- عۇمارتانۋشى عالىم، عىلىم كانديداتى ەكەنىڭىزدەن حاباردارمىز. جۋرناليستيكادان عىلىمعا بەت بۇرۋىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى؟

- عۇمارتانۋشى عالىم، عىلىم كانديداتى ەكەنىڭىزدەن حاباردارمىز. جۋرناليستيكادان عىلىمعا بەت بۇرۋىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى؟

-جۇرت مەنى عالىم دەپ ەسەپتەيدى. نەگىزى مەن ءجۋرناليستپىن. 5-ءشى سىنىپتان جۋرناليست بولۋدى ارمانداپ، «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنە ماقالا جازدىم. ەڭ العاشقى ماقالام «ءبىر توپ كىلت» دەگەن شاعىن زامەتكا تۇرىندە جارىق كوردى. ماقالا جازۋىما باسىمنان كەشكەن وقيعا تۇرتكى بولدى. ەسىك الدىنان ءبىر توپ كىلت تاۋىپ الىپ، يەسىن ىزدەدىم. ول ءوزىمىزدىڭ كورشى بولىپ شىقتى. جوعىنىڭ تابىلعانىنا قۋانعان كورشى راحمەتىن جاۋدىرىپ، مەرەيىمدى ءوسىردى. وقيعادان كەيىن جازىلعان العاشقى ماقالاما عاسىر، بالابەك دەگەن بالالاردى كەيىپكەر قىلدىم. بالابەك تاۋىپ العان كىلتتى «قالتامىزعا سالىپ قويايىق، كەيىن كەرەك بولادى» دەسە، عاسىر «جوق، يەسىن تاۋىپ الىپ، قايتارىپ بەرەيىك» دەيدى. سول كەزدەگى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ گۋمانيستىك ادامشىلىق يدەولوگياسىنىڭ لەبىمەن جازىلعان شاعىن زامەتكادان كەيىن جەڭگەلەرىم مەنى «ءبىر توپ كىلت» دەپ اتاپ كەتتى. ءالى كۇنگە دەيىن «ءبىر توپ كىلت قايدا؟»، «ءبىر توپ كىلت كەلە جاتىر» دەپ ازىلدەيدى. ال، عىلىمعا جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن تامامداعاننان كەيىن كەلدىم. رەۆوليۋتسياعا دەيىن ورال وڭىرىندە توتە جازۋمەن «قازاقستان» دەگەن گازەت جارىق كورگەن. ۇستازىم مامىتبەك قالدىباەۆ اتالمىش گازەتتى ديپلومدىق جۇمىسىم رەتىندە بەكىتتى. ارحيۆ اقتارۋىم وسىدان باستالدى. گازەتتىڭ 16 نومەرىن تاۋىپ الىپ، ونىڭ باسى-قاسىندا الاش قايراتكەرى، اعارتۋشى-اقىن عۇمار قاراش دەگەن ازاماتتىڭ بولعانىن انىقتادىم. ديپلومدىق جۇمىسىمدى ءساتتى قورعاعاننان كەيىن، عۇمار قاراشتى ارى قاراي زەرتتەي باستادىم. 1994 جىلى «عۇمار قاراشتىڭ ادەبي مۇراسى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اتاندىم. قازىر وسى تاقىرىپتى ارى قاراي تەرەڭدەتىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازىپ جاتىرمىن.
مەنىڭ جۋرناليست بولۋىم، عالىم رەتىندە قالىپتاسۋىمدى كوپ جەڭىلدەتتى. سول سياقتى عالىم رەتىندە قالىپتاسۋىم، جۋرناليست رەتىندە وسۋىمە نەگىز بولدى. جۋرناليست-عالىم رەتىندە ءۇستىرت ويلارعا بارماۋدى، قاي تاقىرىپتى بولماسىن كەڭىنەن تولعاپ جازۋدى ۇيرەندىم. كەيدە مەنىڭ ماقالالارىم جۋرناليستىك تۇرعىدان قاراعاندا اۋىرلاۋ بولىپ جاتادى. دەگەنمەن، «ار»، «ۇيات» كودەكسى جاعىنان كەلگەندە وسى دۇرىس دەپ ويلايمىن.

- رەسپۋبليكالىق «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىن اتقارعان كەزىڭىزدە گازەتتى توتىداي تۇرلەندىردىڭىز. از تەر توككەن جوق شىعارسىز؟

- سۇراعىڭىز ماقتاۋعا قۇرىلعان ەكەن. مەن مۇنى «اۆانسپەن» ايتىلعان دۇنيە دەپ قابىلدايمىن. «انا ءتىلىنىڭ» باسشىسى بولىپ ەكى جارىم جىل جۇمىس ىستەدىم. شىنى كەرەك، از تەر توگىلگەن جوق. جالپى، «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ تاريحى 3 كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىرىنشى كەزەڭ 1990-1996 جىلدار ارالىعىندا جارىلقاپ بەيسەنباي باسقارعان ۋاقىت. بۇل گازەتتىڭ قالىپتاسۋ، حالىققا تانىلۋ كەزەڭى. مۇنى «انا ءتىلى» گازەتىندەگى «اقپاراتتىڭ اقمىلتىعى» دەگەن ماقالاسىندا باۋىرجان ومارۇلى دەگەن ءىنىمىز ادەمى ايتتى. مەن جاقاڭنىڭ قاراماعىندا العاشقى لەكپەن بىرگە جۇمىس ىستەپ، «ەلتانۋ» دەگەن ءبولىمدى مەڭگەردىم. قاراپ وتىرسام، «انا تىلىندە» 1990 جىلدان باستاپ قىزمەت ەتىپپىن.

مەنىڭ جۋرناليستيكاداعى ۇستازدارىمنىڭ ءبىرى مەرەكە قۇلكەنوۆ اعامىز «انا ءتىلى» گازەتىن تابانى كۇرەكتەي 10 جىل باسقاردى. كەيىن «قازاق گازەتتەرى» جشس-نە ديرەكتور بولىپ قىزمەت اۋىستىرعان كەزدە ماعان ۇلكەن سەنىم ارتىپ، مەنى ءوز ورنىنا تاعايىندادى. ەكى جارىم جىل ارتىلعان سەنىم ۇدەسىنەن كورىندىم دەپ ويلايمىن. ارينە، وڭاي بولعان جوق. سەبەبى، جاقاڭ قالىپتاستىرىپ، مەكەڭ تۇرلەندىرگەن گازەتتى ودان ءارى قاراي جاقسارتۋ ماسەلەسى مەن ءۇشىن ۇلكەن سىن بولدى. جاقاڭنىڭ كەزىندە جاريالانعان تانىمدىق، ۇلتتىق ماتەريالدار قازاقتىڭ قانىن قىزدىرىپ، رۋحىن اسقاقتاتتى. گازەتتىڭ تارالىمى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 100 مىڭنان استى. بۇل قازاقتىڭ ارقالانىپ، ارۋاقتانىپ تۇرعان كەزى ەدى. ال، مەكەڭ گازەتتى نارىقتىق كەزەڭدە باسقاردى. سول سەبەپتى «انا ءتىلى» ۇلتتىق-پاتريوتتىق گازەتكە اينالدى. مەن گازەتتى قولعا العاندا نارىق قىسپاعى كەلمەسكە كەتسە دە، الدىمىزدا بۇگىنگىنى تالداپ، بولاشاقتى جوسپارلاۋ ماسەلەسى تۇردى. سوعان بايلانىستى مەن جۋرناليستىك زەرتتەۋلەرگە، الەۋمەتتىك پروبلەمالارعا، رەپورتەرلىق ماقالالارعا باسىمدىق بەردىم. ءاۋ باستا كادر ماسەلەسى كوپ قيىندىق تۋعىزدى. ويتكەنى، مەن گازەتكە كەلگەن كەزەڭ جۋرناليستەردىڭ 3-4-ءشى ۇرپاعى اۋىسقان ۋاقىت ەدى. وزىڭىزدە بىلەسىز، قازىرگى جاس جۋرناليستەردىڭ جۋرناليستيكا تۋرالى تۇسىنىگى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزبەن توعىسپايدى. ولاردىڭ دەنى عالامتورعا يەك ارتىپ العان. «ناشار جۋرناليست ينتەرنەت جاعالايدى، جاقسى جۋرناليست ەل ارالايدى» دەگەن ءسوز كۇن وتكەن سايىن وزەكتى بولىپ بارادى. قازىر جۋرناليستەردىڭ ەل ارالاپ ماقالا جازۋى جوقتىڭ قاسىنا پارا-پار. تەلەفوندىق جۋرناليستيكا، پرەسس-رەليزدىك جۋرناليستيكا بەلەڭ الىپ كەتتى. مەن «انا تىلىنە» كەلگەن كەزدە وسى ماسەلەنى قولعا الدىم. العاشقىدا قاراماعىمداعى جۋرناليستەرگە ماقالاعا ايدار، تاقىرىپ قويۋدان باستاپ، ماقالانىڭ ىشىندە نە ايتاتىنى، نە جازاتىنى تۋرالى تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇردىم. جازعان ماقالالارى ساپالى بولسىن دەپ قوسىمشا ماتەريالدار تاۋىپ بەرگەن كەزدەرىم دە بولدى. وسىلاي ارەكەت ەتە ءجۇرىپ، مەرەكە اعامىزدىڭ كەزىندەگى گازەت تيراجىن ۇستاپ قالدىق.

مەن باسقا باس رەداكتورلار سياقتى ناۋقانشىلدىققا ۇرىنعان جوقپىن. كەرەك دەسەڭىز، ەشكىمگە حاتتا جازعان جوقپىن، اكىمدەرگە دە بارعان جوقپىن. تەك گازەتتىڭ مازمۇنىن كۇشەيتە بەردىم. مەنىمشە گازەت تيراجىن جاساندى تۇردە كوبەيتكەن دۇرىس ەمەس. گازەت باسشىسى اۋىسىپ، قىزمەتكە جاڭا ادام كەلسە، ول باسپاسوزگە جازىلۋدى ىسكە اسىرا الماسا، جازىلىم سانى ويسىراپ، قوعامدا كەرى پىكىر تۋادى. تيراجدىڭ تابيعي تۇردە جاسالعانى ءجون. ناعىز وقىرمان عانا شىڭدا دا، سىندا دا گازەتپەن بىرگە بولادى. گازەتتى ساتپايتىن دا، اتپايتىن دا سولار. وسىنداي وقىرمان قازاق باسپاسوزىنە اۋاداي قاجەت. مەيلى ول از بولسىن، كوپ بولسىن، ەڭ باستىسى ءوزىڭنىڭ وقىرمانىڭ بولسىن. ول وقىرمان ءجۇز وقىرمانعا تاتيدى، ول وقىرماننىڭ جازعان ءبىر حاتى مىڭ سوزدەن ارتىق. «انا تىلىمەن» وقىرمان اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلمەسىن دەپ 2 ايدا ءبىر رەت وقىرمان حاتتارىنىڭ نەگىزىندە ارناۋلى نومەر شىعارىپ تۇردىق. «انا ءتىلى» حالىقتان حات كەلەتىن ساناۋلى گازەتتەردىڭ ءبىرى. ونىڭ وقىرمانى اۋىلدا. ءبىز سول وقىرماننان كوز جازىپ قالماۋعا تىرىستىق. ۇنەمى «جازىلعان جايدىڭ جالعاسى»، «ءبىز كۇتكەن حات» دەگەن ايدارمەن نومەر ارالاتىپ حاتتار توپتاماسىن بەرىپ وتىردىق. وكىنىشتىسى، قازىرگى گازەتتەردە وقىرمانمەن كەرى بايلانىس جوق. كوپ گازەتتەر تەك قانا ءوز كۇشتەرىمەن شىعادى. بۇل باسقا حالىقتارعا ءتان دۇنيە بولۋى مۇمكىن، بىراق بىزگە جات نارسە.

- قازىر كوماندامەن جۇمىس ىستەۋ ءۇردىسى بەلەڭ الىپ بارادى. الماتىدان وزىڭىزبەن ەرىپ كەلگەن قىزمەتكەرلەر بار ما؟ «استانا» جۋرنالىنىڭ بۇرىنعى جۋرناليستەرىنىڭ باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەن جوق پا؟

- بۇرىن «كوماندامەن جۇمىس ىستەۋ» دەگەندى مويىندامايتىنمىن. باستىقپەن بىرگە بىرنەشە ادامنىڭ قىزمەتىمەن قوش ايتىساتىنى نەسى؟- دەپ ويلايتىنمىن. بايقاسام، بۇل ءسوزدىڭ جانى بار ەكەن. كەز كەلگەن ۇجىمدا ءبىر يدەيانىڭ قايناپ، ءبىر مۇددەنىڭ ىسكە اسۋى ءۇشىن مۇراتتاستار مەن پىكىرلەستەردىڭ تىزە قوسۋى زاڭدىلىق. الايدا، بۇرىنعى قىزمەتكەرلەردىڭ بارلىعىنا شۇيلىگىپ، ءوز ادامدارىڭدى الىپ كەلۋ كەرەك دەپ توپشىلايتىندارمەن كەلىسپەيمىن. كەز كەلگەن ۇيىمنان وزىڭمەن پىكىرلەس ادام تابۋعا بولادى. ولارعا باسشى تاراپىنان جىلى ءسوز، قامقور كوز كەرەك. وسىندا كەلگەلى بىرەۋگە قىرىن قاباق كورسەتىپ، تىزەمدى باتىرعان ەمەسپىن. ماعان دەيىن جۋرنالدا رەسمي تىلدەگى ماقالالار باسىم بولىپتى. وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، الداعى ۋاقىتتا جۋرنالدا مەملەكەتتىك تىلدەگى ماقالالارعا مارتەبە بەرىلەتىندىگىن جەتكىزگەنىمدە ءورىستىلدى 3-4 جۋرناليست ءوز ەرىكتەرىمەن جۇمىستان كەتتى.

مەنىمەن 1-اق ادام ەرىپ كەلدى. ول «انا تىلىندە» تاربيەلەگەن شاكىرتىم، جاۋاپتى حاتشى - ادىلبەك جاپاق دەگەن جىگىت. وسى جىگىتكە ۇلكەن سەنىم ارتامىن. قالامىنىڭ قارىمى بار، تالانتتى جۋرناليست.

- «استانا پليۋس» دەگەن جۋرنال جارىق كورەدى دەگەن اڭگىمەنى قۇلاعىمىز شالدى...

- تالداۋ جاساپ كورسەم، كوپ ادام «استانا» جۋرنالىن وقىمايدى ەكەن. رەسمي باسىلىم دەپ ويلايتىندىقتان جارناما بەرۋشىلەردە بىزبەن بايلانىس جاساۋعا قۇشتار ەمەس كورىنەدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا «استانا پليۋس» دەگەن قوسىمشامىزدى شىعارۋعا بەل بۋدىق. بۇيىرتسا 1-شىلدە كۇنى قۇرىلتايشىمىز الماتى اكىمدىگى، ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ باستىعى ايدا بالاەۆانىڭ قولداۋىمەن تاۋەلسىزدىك سارايىندا جاڭا جۋرنالدىڭ تانىستىرىلىمى وتەدى.

ۋاقىت وتە كەلە «استانا» جۋرنالىن قازاق-اعىلشىن تىلدەرىندە، «استانا پليۋس» جۋرنالىن ورىس تىلىندە شىعارساق دەگەن ويىمىز بار. بىراق، قوسىمشانىڭ ءتىلى ورىسشا بولعانىمەن، رۋحى قازاقشا بولادى. ماقساتىمىز - قازاقشا بىلمەيتىن شەنەۋنىكتەر مەن مارگينال تۇلعالارعا قازاقتىڭ جانىن ۇقتىرۋ. وسى تۇرعىدان العاندا جۋرنال ءوزىن-ءوزى اقتايدى دەپ ويلايمىن.

- ەلباسى ن.نازارباەۆتان سۇحبات العان باق باسشىلارىنىڭ قاتارىنان كورىنىپ، مەملەكەت باسشىسىنا ۇشتۇعىرلى ءتىل، ءالىپبي، ناۋرىز سالتاناتى جونىندە ساۋالدار قويدىڭىز. مەنىڭشە، سول كەزدە ءسىزدى تاپ وسى سۇراقتار تولعاندىردى. قازىر قانداي ەلدىك ماسەلەلەرگە وي جۇگىرتىپ ءجۇرسىز؟

- 2008 جىل مەن ءۇشىن مەرەيلى جىل بولدى. ءۇش مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتىمەن كەزدەسىپ، سۇحباتتاسۋ قۇرمەتىنە يە بولدىم. ءبىرىنشىسى، «بتا» بانك قۇرعان «مۇستافا شوقاي جولىمەن» جوباسى اياسىندا گرۋزيا پرەزيدەنتى م.سااكاشۆيليدىڭ قابىلداۋىندا بولدىق. تبيليسيدە گرۋزيانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى ە.شەۆەرنادزامەن اڭگىمەلەستىك. ەكىنشىسى، «ەۆرازيا، دا!» جۋرنالىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن تۇركيا پرەزيدەنتى ا.گۇل مىرزامەن ديدارلاستىق. سونداي-اق، بىلتىر ەلباسىمىز ن.نازارباەۆتان سۇحبات الۋعا بارعان قازاقتىلدى 5 ءجۋرناليستىڭ قۇرامىنا ەندىم. ەلباسىعا 2-3 سۇراق قويدىم. سونىڭ ىشىندە الىپبيگە قاتىستى ساۋالىما مەملەكەت باسشىسى جان-جاقتى جاۋاپ بەرىپ، لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە ءالى ەرتە دەگەن توقتامدى ءسوزىن ايتتى. سول كەزدە «انا ءتىلى» گازەتى وسى ۇستانىمدى ۇستانعان. تالاي رەت حالىقتىڭ پىكىرىن جاريالاعان. پرەزيدەنتىمىزدىڭ سول پىكىرلەرمەن ساناسۋى ۇلكەن كورەگەندىلىك بولدى. ن.نازارباەۆ ۇشتۇعىرلى ءتىل تۋرالى ساۋالىما دا ناقتى جاۋاپ بەرىپ، «قازاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن، بىراق ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىن ءبىلسىن» دەگەن وي ايتتى. ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋعا ءبىر اپتا سۇراعان بولاتىنبىز. ەلباسى 3 كۇن بەردى. بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا بۇل ۇلكەن جەتىستىك دەپ ويلايمىن.

قازىر مەنى قازاق تاريحىنا بالامالى كوزقاراسپەن قاراۋ ماسەلەسى تولعاندىرىپ ءجۇر. ءبىز تاريحتى كەڭەس كەزىندەگىدەي ساياساتتاندىرىپ، يدەولوگيالاندىرىپ الدىق. ارينە، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى بۇل كەرەك دۇنيە بولدى. قازىر ىرگەمىز بەكىدى. ەندى، بىزگە شىن تاريحتى زەرتتەۋ كەرەك. ماسەلەن، الاش كەزەڭىنە 90 جىل عانا بولدى. ال بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىسى وسىدان 90 جىل بۇرىنعى تاريحقا كەلگەندە كىبىرتىكتەپ قالادى. ەسەسىنە، ساق، عۇن، كونە تۇركى داۋىرىندەگى وقيعالاردى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعانداي ەتىپ ايتادى. نەگە؟ ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا، ونى تانىپ-بىلۋىمىزدە ۇلكەن-ۇلكەن ۇزىكتەر بار. قازىر مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ الاش ارىستارى جونىندەگى بار ءبىلىمى احمەت، ماعجان، مىرجاقىپ، شاكارىم باستاعان ات توبەلىندەي عانا تۇلعالارمەن شەكتەلەدى؟ ال، ءبىز الاش ارىستارىنىڭ 700-گە جۋىعى ينتەللەگەنتسيا وكىلى بولعان دەپ ءجۇرمىز. قازاقتا «قويدا اقساعىمەن مىڭ بولادى» دەگەن ءسوز بار. نەگە ءبىز بەلگىلى تۇلعالاردى عانا شيىرلاي بەرەمىز؟ قاتارداعى قاھارماندار نەگە ۇمىت قالادى؟ مىنە، وسى ماسەلە مەنىڭ جانىمدى جەگىدەي جەپ ءجۇر.

- «ارنا مەديا»، «نۇر مەديا» دەگەن حولدينگتەر باق اتاۋلىنىڭ دەنىن باۋىرلارىنا باسىپ الدى. قالاي ويلايسىز، وسىدان كەيىن «ايتقانىما كونەسىڭ، ايداعانىما جۇرەسىڭ» دەگەننىڭ كەرى بولماي ما؟

-حولدينگتىڭ باسىندا كرەاتيۆتى باسشى وتىرسا، ماركەتينگ، مەنەدجمەنت ماسەلەسى قالىپقا كەلەدى. اتى اتالعان حولدينگتەر بارلىق باق-تى ۋىسىندا ۇستاپ وتىر دەپ دابىل قاعۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل «جۇمىلساق جۇدىرىق، اشىلساق الاقان بولايىق» دەگەن ويدىڭ جەمىسى عانا.

- حولدينگتەردىڭ قامقورلىعىنان باس تارتقان باق-تار جونىندە نە ايتاسىز؟

- بىزدە دەموكراتيا. اركىمنىڭ ءوز ەركى، ءوز تاڭداۋى بار. دەسەك تە، قازىر كوپتەگەن گازەت-جۋرنالدار جابىلىپ جاتىر. ال، حولدينگككە كىرۋ جان ساقتاۋدىڭ ءبىر امالى. ءوز باسىم حولدينگتەرگە كىرۋدەن باس تارتقان باق باسشىلارىنىڭ ۇستانىمى دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن.

- استانادا نامازالى وماشەۆ اعامىزدىڭ باستاماسىمەن جۋرناليستيكانىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى قۇرىلۋدا. ءوزىڭىز بىلەتىندەي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۋرناليستيكا عىلىم دەپ سانالمايدى. عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرادى دەسەك تە، قولىمىزدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەپ وتىرعان جوقپىز با؟

- مەن جۋرناليستيكانى ماماندىق دەگەننەن گورى، كاسىپ دەپ تۇسىنەم. سەبەبى، وقىماي-اق تاماشا جۋرناليست بولىپ جۇرگەندەر كوپ. بىراق، قالاي بولعاندا دا جۋرناليستيكا دەگەن وزىنشە عىلىم. ونى زەرتتەۋ كەرەك. ناكەڭ قۇرىپ وتىرعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قوس قولداپ تۇرىپ قولدايمىن. دەگەنمەن، اتالمىش ينستيتۋتتىڭ كەش قۇرىلىپ وتىرعانىن مويىندايمىن. ونىڭ ۇستىنە ءباسپاسوز تۋرالى زاڭ دا قابىلدانىپ كەتتى.
-عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى قارقىندى جۇمىس جاساپ، بولاشاقتا فيلولوگيادان بولەك جۋرناليستيكا عىلىمىنان كانديداتتار مەن دوكتورلار شىعۋى مۇمكىن بە؟

- نەگىزى فيلولوگياعا جۋرناليستيكانى اكەلىپ قوساقتاۋ دۇرىس ەمەس. فيلولوگيا دەگەن ءسوز - ادەبيەت دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ول ادەبيەتتىڭ تەورياسىن، سىنىن، ءادىسناماسى مەن ادىستەمەسىن زەرتتەيدى. وسىلاردىڭ اراسىندا جۋرناليستيكانىڭ تەورياسى، سىنى، ءادىسناماسى مەن ادىستەمەسى بار دەپ ايتا المايمىن. جۋرناليستيكانى عىلىمعا اينالدىراتىن بولساق، جوعارىداعى فيلولوگيانىڭ 3 وبەكتىسى سەكىلدى جۋرناليستيكانىڭ پارامەترلەرى مەن ستاندارتتارىن جاساۋ كەرەك. ولاي ەتپەيىنشە جۋرناليستيكادان عىلىمي اتاعى بار عالىم ازىرلەۋ نەعايبىل ءىس.

-قازىر ايماقتارداعى سانى بار، ساپاسى جوق جۋرناليستيكا كافەدرالارىن جاۋىپ، بولاشاق جۋرناليستەردى الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك جانە استاناداعى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە عانا دايارلاۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ جاتىر؟ وسىنى قۇپتايسىز با؟

- دۇرىس باستاما. سەبەبى، جۋرناليستيكانىڭ حاس شەبەرلەرى نەگىزىنەن استانا مەن الماتىعا شوعىرلانعان. وسىدان كەيىن باسقا دۇنيەنى ءسوز ەتىپ، شالابىن شايقاماي-اق قويايىق.

- ارىپتەستەرىڭىز «وڭتۇستىك استانا»، «سولتۇستىك استانا»، "قازاقستاندىق ۇلت" دەگەن تىركەستەر تۋدىرىپ الدى. بۇعان نە دەيسىز؟

- بۇل - ساۋاتسىزدىق. بەكىتىلگەن زاڭ بويىنشا استانا -استانا، الماتى - باس قالا. قالعاندارى وبلىس ورتالىقتارى. «بالەنشە استانا، تۇگەنشە استانا» دەگەننىڭ ءبارى وبراز، بەينە. بۇل تىركەستەردى قولدانعان كەزدە وتە ساق بولۋ كەرەك. ماتىندە توفتولوگيا بولعان جاعدايدا عانا ءسوزدى قۇبىلتۋعا، ويناتۋعا بولادى. ال، «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن تىركەس تياناعىن تاپپاعان دۇنيە. ءوز باسىم وسى تىركەسكە قارسىمىن. مىسالى دۇنيەجۇزىندە مونوۇلتتىق مەملەكەتتەر بار. ولار تەك قانا ءبىر عانا ۇلتتان تۇرادى. سونداي-اق، مۋلتيەتنيكالىق مەملەكەتتەر بار. بۇعان امەريكا قۇراما شتاتتارىن جاتقىزامىز. سول سياقتى بىرنەشە ۇلتتى ەركىنەن تىس باسقا ۇلتقا اينالدىرعان تۇركيا سياقتى مەملەكەتتەر بار. ونداعى 18 ۇلتتىڭ بارلىعى تۇرىك دەپ اتالادى، تۇرىك دەپ جازىلادى. مۇنى اتاتۇرىك قالىپتاستىرعان. «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن كەزدە مەنىڭ كوز الدىما اتاتۇرىكتىڭ مودەلى ەلەستەيدى. بىزدە دە وسى جاعداي قايتالانا قالسا، ۋاقىت وتە كەلە ءبىز قازىرگى تۇركيانىڭ كەبىن كيەمىز. نامىسىمىزدى جوعالتىپ، قانىمىزدى سۇيىلتامىز. ۇلت ازىپ، ءداستۇر جويىلادى. قازاقستاندا ءبىر عانا تيتۋلدىق ۇلت بار. ول - قازاق حالقى. قالعاندارىنىڭ بارلىعى دياسپورالار.

- وپپوزيتسيالىق باسىلىم دەسە بيلىكتىڭ ات-تونىن الا قاشاتىنى نەسى؟

- وتە ورىندى سۇراق. وپپوزيتسيا ءار كەزدە، ءار ەلدە بولۋى كەرەك. وپپوزيتسيا دەگەن بار نارسە جانە بولۋى زاڭدى دا. مەن ءوز ۇجىمىمدا مەنىڭ پىكىرىممەن كەلىسپەيتىن ادام بولسا، ونىڭ بەتىنەن قاقپايمىن. كەرىسىنشە، ونى ىجداھاتتىلىقپەن تىڭدايمىن. سودان كەيىن قورىتىندى شىعارام. كەيدە وسىنداي وقيعالاردان كەيىن قاتەلىكتەرىمدى بايقايمىن. ءتىپتى، اقىلىما اقىل قوسىپ، كەمشىلىگىمدى تاپ باسقان ادامعا مورالدىق، ماتەريالدىق ىنتالاندىرۋ جاساۋعا تىرىسامىن. ال، قازىرگى باسشىلاردىڭ كوبى قىزمەتكەرلەردىڭ بارلىعى بىركەلكى قىرقىلعان، تۇشكىرسەڭ «جاراكىماللا!» دەپ تۇراتىن، «ءلاپپاي، تاقسىر!» بولۋى كەرەك دەپ ويلايدى. مۇنداي نارسەنىڭ بولاشاعى بولمايدى. نەگىزىندە، بيلىك وپپوزيتسيالىق باسىلىمداردان قورىقپاۋى ءتيىس. كەرىسىنشە، ولارمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ءتىپتى، ۇكىمەتتەن اقشا الىپ وتىرعان مەملەكەتتىك باسىلىمنىڭ وزىندە وپپوزيتسيالىق وي، سىندارلى سىن بولعانى ابزال. مەملەكەتتىك باسىلىمدار ماقتاۋ مەن ماداقتاۋدان ارىلماسا، حالىق ارينە، وپپوزيتسيانىڭ «شاۋىلدەكتەرى» مەن «تاپباسارلارىن» ىزدەپ ءجۇرىپ وقيدى. قازىرگى بيلىك ءوز قاراماعىنداعى باسىلىمداردىڭ بەدەلىن كوتەرەم دەسە، گازەت بەتىندە كونسترۋكتيۆتى سىننىڭ ورىن الۋىنا مۇددەلى بولۋى كەرەك.

- بولاشاق جۋرناليستەردىڭ دەنى قولىنان كەلسىن، كەلمەسىن تەلەارناعا ۇمتىلادى. سوندا باسپاسوزگە كىم بارادى؟
- گازەت پەن جۋرنالدىڭ كورىگىنەن وتپەگەن جۋرناليست تەلەارنالار مەن راديولاردى قارىق قىلادى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن. ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ ماقالا جازا المايتىن ادامدى ەفيرگە شىعارۋ، كورەرمەن مەن تىڭدارماندى سىيلاماۋ دەگەن ءسوز. تەلە-راديوجۋرناليستيكانىڭ باسىنداعى اعايىندار وسى ماسەلەگە ءاتۇستى قاراۋدى قويىپ، جۇمىسقا باسپاسوزدەن ىسىلىپ كەلگەن ادامداردى عانا قابىلداۋى ءتيىس. گازەت-جۋرنالداردىڭ مەكتەبىنەن وتپەۋىنە بايلانىستى قازىر تەلەارنالاردا ساۋاتسىزدار ءورىپ ءجۇر. بۇل جۋرناليستيكاداعى جۇيەنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن، مامانداردىڭ سالاعا بولىنبەيتىندىگىن كورسەتەدى. پروبلەما - بۇرىنعى ستاندارتتاردى قالپىنا كەلتىرىپ، جۋرناليستەردى تەلەراديو، ءباسپاسوز جانە باسپا ءىسى باعىتتارى بويىنشا 3-كە ءبولىپ وقىتقان كەزدە عانا شەشىمىن تابادى.

- قاراكوزدەر مەن قارا دومالاقتار PR جۋرناليستيكانى نەگە يگەرە المايدى؟

- قازىرگى زاماندا مودۋلدىك جارناما دەگەننەن قاشۋ كەرەك. ونىڭ ەشكىمگە قاجەتى جوق. ەسەسىنە PR جۋرناليستيكانىڭ دوڭگەلەگىن دوڭگەلەتكەن ءجون. پيار دەگەن قالاي جەپ قويعانىڭدى بىلمەي قالاتىن سىرتى ادەمى كامپيت سەكىلدى. ورايىن تاپساڭ قىرۋار قارجىعا كەنەلتەدى. دەگەنمەن، پيار جۋرناليستيكا بىرەۋدى ماقتاۋ ارقىلى اقشا تابۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. پيار ماقالالارعا دا تالاپ-تىلەك قويىلادى. پيار ماقالالاردىڭ تانىمدىق، اقپاراتتىق جاعى ءتورت اياعىن تەڭ باسىپ تۇرۋى ءتيىس.

قازاق جۋرناليستەرىنىڭ اراسىندا پيار جۋرناليستيكانىڭ جولعا قويىلماۋىنا تاعى دا جۇيە كىنالى. ايتالىق، 80 مىڭ ايلىق الىپ وتىرعان جۋرناليست ۇلكەن ءبىر فيرماعا پيار جاساپ، رەداكتسياعا 4 مىڭ دوللار تۇسىرەدى. بىراق، ونىسىنا ەشقانداي پايىز، ۇستەمە اقى المايدى. قولعا تيەتىنى سول باياعى 80 مىڭ. ال، باس رەداكتور ساراڭ. ساراڭ بولعاندا دا تاس ساراڭ. ەڭبەكتى باعالامايدى. قىزمەتكەرىنە ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ ونىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپايدى. مىنە، وسىنداي جاعدايلاردان كەيىن ءبىزدىڭ پيار جۋرناليستيكا كەنجەلەي بەرەدى. ال، شەتەلدەگى پيار جۋرناليستەر ەشقانداي جەردە جۇمىس ىستەمەيدى. ايىنا ءبىر ماتەريال جازادى. رەداكتسياعا 10 مىڭ دوللار تۇسىرەدى دە، پايىزىن الادى. پيار جۋرناليستيكانى رەداكتوردىڭ جومارتتىعى جۇيەلەيدى. بىزدە پيار جۋرناليستيكا جوق ەمەس، بار. بىراق، دەڭگەيى تومەن. پورترەتتىك ماقتاۋدان اسا المايدى.
- بىزدەگى جۋرناليستەر ەكونوميكانى دا، ساياساتتى دا، مەديتسينانى دا بەتىنەن قالقىپ جازا بەرەدى. ماقالانىڭ شيكى بولاتىنى دا سوندىقتان. سالالىق جۋرناليستيكانى دامىتساق، وسى كەمشىلىكتەن ارىلا الامىز با؟

- اناتولي اگرانوۆسكي دەگەن جۋرناليست بولعان. «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» شتاتىندا تۇرادى، ايلىق الادى، بىراق 5-6 اي ماقالا جازبايدى. ەل كەزىپ جۇرەدى. سول كىسىنىڭ «پۋستىر» دەگەن ماقالاسى بار. ءبىر ءۇيدىڭ جانىندا دالاڭعى جەر قورشالىپ تۇرادى. بىراق ول جەرگە نە سالىناتىنىن، قاشان سالىناتىنىن ەشكىم بىلمەيدى. سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە جاريالىق دەگەن جوق ەدى عوي. مىنە، وسىدان جاڭاعى جۋرناليست جاريالىق دەگەن ۇلكەن پروبلەما شىعارىپ، ماقالا جازدى. ۆاسيلي پەسكوۆ ءالى كۇنگە دەيىن تەك قانا تابيعاتتى سۋرەتتەيدى. يننا مۋدەنكو، ەۆگەني بوگوت دەگەن جۋرناليستەر مورال تاقىرىبىنا عانا قالام سىلتەيتىن. ديداحمەت ءاشىمحانوۆ «قازاق ادەبيەتىندە» الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى قالاي كوتەردى؟ «التىنسارين كوشەسى. 100 قادام» دەگەن ماقالا جازىپ، بۇرىنعى پراۆدا كوشەسىنە ى.التىنسارين كوشەسىنىڭ اتىن بەرگىزدى. مىنە، سالالىق جۋرناليستيكا دەگەن وسى. سالالىق جۋرناليستەر ءومىر بويى ءبىر تاقىرىپتى عانا قاۋزايدى. ال، جۇرت ولاردىڭ ماقالالارىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيدى. سالالىق جۋرناليستيكا كوپ كەمشىلىكتەردەن ارىلتادى. وعان بەت بۇرساق ۇتىلعانىمىزدان ۇتقانىمىز مول بولادى.

- جۋرناليستيكانى بىرنەشە جىلدىق ەمەس، كۋرستىق وقۋعا اينالدىرۋعا قالاي قارايسىز؟

- جۋرناليستيكانى كۋرستىق وقۋعا اينالدىرعان دۇرىس. بىراق، بەرىلەتىن كۋالىكتىڭ دارەجەسىن ديپلوممەن تەڭەستىرىپ، ونىڭ بارلىق جەردە ىسكە جارامدى بولۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك. مۇنى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عانا شەشە الادى.

- ۋاقىت وتە كەلە ينتەرنەت گازەتتەر مەن بلوگتار گازەت پەن جۋرنالدى قايراڭدا قالدىرادى دەگەن ءسوز قانشالىقتى اقيقات؟

- «ماسكەۋ كوز جاسىنا سەنبەيدى» دەگەن كينونى كورگەن شىعارسىز. سوندا رۋدولف دەگەن كەيىپكەر «تەلەۆيدەنيە عانا قالادى، كىتاپ بولمايدى» دەگەن پىكىر بىلدىرەدى. 20 جىل وتكەننەن كەيىن دە وسى ويىن قايتالايدى. الايدا، ادام ادام بولىپ تۇرعاندا گازەت تە، جۋرنالدا، كىتاپتا بولادى. بىراق، ينتەرنەت پەن بلوگتاردىڭ ءرولى كۇشەيەدى. بۇلارعا باسەكەلەس رەتىندە گازەت-جۋرنالداردىڭ ۆەب-نۇسقاسى جارىق كورەدى. ولاردىڭ ىشىندە بەينەماتەريالدارعا دەيىن بولادى.

- قازاقستانداعى تەلەارنالاردان قانداي كەمشىلىك بايقاپ ءجۇرسىز؟

- جۇگىرتپە جولدارداعى قاپتاعان قاتەلەر مەن توك-شوۋلارداعى ۇرىس-كەرىستەردەن اياق الىپ ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ساليقالىلىق، سارابدالدىق جەتىسپەيدى. تەلەارناداعىلار «وڭايدان تاپقان وڭعاق، قيىننان تاپقان قىمبات» دەگەن سوزگە سۇيەنىپ العان. «اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن» جۇرەدى. راديولاردىڭ بارلىعى ۆيكتورينالارعا اۋەس. راديونوۆەللار، راديوسپەكتاكلدەر مۇلدەم جوق.

- ءجۋرناليستىڭ ماڭداي تەرىمەن تابان اقىسىنىڭ وتەۋى قالاماقى ماسەلەسىنە سالعىرت-سالاق قارايتىن رەداكتسيالار كوبەيدى. وسىعان الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟

- جۋرناليستكە قالاماقى تولەمەۋ زاڭ بۇزۋشىلىق بولىپ سانالادى. مەن جۋرنالداعى قىزمەتكەرلەرىمە قالاماقى تولەمەيمىن. بىراق، ايلىقتارىن قالاماقى الىپ جۇرگەن كەزدەگى كورسەتكىشكە جەتكىزەمىن. سەبەبى، جۋرنالدا اۆتورلىق ماقالا جوق. ەشكىم حات قورىتپايدى. ال، قالاماقى قورىنىڭ اقشاسىن شتاتتان تىس اۆتورلارعا ءبولىپ بەرەمىن. ستامبۋلدا بولعانىمدا «زامان-قازاقستان» گازەتىنىڭ جۇيەسىمەن تانىستىم. ولار قالاماقىنى تاپسىرىسپەن جازىلعان ماقالالارعا عانا بەرەدى ەكەن. مەندە وسى ءتاسىلدى قولدانىپ، شتاتتان تىس اۆتورلاردىڭ ءار ماقالاسىنا 40 مىڭ تەڭگە كولەمىندە قالاماقى قويماقشىمىن. بۇل جۋرنالعا قاتىستى دۇنيە. ەندى گازەتكە توقتالايىق. گازەت تىلشىسىنە قالاماقى بەرمەۋ ەڭبەگىن جەۋ دەگەن ءسوز. ويتكەنى، گازەت ءجۋرناليسى ءوزى جازادى، كەلىپ تۇسكەن حاتتاردى قورىتادى، اۆتور تارتادى، نومىرگە كەزەكشى رەداكتور بولادى، باسقا دا ۇساق-تۇيەك شارۋالاردى شارۋالايدى. وسىنىڭ بارىنە ءبىر ايلىق السا، وبال عوي.

- قازىر وقۋ بىتىرگەن جۋرناليستەردىڭ جارتىسى جۇمىسسىز. الايدا، وقۋ ورنى مينيسترلىككە ەسەپ بەرۋ ءۇشىن «بالەنشە رەداكتسياعا، بالەنشە تەلەارناعا جۇمىسقا قابىلداندى دەگەن تىلدەي قاعاز الىپ كەلمەسەڭ، ديپلوم المايسىڭ دەپ قورقىتادى». ستۋدەنت تانىس-تامىرلارىن سالىپ، جاڭاعى تىلدەي قاعازدى الىپ كەلەدى. ناتيجەسىندە، بىتىرۋشىلەردىڭ 99 پايىزى جۇمىسپەن قامتىلعان بولىپ شىعادى. وسىعان نە دەيسىز؟

- مۇنىڭ ءبارى ەسەپ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلاتىن فورمالنىي، فيكتيۆنىي نارسە. جالعان ەكەنىن ەكى جاقتا بىلەدى. مۇندا امبيتسيا جوعارى تۇر. بۇل قۇبىلىس اكسيوما سەكىلدى. وزگەرمەيدى، وزگەرتە المايمىز. «تەسىك مونشاق جەردە قالماس» دەگەن ءسوز بار. ەگەردە وقۋ بىتىرگەن جۋرناليست شىن مانىندە مىقتى بولاتىن بولسا، وعان جۇمىس تابىلادى.

-اڭگىمەڭىزگە راحمەت. كەلە جاتقان كاسىبي مەرەكەڭىز قۇتتى بولسىن!

قانات ماحامبەت

«ەل» ۇلتتىق قوعامدىق-ساياسي، ەكونوميكالىق اپتالىعى