ماندوكي قوڭىر يشتۆان. قۇمانداردىڭ ۋلاش تايپاسى جانە ولاردىڭ تۇركىلەرمەن بايلانىسى
abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ تۇراقتى اۆتورى، ەتنوگراف-عالىم باباقۇمار حينايات ماجار تىلىنەن تىكەلەي تارجىمالاعان مارقۇم باۋىرىمىز ماندوكي قوڭىر يشتۆان زەرتتەۋلەرىنىڭ العاشقى پاراسىن بەرىپ وتىرمىز. ءوز تەگىن كونە قىپشاق-قۇمانداردان ىزدەپ ۇلى دالاعا كەلگەن، ءسويتىپ قازاق جەرىنەن ماڭگىلىك مەكەن تاپقان (قوڭىردىڭ سۇيەگى الماتى قالاسىنىڭ قاسىنداعى ۇلكەن قورىم - كەڭسايدا جاتىر) ايگىلى عالىمنىڭ تومەندەگى شىعارماسىندا باتىسقا قاراي ۇزدىكسىز جوڭكىلگەن كوشپەندىلەر ميگراتسياسىنىڭ ناتيجەسىندە كارپات قويناۋلارى مەن دۋناي بويىن مەكەندەپ قالعان تايپالار تۋرالى، ولاردىڭ ارادا 7-8 ع.ع وتسە دە كونە اندەردىڭ مۇراگەرى بولىپ وتىرعانى جايىندا باياندالادى. سونداي-اق، قازىرگى ماجارستان (ۆەنگريا) مەملەكەتىنىڭ تەرريتورياسىندا ءومىر سۇرەتىن دالالىق قۇمانداردىڭ قۇرامىنداعى ۋلاش تايپاسى عالىمنىڭ زەرتتەۋىندەگى باستى نىسانا بولعانى بايقالادى.
"اباي-اقپارات"
بىرىنەن سوڭ بىرىنە ۇلاسقان حالىقتار ميگراتسياسى داۋىرىندە بىرقاتار ىشكى ازيالىق** سالت اتتى كوشپەلى حالىقتار شىعىستاعى اتاجۇرتىنان قوپارىلا كوشىپ، بىرتە-بىرتە باتىسقا قاراي ويىستى. بىرنەشە مىڭ جىلعا جالعاسقان، بىردە وراسان ۇلكەن تولقىن تۋدىرعان، بىردە كوپتەگەن حالىقتى قاتارىنان قامتىعان حالىقتاردىڭ جويقىن ميگراتسياسى ەۋرازيانىڭ اريدتىك (قۋاڭ) زوناسىنىڭ باتىس شەبى - كارپات قويناۋى مەن دۋناي بويىنىڭ تومەنگى جازىعىنا دەيىن كەلىپ جەتتى.
abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ تۇراقتى اۆتورى، ەتنوگراف-عالىم باباقۇمار حينايات ماجار تىلىنەن تىكەلەي تارجىمالاعان مارقۇم باۋىرىمىز ماندوكي قوڭىر يشتۆان زەرتتەۋلەرىنىڭ العاشقى پاراسىن بەرىپ وتىرمىز. ءوز تەگىن كونە قىپشاق-قۇمانداردان ىزدەپ ۇلى دالاعا كەلگەن، ءسويتىپ قازاق جەرىنەن ماڭگىلىك مەكەن تاپقان (قوڭىردىڭ سۇيەگى الماتى قالاسىنىڭ قاسىنداعى ۇلكەن قورىم - كەڭسايدا جاتىر) ايگىلى عالىمنىڭ تومەندەگى شىعارماسىندا باتىسقا قاراي ۇزدىكسىز جوڭكىلگەن كوشپەندىلەر ميگراتسياسىنىڭ ناتيجەسىندە كارپات قويناۋلارى مەن دۋناي بويىن مەكەندەپ قالعان تايپالار تۋرالى، ولاردىڭ ارادا 7-8 ع.ع وتسە دە كونە اندەردىڭ مۇراگەرى بولىپ وتىرعانى جايىندا باياندالادى. سونداي-اق، قازىرگى ماجارستان (ۆەنگريا) مەملەكەتىنىڭ تەرريتورياسىندا ءومىر سۇرەتىن دالالىق قۇمانداردىڭ قۇرامىنداعى ۋلاش تايپاسى عالىمنىڭ زەرتتەۋىندەگى باستى نىسانا بولعانى بايقالادى.
"اباي-اقپارات"
بىرىنەن سوڭ بىرىنە ۇلاسقان حالىقتار ميگراتسياسى داۋىرىندە بىرقاتار ىشكى ازيالىق** سالت اتتى كوشپەلى حالىقتار شىعىستاعى اتاجۇرتىنان قوپارىلا كوشىپ، بىرتە-بىرتە باتىسقا قاراي ويىستى. بىرنەشە مىڭ جىلعا جالعاسقان، بىردە وراسان ۇلكەن تولقىن تۋدىرعان، بىردە كوپتەگەن حالىقتى قاتارىنان قامتىعان حالىقتاردىڭ جويقىن ميگراتسياسى ەۋرازيانىڭ اريدتىك (قۋاڭ) زوناسىنىڭ باتىس شەبى - كارپات قويناۋى مەن دۋناي بويىنىڭ تومەنگى جازىعىنا دەيىن كەلىپ جەتتى.
الايدا، كوشپەلى جۇرتتىڭ بارلىعى دا بۇل قيامەتتى ۇزاق جولدى باسىپ وتكەن جوق. ايتالىق، ولاردىڭ اراسىنان كوپتەگەن تايپا ءوز اتاقونىس-مەكەنىنەن ءسال عانا جىلجىدى. ميگراتسيانىڭ باستالار تۇسىندا قولايلى مەكەنگە كەز كەلسە، سول اۋماقتا-اق كوشپەلى مەملەكەتىن قۇرۋعا ارەكەتتەنەدى. ءار ءتۇرلى تەكتەن تارالعان، تىپتەن ءتىلى دە ۇقسامايتىن كوپتەگەن تايپالىق وداقتان قۇرىلعان كوشپەلى يمپەريالارعا ءجيى وزگەرىس پەن تۇراقسىزدىق ءتان. مۇنداي وداقتار ءبىر كۇشتى بيلەۋشى ارقاسىندا مۇلدەم بەيمالىم تۇردە، ەلەۋسىز دۇنيەگە كەلەدى دە، كۇتپەگەن جەردەن كۇشەيىپ، بيلىگى مەن وكتەمدىگىن مەيلىنشە ۇلعايتۋعا تىرىسادى. سونان كەيىن ادامنىڭ جانى مەن قانىن قۇربان ەتىپ، بىرنەشە عاسىر بويى گۇلدەنىپ تۇرادى دا، اقىرىندا كەنەت نەمەسە باياۋ ۇدەۋمەن قاۋقارىنان ايىرىلا، كۇيرەپ تىنادى. ءبىر وداقتاستىقتىڭ وسىلايشا بىتىراعان تايپالارىنىڭ ورنىن شىعىستان جاڭادان كەلگەن باسقا ءبىر تايپا باسادى: ونى ءوز تايپالىق وداعىنا سىڭىرەدى نەمەسە جايىلىمى مەن قونىسىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن باتىسقا قاراي ىعىستىرىپ قۋادى. وسىلايشا، كەزىندە ۇلكەن يمپەريالارعا توعىسقان كوشپەلىلەردىڭ تايپالىق وداعىنىڭ بىرقاتار جەكەلەنگەن تايپالارى مەن رۋلارى ءوزىنىڭ تۋ باستاعى مەكەندەنگەن اۋماعىنان مۇلدەم الىسقا، مەكەنىنە اينالعان بايتاق قۋاڭ دالانىڭ ەڭ سوڭعى شەبىنە دەيىن قونىس اۋدارۋعا تۋرا كەلدى.
كوشپەلىلەردىڭ باتىسقا قاراي بەت العان كەيبىر توبى جەكەدارا تايپا، جۇرت رەتىندە ەمەس، كەرىسىنشە ءبىر حالىقتىڭ يادروسىن (مايەگىن) قۇراعان ەڭ ۇلكەن جانە ەڭ الۋەتتى تايپا ءاۋ باستان بىرگە قوزعالىپ، باتىسقا قاراي كوشۋ، جىلىسۋ جولىن بىرگە (ىڭتىماقتا) وتكىزەدى. ءبىر ءسات تولاستامايتىن شابىس پەن سوعىس بارىسىندا ولار ازدى-كوپتى رۋىنان، مۇمكىن ءبىرلى-ەكىلى تايپاسىنان ايىرىلادى. بىراق، ونىڭ ەسەسىنە باسقا حالىقتىڭ ۇلكەندى-كىشىلى بولىگىن ءوزىنىڭ قۇرامىنا ىلەستىرىپ، قوسىپ الادى. وسىلايشا، ولار كۇشپەن جاۋلاعان نەمەسە وزدىگىنەن ىلەسكەن جاۋلاۋشى تايپالىق وداقتىڭ قۇرامىنا ەنىپ تولىعىمەن ءسىڭىسىپ كەتەدى. دەگەنمەن، ءبىر كەزدەرى وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى مالىمەت بەرەتىن تايپا مەن رۋ اتتارىن ۇزاق ۋاقىت بويى جادىندا ساقتايدى. جاۋلاپ الۋ ارقىلى بىرتە-بىرتە كۇشەيە تۇسكەن كوشپەلىلەر ۇلىسى شىعىستاعى كورشىلەرىنىڭ وقتىن-وقتىن تۇتقيىل شابۋىلىنا قارسى تۇرىپ قانا قويماي باتىسقا قاراي قانات جايىپ ۇلعايا تۇسەدى.
بۇل ۇلعايۋ، قانات جايۋدىڭ ءوزى-اق ارى قارايعى ولاردىڭ شەكارا شەبىن انىقتايدى: كوشىپ-قونىپ جۇرگەن سالت اتتى، مال ءوسىرۋشى كوشپەلىلەر ءۇشىن ەندىگى كەزەكتە باتىس وڭىردە تەك كارپات قويناۋى عانا قولايلى قونىس مەكەن دەپ تانىلدى. ونان ارىگە، باتىسقا قاراي ولجا تابۋ ماقساتىندا جورىق جاساۋ نيەتى تىم از بولدى. وسىلايشا، حالىقتار ميگراتسياسىنىڭ كوپتەگەن داۋىرىندە كوشپەلىلەر قولايلى قونىس رەتىندە كارپات قويناۋىن تاڭدادى. ءدال وسىندا بىرنەشە عاسىرعا جالعاسقان، ۇزاق تا، قيامەتتى ميگراتسيالىق جورىقتىڭ اياقتالار تۇسىندا وزدەرىنىڭ ۇلىسىن، دالىرەك ايتساق، مەملەكەتتىلىگىن دۇنيەگە اكەلدى. ولاردىڭ قاتارىندا سكيفتەر، سارماتتار، كەيىنگى اتيللا (ەدىل) پاتشانىڭ عۇندارى, ونان كەيىنگى بايان حاعان باستاعان اۆارلار، اقىر سوڭىندا وسى جەرگە ءبىرجولاتا قونىس تەپكەن ماديارلار بار.
ارپاد پاتشا باستاعان ماديارلاردىڭ كارپات قويناۋىنا اۋا كوشىپ قونىستانۋىمەن كوشپەلى جۇرتتاردىڭ بۇل وڭىرگە باعىتتالعان ميگراتسياسى تولىستاعان جوق. ماديارلاردان سوڭ ىلە-شالا بۇل ءۇردىستى لەۆەدياداعى (ماديار تىلىندە-ەتەلكوز) قونىس-مەكەنىنەن ماجارستانعا، ءبىر بولىگى بالقانعا جەتكەن پەچەنەكتەر جالعاستىردى. ونان كەيىنگى لەكتە (كارپات قويناۋىنا) ازعانا توپپەن جەتكەن ۋزدار (وعىزدار), كەيىن بوسەرمەندەر (مۇسىلماندار) مەن كاليزدار ميگراتسيانى جالعاستىردى. ەڭ اقىرىندا ىشكى ازيادان شىعىپ، قارا تەڭىزدىڭ تەرىسكەي جاعالاۋىنداعى قۋان دالانى باسىپ ءوتىپ، كارپاتقا دەيىن كەلىپ جەتكەن قۇماندار بۇل وڭىرگە قونىستانعان حالىقتاردىڭ ەڭ سوڭعى تولقىنى بولدى. باقتاشىلىقپەن شۇعىلداناتىن اتتى كوشپەلىلەر - قۇماندار مەملەكەتىنىڭ باتىس شەكاراسى ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا دۋنايدىڭ تومەنگى اعىسىنا دەيىن جەتتى. وسى تۇستا شىعىستان قاۋىپ ءتوندىرىپ كەلە جاتقان جاۋلاۋشىلارعا قارسى تۇرۋعا قاۋقارسىز، ولاردىڭ تەگەۋىرىنە توتەپ بەرە المايتىنىن سەزگەن قۇمانداردىڭ ءبىر بولىگى ماجارستان ەلىنەن ساۋعا تابادى.
قۇمان تايپالارى مەن دايەكتى تۇردە جاڭارا تۇسكەن تايپالىق وداعىنىڭ تاريحىن قازىرگە دەيىن (ماقالا 1976 ج. جارىق كورگەن - ح.ب.) تولىعىمەن سارالاپ ۇلگەرگەن جوق. كونە تاريحنامالىق جازبالار از بولعاندىقتان قۇمان جۇرتىنىڭ نەگىزگى ارقاۋىن قۇراعان تايپالاردىڭ شىعۋ تەگى، قونىس-اۋدارۋ ماسەلەلەرىندە تەك بولجامدار عانا بار. جەڭىسكە جەتكەن شايقاستارى مەن جورىقتارى بارىسىندا ولار بىرقاتار بوگدە تايپالاردى وزىنە قوسىپ الدى. بىراق، جەڭىلىسكە ۇشىراعان كەزدەردە ولاردىڭ قۇرامىنان ۇلكەندى-كىشىلى توبى ءبولىنىپ قالدى. سوندىقتان ەجەلگى دەرەككوزدەر وزگەرىستەر مەن قۇبىلىستاردى دالمە-ءدال بايانداپ بەرە المايدى.
كەيبىر اراب دەرەككوزدەرى بويىنشا قۇمان تايپالىق وداعى توعىز، باسقا ءبىر جازبالاردى ون ءبىر، تىپتەن ون ءتورت تايپادان قۇرالعاندىعى تۋرالى ايتىلادى. ال وتاندىق (ماديار - ح.ب.) دەرەككوزدەرى قۇمانداردىڭ جەتى تايپاسى تۋرالى باياندايدى. بىراق، بۇل مالىمەتتەردى سارالاپ، سىن تەزىنەن وتكىزبەستەن سول قالپىندا قابىلداۋعا جارامايدى. اتالعان ساندار كونە جانە قازىرگى حالىقتار دا بىردەي باق، قۇت اكەلەتىن سيقىرلى سان دەپ ەسەپتەلەدى. ءبىرشاما كوپ تايپالاردىڭ وداعىنان قۇرالعان ولار وزدەرىن ۇنەمى جەتى، توعىز نەمەسە ون ءبىر تايپادان تۇراتىندىعىن ايتىپ اسپەتتەيدى. بۇل جايت كارپاتقا قونىس تەپكەن ماديارلار تايپالارىنا بايلانىستى دا بايقالادى. ءداستۇر بويىنشا ماديار تايپالىق وداعىن جەتى تايپا قۇرايدى. سوندىقتان دا ءبىر-بىرىنەن شىعۋ تەگى مۇلدە بولەك ءKۇرت جانە ديۋرمات تايپالارىن كونستانتين پەرپيروگەنيتوس (بوگورودنىي) جازبالارىندا ورتاق اتپەن بەرۋگە ءماجبۇر. ءدال سولاي ماديارلار كەلىپ قوسىلعان تۇرىك ءتىلدى كابارلاردىن ءۇش رۋدان تۇراتىن جۇرتىن ماديارلاردىڭ سەگىزىنشى تايپاسى رەتىندە اتايدى. ونىڭ سەبەبىن سيقىرلى جەتى سانىنىڭ كيەسىنە قالماۋ دەپ تۇسىنەدى.
جوعارىدا ايتىلعانداي، لاتىن تىلىندە جازىلعان وتاندىق قۇجاتتار - شىعىستىق جازبالارعا قاراما-قايشى، ياعني ماجارستانعا قونىستانعان قۇمانداردىڭ جەتى تايپاسى تۋرالى باياندايدى. بىراق، جەتەۋىنىڭ اتىن بىردەي تىزبەلەي المايدى. بار بولعانى، بۇل دەرەكتەردەن قۇمانداردىڭ ءتورت تايپاسىنىڭ عانا اتىن كەزدەستىرەمىز: بورچۋل، ولاش، چورتان، كوور نەمەسە كوول. باسقا تايپا اتتارى تۋرالى جازبا قۇجاتتار ەشقانداي مالىمەت بەرمەيدى . سوندا باسقا تايپالاردىڭ اتى قالاي جانە ماجارستاندىق قۇماندار شىنىمەن جەتى تايپادان عانا تۇردى ما؟ ماديار تىلىندەگى كونە جازبا قۇجاتتار بۇل ساۋالعا ازىرشە جاۋاپ بەرە المايدى. وعان بولا كونە جادىگەر قۇجاتتاردى جازۋشىلاردى كىنالاي المايمىز. سەبەبى، جازبالاردا اتىشۋلى، داۋلى ىستەرگە ارالاستىعى بار تايپالاردىڭ اتى اتالدى دەگەنمەن داۋلاسۋشى، جاۋلاسۋشى جاقتىڭ قۇجاتتارى تولىعىمەن بىزگە جەتتى دەپ ايتۋ قيىن. ەگەر بۇل ماسەلەدە بىزگە ءبىر نارسە جاردەم ەتسە، ول - قۇماندار تۇراتىن ايماقتاعى جەر-سۋ اتاۋلارى مەن ادام ەسىمدەرى، فاميليالارى. حالىق، تايپا، رۋ اتاۋلارى، اسىرەسە، تۇرىك تەكتەستەر اراسىندا كوبىنە جەر اتاۋلارىندا ساقتالىپ قالاتىنى بارشاعا ايان. ۇلكەن ايماق نەمەسە بەلگىلى كىشكەنە وڭىرگە ات بەرۋدە ەڭ وڭايى - سول جەردى يەمدەنگەن، مەكەندەگەن تايپا مەن رۋ اتاۋىن بەرۋ. ماديارلاردىڭ قازىرگى قونىسىنداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنان ونداعى العاش حالىقتىڭ ارقاۋىن قۇراعان تايپالاردىڭ اتاۋىن بايقايمىز. ايتالىق، كاپولناشنيەك, بەلمەديەر, فۋزەشديۋرمات, تيساكۇرت, ءدوندوشتاريان, بۋدايەنو, ساموشكەر, دۋناكەسي جانە ت.ب. بۇل اتاۋلار اتالعان تايپالاردىڭ ءبىر كەزدەگى قونىسى نەمەسە ولاردىڭ قاي جاققا، قالاي بىتىراپ، تاراپ كەتكەنى تۋرالى حابار بەرەدى.
ءدال سولايشا، قۇمان تايپالارىنىڭ اتاۋلارى، مەكەن قونىسى تۋرالى تولىعىراق مالىمەتتى جازبا جادىگەرلەر، قۇجاتتىق ماتەريال، جانە قۇماندار مەكەندەيتىن اۋماقتاعى جەر-سۋ اتتارىنىڭ كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ انىقتاي الامىز. بىراق، قۇمانيالىق*** جەر-سۋ اتاۋلارى اراسىنان تەك مىنا جاعدايدا عانا تايپا مەن رۋلاردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ەگەر ولار ماجارستان اۋماعىنا قونىستانار الدىنداعى مالىمەتتەردە كەزدەسسە نەمەسە قۇماندارمەن كونەدە بايلانىستا بولعان جاعدايدا عانا ءسوز قوزعاي الامىز. بالكىم، قۇماندارداڭ كەيىن كەلگەن تۇرىك تايپالارىنىڭ اتاۋىنان (مۇمكىن قىپشاق تەكتى) الىنعان جەر-سۋ اتتارىن قۇمان تەكتى دەلىنۋى مۇمكىن. قۇمانيا وڭىرىنەن مۇندايلاردىڭ بىرقاتارىن كەزدەستىرە الامىز. مىسالى، ۇلكەن قۇمانيا (تۇپنۇسقا تىلدە نادكۋنشاگ. - ح.ب.) وڭىرىندە قۇمان تەكتى رۋ، تايپا اتاۋىن العان كارتساگتاعى سالگور (قازىرگى اتاۋى زادور), توكسابا، كونگرۋلۋ، كۋنماداراشتاعى جالاير، كيشۋيساللاش شەكاراسىنداعى باياندور، پەچەنە، ال كىشى قۇمانياداعى تورتەل، تازلار، بودوگلار جانە ت.ب.
بۇل ماقالادا اتى اتالعاندار تۋرالى ەمەس، كەرىسىنشە جازبا دەرەكتەردە ءسوز بولعان، دالىرەك اتاپ ايتساق ۇلكەن كۇمانيالىق ولاش تايپاسى تۋرالى ءسوز قوزعايمىز. بۇل تايپانىڭ اتى العاش رەت 1328- جىلعى (1328 - 1329 :. «... Demeterius... ludex Cumanorum genere Olass...") ماديار قۇجات حاتتارىندا، كەيىن 1344 جىلعى (1344: «... capitaneus Comanorum generacionis Olas...») جازبادا ۇشىراسادى. شىن مانىندە ولاش قۇمانداردىڭ كونە تايپاسىنا ۇقسايدى. بۇل تۋرالى ءحىى عاسىر باسىنداعى ورىس جىلنامالارىندا وتە ءجيى ءسوز بولادى: مىسالى، 1103-جىلى ۋلاش، 1184 جىلعى جىلنامادا ۋلاشەۆيچي (ۋلاش ۇلدارى، ۇلاش تايپاسىنىڭ ۇلدارى) تۇرىندە اتالادى. بۇل اتاۋدىڭ تۇپنۇسقا فورماسى ۋلاش ءسوزىنىڭ العاشقى ماعىناسى «ۇلاسۋ، بىرىگۋ، وداققا توپتاسۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى جانە تۇرىك تىلدەرىندە دە وسىعان ۇقساس ماعىنا بەرەدى.
ءحىىى ع. ەكىنشى جارتىسىندا تۇرىك جانە موڭعول جۇرتتارىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى اڭىز، شەجىرە تۋرالى جازعان پارسىنىڭ ايگىلى جىلناماشىسى ءارى دارىگەر راشيد-ءاد-دين ەڭبەكتەرىنەن كوپ مالىمەتتەرگە قانىق بولامىز. ونىڭ ەڭبەكتەرىندەگى تۇرىكتەرگە قاتىستى بولىگىندە سالگۋر تايپاسىنان تاراعان ۋلاش بەك تۋرالى باياندالادى. ول - وعىز حاعاننىڭ شوبەرەسى ديۆ-ياۆگۋ حان اسكەرباسشىلارىنىڭ ءبىرى.
XVII ع. ەكىنشى جارتىسىندا تۇركىمەندەردىڭ شىعۋ تەگى، شەجىرەسى تۋرالى جازعان ەڭبەگىندە ابىلعازى ءباھادۇر (حيۋا ءامىرشىسى) حان - بۇل ايتىلعان اتاۋلاردى دالمە-ءدال، بىراق ءسال عانا قۇبىلتىپ كەلتىرەدى. ون ديب باكۋي حان اسكەرىنىڭ باسى، سالۋر (بۇل سالگۋر اتاۋىنىڭ تۇركىمەنشە ۆاريانتى) تايپاسىنان شىققان ۋلاش بەك دەپ كەلتىرەدى. سونداي-اق، تۇركىمەن، انادولى تۇرىكتەرى مەن ازىربايجاندارعا ورتاق قاھارماندىق داستانى - «دەدە قورقىتتا» ۋلاش پەن سالۋر اتاۋى بىرگە اتالادى.
تاريحقا سۇيەنسەك، وعىزدار -ب.ز.د. 209-174 جىلدار ارالىعىندا سالتانات قۇرعان وعىز حان قۇرعان ىشكى ازيانىڭ كەڭ بايتاق اۋماعىندا ءارلى-بەرلى ويقاستاپ جۇرگەن، كوشپەلى تۇرىك تايپالارىنىڭ باس قوسىپ بىرىگۋىنەن پايدا بولعان جۇرتتاردىڭ مۇراگەرى ەدى. وعىزداردىڭ اتاقتى قولباسشىسى سالۋر قازان حاننىڭ اكەسى ۋلاش حان ەدى ء(سوز اراسىندا ايتا كەتەر جايت، ەپوس بويىنشا سالۋر قازان حاننىڭ قايىن اتاسى باياندور حان. ماجارستانداعى كيشۋيساللاش شەكاراسىندا باياندور اتتى مەكەن بار. ەسكەرتپە ماندوكي قوڭىردىكى - ب.ح.)
بۇل داستۇرلەردە، گەنەزيستىك اڭىز-ءاپسانالاردا جانە قاھارماندىق داستانداردا كونە تايپا اتاۋى رەتىندە بارلىعى پەرسونوفيكاتسيالانا (تۇلعالانا) وتىرىپ، تاريحي وبرازداردا ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ادامدارىنا ءتۇستى. مۇنداعى اكە-بالا-نەمەرە جانە باسقاداي تۇردە اتالعان ەجەلگى تايپا، رۋ اتاۋلارى وسىلايشا اۋىزدان-اۋىزعا بەرىلە وتىرىپ عاسىرلار بويى ءوز جۇلگەسىن ۇزبەستەن ساناتتان دا، سانادان دا وشىرمەي اسپەتتەپ كەلدى
سوندىقتان دا، بۇل اڭىزدار مەن تاريحي بايانداردىڭ ەشتەڭەگە تۇرمايتىن، قارابايىر ەرتەگى ەمەس، كەرىسىنشە تاريحي دەرەككوز بولا الاتىندىعىن تاريحي باستاۋحاتتار جانە ونوماستيكالىق زەرتتەۋلەر راستاي تۇسەدى. ايتالىق، XIV- XVIII عع. كىشى ازياداعى تارسۋس وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن تۇركىمەندەردىڭ جەتەكشى ءبىر تايپاسى ۋلاش اتالادى. بۇل تايپا تۋرالى 1469 جىلعى حاتقا تۇسكەن دەرەك بويىنشا سالۋر رۋى 10, باياندۋر رۋى 41 اتادان قۇرالاتىندىعى تۋرالى مالىمەتپەن قوسا ولاردىڭ اتاۋلارى تىزبەلەنەدى. بۇلار ۆەنگريانىڭ ۇلكەن قۇمانيا وڭىرىندەگى ۋلاش، زادور، باياندور اتاۋىمەن ساباقتاستىعىن كورسەتەدى. نەمەسە XIV ع. كىشى ازيالىق چۋكۋر- وبا ءوڭىرىن جاۋلاپ العان ءۇش-وك ء(ۇش وق، ءۇش جەبە) اتتى تۇركىمەن تايپالىق وداعىنىڭ ءبىر تايپاسى ۋلاش ەكەندىگى كوپ ماسەلەنى اڭعارتىپ تۇرعانداي. تىپتەن، ۋلاشتاردى الەپپەلىك تۇركىمەندەر اراسىنان دا كەزدەستىرەمىز: بەگدىلى تايپاسىنىڭ ءبىر رۋىنىڭ اتاۋى ۋلاش، دۇلقادىر تايپاسىنىڭ قۇرامىندا ۋلاش تا، پەچەنەك رۋى دا بار. (مۇنداعى سوڭعىسى تاعى دا ۇلكەن قۇمانيادا كەزدەسەتىن اتاۋ: كيشۋيساللاش قالاسىنىڭ جيەگىندە دەۆاۆانيا كۇرە جولىنان باتىسقا قاراي ماريالاپوش جانە ماريالاكا اراسىنداعى اۋماق پەچەنە نەمەسە پەچەنە ارالى دەپ اتالادى).
ۋلاش اتاۋى تۇركيادا اۋىل (كوي) اتاۋى رەتىندە دە ۇشىراسادى. بۇرىنىراقتا، تىپتەن ەجەلدە تراكيا مەن درينا (دريپوپولي) ايماعىن مەكەندەگەن تۇرىكتەردىڭ ءبىر بەكەتىن (دەرەۆنياسىن) 1488 ج، دالىرەك ايتساق 1540 ج. ۋلاشلار دەپ اتاعان ەكەن ء(بىر كەزدەگى بۇل تاريحي اتاۋ بۇگىندە باسقاشا اتالادى).
بىراق، تۇركيادا ۋلاش دەپ اتالاتىن بىرقاتار كويلەردى (اۋىلداردى) كەزدەستىرەمىز. بۇرىندار ولاردىڭ اتاۋى ونان دا كوپ بولۋى مۇمكىن، بىراق ولاردىڭ قازىرگى اتاۋى ءبىرشاما وزگەرىسكە ۇشىراعان. ونداي تۇپنۇسقاسىن ساقتاعاندار اراسىندا، يچەل، انكارا، رودوستو (تەكىرداع), توقات، مۋعلا، ارتۆين ۋالاياتتارىندا ءبىر-ءبىر، ماردسەن ۋالاتىندا ۇشەۋىن، تىپتەن سuۆaس ۋالاياتىندا ءبىر اۋداننىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى ۋلاش دەپ اتالادى. ال، ۋلاشلى (لى،ءلى تۇرىك تىلىندەگى جەر-سۋ اتاۋلارىندا ءجيى كەزدەسەتىن سۋففيكس) تۇرىندەگى اۋىل اتاۋلارى وتە كوپ دەۋگە بولادى. ايتالىق، قوجاەلى، نەۆشەحير، ماردين، گازيانتەپ، سيرت ۋالاياتتارىندا ۇشىراسادى. ۋلاشلار اتالاتىن اۋىل ەكەۋ عانا - بولۋ جانە كۇتاحيا ايماعىندا مۇنداي ءبىر-ءبىر اتاۋلار بار.
ۋلاش اتاۋىنا ۇقساس تاريحي جادىگەرلەردە دە، ءاپسانالاردا، شەجىرەلىك اڭىز-ءاپسانالاردا، باتىرلار جىرىندا سالگۋر نەمەسە سالۋر اتپەن ءمالىم. كىشى ازيادا سالۋر اتتى ون جەتى اۋىلدى كەزدەستىرەمىز: انتاليادا ۇشەۋ، كونيا، مانيسا، توكاتتا ەكى-ەكى، بولۋ، يسپارتا، چورۋم، كايسەرى، چانكيري، سامسۋن، يوزعات، ەرزىنجان ۋالاياتتارىندا ۋلاش اتالاتىن ءبىر-ءبىر اۋىل بار. ال تۇركىمەندەردە ەڭ ۇلكەن تايپاسى، ءارى كىلەم توقۋمەن جانە سۇلۋ دا سىمباتتى ات وسىرۋمەن اتاعى شىققان سالور تايپاسى بار. قىرىم تاتارلارىنىڭ ءبىر تايپاسىنىڭ اتى دا سالعۋر. ونىڭ ايقىن دالەلى قىرىم تۇبىندەگى جەر-سۋ اتاۋلارى. (بۇل اتاۋدىڭ سالۋر نەمەسە سالور دەلىنۋى اتاۋدىڭ تۇرىك ديالەكتيكالىق ۆاريانتتارى). سالگۋر تايپاسىنان دەلىنەتىندەر ماجارستاندىق قۇماندار اراسىنان دا ۇشىراسادى جانە ۋلاشتار ءتارىزدى قازىرگى نادكۋنشاگ (ۇلكەن قۇمانيا) جەرىندە ورنالاسقان: كارتساگ قالاسىنا جاقىن جەردەگى زادور اتاۋى (بۇرىندار كونە ۆاريانتى زاگور، نەمەسە زالگور تۇرىندە ۇشىراسادى) كونەدە سالعۋر اتاۋىنان پايدا بولعان. قۇمان تايپالار وداعىنىڭ ىشىندەگى ۋلاش جانە سالعۋر تايپالارىن كىشى ازيالىق تۇركىمەندەردەگىدەي ءوزارا ءبىر-بىرىنە تىعىز تۋىستىق ساباقتاستىق بايلانىستىرادى، شاماسى سوندىقتان دا نادكۋنپاگ (ۇلكەن قۇمانيا) وڭىرىنە ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان بولۋى ىقتيمال.
ولار شاماسى قۇمانداردان ورتا ازيادا قىپشاق (كۇمان) - ۋز (وعىز) سوعىسى كەزىندە ايىرىلىسقان «كەيىن كىشى ازياعا كوشىپ كەتكەن ۋلاش تايپاسىنىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ كوپ ءىزىن تۇركيا جەرىنەن تابامىز. ولاردىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى بۇگىندە دە ءبىر كەزدەگى قۇمان قاۋىمىنىڭ ءداستۇرىن، تۋىستىعىن، حالىقتىڭ ونەر مادەنيەتىنىڭ ءبىرتالاي ەلەمەنتىن ساقتاپ قالعان. بۇل تۋرالى بارتوك بەلا حالىق اندەرىن جيناقتاۋ ماقساتىمەن تۇركياداعى زەرتتەۋ ساپارى كەزىندە 1936 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ۋلاش تايپاسىنىڭ قۇرامىنا ەنەتىن يۇرۇك-تۇرىكتەر اراسىنان ماديار حالىق اندەرىنىڭ كەيبىر ۇلگىلەرىنە ۇقساس تۇرىك مۋزىكالىق فولكلورىنىڭ ۇلگىلەرىن حاتقا تۇسىرگەن. ارى قاراي بارتوك بەلانىڭ ءوزىن سويلەتسەك: «قاي جەردە دە بىزگە ۇلكەن ىزگى قۇرمەت كورسەتكەندىگىن زور تەبىرەنىسپەن ەسكە الامىز. وڭتۇستىك اناتوليادا، سيريا شەكاراسىنا جاقىن وڭىردە يۇرۇكتەردىڭ قىستاۋى ورنالاسقان. يۇرۋكتەر - كوشپەلى تۇرىك تايپاسى. قىستا وڭتۇستىكتە جازىق دەلىنەتىن تاۋلى-دوڭەس ءوڭىردى قىستاسا، جازدا تاۋرۋس بيىك تاۋلارىنا قاراي كوشەدى. مۇنداي اسا كونە تىرشىلىك فورماسىن ساقتاپ، جالعاستىرىپ وتىرعان ادامدار مۋزىكاداعى كونەلىكتى دە تاماشا ساقتاعان دەۋگە بولادى. سوندىقتان دا، العاشقى تۇرىك حالىق اندەرىن جيناقتاۋعا وسى ءوڭىر تاڭدالىپ الىندى... ادانا قالاسى تىرەك نۇكتەسى بولدى. وندا العاشقى ەكى كۇندى وتكىزىپ، جەمىستى ناتيجەگە قول جەتكىزدىك.
العاشقى جوسپارىمىز بويىنشا ساپاردىڭ ءتورتىنشى كۇنى ادانادان 80 شاقىرىمداعى وسمانيە اتتى ۇلكەن اۋىلعا جەتتىك. وسمانيە مەن وعان كورشىلەس بىرنەشە اۋىلدىڭ تۇرعىندارى وسىدان 70 جىل بۇرىن قانداي ءبىر سەبەپپەن ءماجبۇرلى تۇردە قونىس اۋدارعان «ۋلاش» اتتى تايپانىڭ وكىلدەرى ەكەن.
تۇستەن كەيىن وسمانيەگە كەلگەن ءبىز ساعات تورتتەر شاماسىندا ءبىر شارۋانىڭ اۋلاسىنان ءبىر-اق شىقتىق. ءوز باسىم قاتتى قۋاندىم. اقىر سوڭىندا ارمانداعان مالىمەت بەرۋشىنى تاپقانداي بولدىم، ءارى سول مادەنيەتتى ساقتاي وتىرعان شارۋانىڭ ۇيىنە باس سۇققانىما قۋاندىم! وتاعاسى 70 جاستاعى ءالي باكىر دەگەن قاريا بولىپ شىقتى.
وتاعاسى الي بەكىروعلى بەكىر ءبىزدى اسا قوناقجايلىلىقپەن قارسى الدى. قاريانىڭ جاس شاماسىن سۇراعانىمىزدا، ول تاكاپپارلىقپەن ءتىسى جوق بولسا دا، نەنى دە بولسا شاينايتىندىعىن، 70 جاستا بولسا دا تاۋ مەن تاستا قويانشا جورتاتىندىعىن ماقتانا جەتكىزدى. ول كەمەنگە دەپ اتالاتىن كولەمى سكريپكاداي، بىراق كونتراباس ءتارىزدى ۇستاپ وينايتىن شەكتى اسپاپتى مەڭگەرگەن . اسپاپتىڭ قۇلاق كۇيى دە سكريپكا ءتارىزدى تەك «ە» ىشەگىن «d» - گە كوكتەۋ قاجەت. قاريا ەشبىر قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان ءوزىنىڭ كىشكەنتاي اۋلاسىندا ساز اسپابىن زاۋلاتىپ ويناي جونەلدى. بەينەبىر كونە زامان تۇڭعيىعىندا سوعىس، شايقاس تۋرالى كۇي شەرتكەندەي...
مەن ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنبەدىم: بەينەبىر مادياردىڭ كونە اۋەنىنىڭ ءبىر ۆاريانتى ءتارىزدى. قۋانىشقا كەنەلگەن مەن بەكىر اقساقالدىڭ ءانى مەن كۇيىن تاسپاعا ءتۇسىرىپ الدىم... (بارتوك مۇنان كەيىن مالىمەت بەرۋشىنىڭ ۋلاش تايپاسىنان ەكەندىگىن ايتتى دا، ماديار حالىق انىنە ۇقساس سازدى وينادى. مەن ونىڭ قۇمانداردىڭ اۋىلى تۋرالى جىرلاناتىن ساللوكوز وڭىرىندەگى حونترۋزەشديارماتتىق حالىق انىنە ۇقساتقاندىعىن ايتادى - ماندوكي قوڭىر ەسكەرتپەسى - ح.ب. )
...كۇن ەڭكەيگەن سوڭ ءىسىمىزدى اياقتاۋعا تۋرا كەلدى. قاريانىڭ وتباسىنداعىلار دا كەشكى اسىن ءىشۋى كەرەك. ءارى بۇل كەزدە رامازان ايى ەدى. كۇننىڭ اتىسىنان باتقانعا دەيىن ءبىر اي بويى ءىشۋ، جەۋدەن باس تارتاتىن ناعىز دىندارعا، «قۇراننىڭ» اسەم شەشەن تىلىمەن ايتقاندا قارا ءجىپ اق جىپتەن ايىرىلمايتىنداي قاراڭعىلىق تۇسكەندە اۋىز اشۋعا بولادى. بۇل ءوڭىردىڭ تۇرعىندارى اسا ءدىندار، كەردەڭدەگەن مىرزالار دا ورازا تۇتادى...
بەكىر اقساقالدان ەستىگەن ەكىنشى اۋەنىم - تاعى دا ماديار انىنە ۇقساس ەكەندىگى مەنى قايران قالدىردى. اۋەن ەركەكتەر بولمەسىنەن شىقتى، وعان ايەلدەردىڭ كىرۋىنە بولمايدى. كەيىنىرەك اقساقالدىڭ ۇلى جانە وندا جينالعان جاندار ءبىر-بىرلەپ ءان شىرقادى. جانىم سۇيەتىن ىسپەن اينالىسىپ، ولاردىڭ ءان اۋەنىن جيناپ، مەن بۇل كەشتى ەرەكشە لاززاتپەن وتكىزدىم...
كەلەسى كۇنى.... جۋىق ماڭداعى اۋىل - چارداكقا اربامەن جونەلدىك. ونداعىلار بەكىردىڭ اۋەنىن بىلەتىن بولىپ شىقتى. بۇل مەن ءۇشىن ماڭىزى زور مالىمەت بولدى. سەبەبى، بۇل اۋەندەر كەزدەيسوق ساقتالعان سيرەك اندەر ەمەس، كەرىسىنشە وسى وڭىردە كەڭ تارالعان اندەر ەكەنى بەلگىلى بولدى... عىلىمي تۇرعىدان اسا قۇندى، ءارى ءماندى ناتيجەگە قول جەتكىزگەندەيمىن.
ساپارىمنىڭ تاعى ءبىر ولجاسى - ءوزىم ءجۇرىپ وتكەن 80 شاقىمر شاراداعى اۋماقتا بەلگىلى ءبىر سيپاتتاعى ەرەكشە ءان اۋەنىن تاپتىم. جيناقتاعان 90-داي ءاننىڭ 20-سى كونە اۋەن تۇرىنە جاتادى. بۇل ءان اۋەنىنىڭ قۇرىلىمى مادياردىڭ كونە اۋەندەرىمەن تۋىستاس ەكەندىگى بايقالادى، ياعني اۋەننىڭ باسەڭ قۇرىلىمىمەن ۇقساس. نەمەسە اۋەن جوعارعى دىبىسپەن باستالىپ، بىرتە-بىرتە باسەندەي وتىرىپ، ءان اياقتالار تۇستا تومەندەي بەرەدى.
ال، قالعان 70 اۋەن بىرەگەي ەمەس، ءار ءتۇرلى سيپاتتا. ارالارىندا ماديارلاردىڭ اۋەنىنە ۇقساس «وزگەرمەلى نۇكتەلى» دەپ اتاپ كەتكەن ريتم دە كەزدەسەدى... انكارادا بولعان كەزىمدە 13 جاسار قىزمەتشى قىزدان جازىپ العان 6 اۋەننىڭ ەكەۋى ماديارلاردىڭ «ون ءبىرىنشى ريتم» اتالاتىن ىرعاعىنا وتە جاقىن ەكەندىگىن بايقادىم...
بۇگىنگى تۇركيا جەرى قازىرگى گەرمانيا اۋماعىنان ەكى ەسە ۇلكەن. مۇنداي ۇلكەن اۋماقتان جينالعان 90 اۋەندى نەگىزگە الا وتىرىپ، قورىتىندى شىعارۋ ءۇستىرت بولاتىندىعى بەلگىلى. بىراق، بۇل قول جەتكىزگەن ازعانا ولجامىزدىڭ 20 پايىزى مادياردىڭ كونە دەرەكتەرىمەن شەندەستىرۋگە جەتەرلىكتەي. بۇل دەگەنىمىز، بولاشاقتا وسى باعىتتا جۇيەلى تۇردە ءبىرشاما ماتەريالدار جيناقتاساق، الدەقانداي كوپ ۇقساستىقتار مەن ورتاقتاستىقتاردى انىقتاۋعا مۇمكىن بولاتىندىعىن كورسەتەتىندەي. مۇنداي ۇقساستىقتار مەن ورتاقتاستىقتار كەزدەيسوقتىق ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى. ايتالىق، يۋگوسلۆيالىقتار مەن وڭتۇستىكتەگى جانە باتىستاعى سلاۆيانداردا، گرەكتەردە مۇنداي ءان اۋەنى ىرعاعىنىڭ ءىزى دە جوق، كەرىسىنشە بولعارلاردان ونىڭ كەيبىر ەلەمەنتىن كەزدەستىرۋگە بولادى. ءان اۋەنىنىڭ مۇنداي قۇرىلىمى مەن ىرعاعى تەك ماديارلارمەن بىرگە ترانسيلۆانياداعى جانە مولداۆياداعى ماديارلارمەن ارالاس-قۇرالاس رۋمىنداردىڭ اراسىندا، تىپتەن چەرەميستەردە ۇشىراسادى. اسىرەسە، سولتۇستىك تۇرىك حالىقتارىندا كەڭ تارالعاندىعىن ەسكەرسەك بۇل اۋەندەر وتە كونە، مىڭداعان جىلدار بۇرىڭعى تۇرىك مۋزىكاسىنىڭ ءستيلىنىڭ سورابتارى ەكەندىگى بەلگىلى (Nepdalgyujtes Torokorszagban: Bartok Bela Osszegyujtett Irasai I.، Budapest, 1966. 507-517 old / تۇركياداعى ءان زەرتتەۋلەر. بارتوك بەلا جيناعىنداعى اندەر).
بارتوك بەلانىڭ 40 جىل بۇرىنعى ءجۇرىپ وتكەن ساپارىندا جيناعان ازعانا دەرەگىنىڭ نەگىزىندە جاساعان قورىتىندىسىن سونان بەرى ونىڭ ىزىمەن تۇركيادا بولعان مادياردىڭ كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ مىڭداعان جازبالارى قۋاتتاپ وتىر. بارتوكتىڭ ءىزباسارالارىنىڭ زەرتتەۋى ارقىلى ماديارلاردىڭ حالىقتىق مۋزىكا قازىناسىندا «وتە كونە، مىڭداعان جىلدار بۇرىڭعى تۇرىك مۋزىكاسىنىڭ ستيلىمەن» قوسا باسقاداي سالىستىرمالى تۇردە جاس، جاڭا ستيلدەگى تۇرىك مۋزىكاسىنىڭ پلاستى دا بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك. ماديار مۋزىكا فولكلورىنداعى بۇل پلاستا 730 جىل بۇرىن ماجارستانعا قونىس اۋدارعان قۇماندار ارقىلى جەتىپ، مۇراعا قالعان. بارتوك بەلانىڭ زەرتتەۋى ارقىلى تاريح تۇڭعيىعىدا ءبىر-بىرىنەن اجىراپ قالعان تۋىسقاندار قايتا تابىسىپ، ۇلكەن جاڭالىققا كەنەلدى. وسىلايشا، ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىنان تىس 800-900 جىل بۇرىنعى ءداستۇر قايتادان ءتىرىلىپ، كونە قىپشاق اۋەنى تۇركياداعى چۋكۋر-وۆادا جانە ماجارستانداعى ۇلكەن قۇمانيادا قايتا اسقاقتادى: ۋلاش !!!
«اباي-اقپارات»
* *- باتىستىق تاريحنامادا ەۋرازيانىڭ حينگان تاۋلارىنان باستالىپ، كارپات قويناۋىنا دەيىن سوزىلعان قۋاڭ زوناسىن شارتتى تۇردە «ىشكى ازيا» دەگەن جاعرافيالىق-مادەني ايماققا توپتاستىرادى. بۇل يدەيانىڭ العاشقى عىلىمي تۇجىرىمىن ۇسىنعان امەريكالىق التايست-عىلىم دەنيس سينور. - اۋد.
*** -قازىرگى ماجارستان (ۆەنگريا) اۋماعىنىڭ نەگىزىنەن العاندا تيسا مەن دۋناي دارياسى اراسىنداعى تاريحي مادەني-گەورگرافيالىق ايماق كۋنشاگ (سوmania, Cumania) قۇمانيا دەپ اتالادى. ازعانتاي اۋماق كىشى جانە ۇلكەن كۇمانياعا بولەنەدى (تۇپنۇسقا تىلدە كيشكۋنشاگ جانە نادكۋنشاگ) -اۋد.
