاشىلىپ، زىكىرلەرىندە ءارى حافي، ءارى جاحري زىكىر سالا بەرەتىن. كەيىننەن قازاق حاندىعى ءوز الدىنا ءبولىنىپ شىققاننان سوڭ اق ەكى تاريقات اراسىندا ساياسي باسەكە باستالدى دا كەتتى. بۇل جارىس جاقتاس جيناۋ، ساياسي بەدەل جارىسى، بايلىق پەن مانساپقا ۇلاسىپ كەتتى. جالپى تانىمدىق، تەولوگيالىق جاعىنان ەكەۋىنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق جوق. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن «ياساۋي تاريقاتى قازاقتاردىكى، ناقشباندي وزبەكتەردىكى» دەگەن ۆ.بارتولتىڭ ءۇستىرت تۇجىرىمدارى قازاقستانداعى سوپىلاردى ەكى لاگەرگە ءبولىپ تاستادى. شىندىعىندا ناقشبانديا تاريقاتى وزبەكتىكى دە ەمەس، قازاقتىكى دە ەمەس، تاريقات فەنومەنى كەڭىستىك جانە مادەنيەت جاعىنان ۋنيۆەرسالدى تابيعاتقا يە. ونى ەۆروپاداعى (كيپر ورتالىعى), انگليا، فرانتسيا، امەريكا، مىسىر، پاكيستان، تۋركياداعى ناقشبانديا ورتالىقتارىنان كورۋگە بولادى. قازاقستانداعى سۋلايمانشىلار دا سول تاريقات وكىلدەرى. جاقىنىمىزداعى وزبەكستاننىڭ فەرعانا جازىعى، قىرعىزستان مەن تاجىكستاندا دا بۇل تاريقات بەلسەندى. كەزىندە كەڭەس داۋىرىندە ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ورتالىعى تۇركىستانداعى قۇشاتا ەلدىمەكەنى بولاتىن.  (جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»