«ءتورتىنشى تولقىنداعى» قوس شاتىرلى پارلامەنت كەشە كەزەكتى ماۋسىمىن جاۋىپ، شىمىلدىعىن ءتۇسىردى. بۇل ءراسىمدى بۇكىل كومانداسىن شۇبىرتىپ، ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆتىڭ ءوزى تاماشالاپ قايتتى. ءبىر قىزىعى، قوس پالاتانىڭ وسى كۇنگى سەسسياجابار بىرلەسكەن وتىرىسىندا دەپۋتاتتاردىڭ قوڭىر كۇزگە دەيىن جۇمىستى جايىنا قالدىرىپ، جازعى كانيكۋلعا كەتۋىنە جالعىز ءبىر سەناتور قارسى داۋىس بەرگەن. ونى تۇسىنۋگە بولادى، ارينە، «قاتىن ءولىپ، قامشى سىنىپ» جاتقان جاعداي جوق، ايتكەنمەن، قازىرگى قيىن كەزەڭدە قابىلدانباعان كۇيدە قانشاما قاجەتتى زاڭجوبا قالىپ بارادى، قالاۋلىلار «ارقانى كەڭگە سالار شاق ەمەس، جاز بويى قالىپ، جۇمىس ىستەيىك» دەسە، سايلاۋشىلار ريزا بولماس پا؟ بىراق ەسەپشىلەر ەسەپ-قيسابىن ەندىگى جاساپ قويعان دەسەدى...
جازعى دەمالىسقا قالاۋلىلار ءبۇيىرى تومپايعان قورجىن بوكتەرىپ كەتەتىن بولدى. باسقا استارلارىن اشۋعا الەك بولماي-اق، رەسمي ستاتيستيكانى سويلەتسەك: سونىمەن، ەكىنشى سەسسيادا ءماجىلىس پەن سەناتتىڭ جالپى وتىرىستارىندا دەپۋتاتتار ۇكىمەت باسشىسىنىڭ، مينيسترلەر كابينەتى مۇشەلەرىنىڭ اتىنا 700-دەن اسا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپتى. ونىڭ قانشاسى سايلاۋشىلاردىڭ كوكەيتەستى ماسەلەسىن قاۋزاعانى، ال، قانشاسى تاپسىرىسپەن ازىرلەنگەندىگى بەيمالىم، ونداي ەسەپ جۇرگىزىلمەيدى، دەمەك، بارىنە قالاۋلىلاردىڭ ارى تورەشى. مۇنى زاڭدارعا قاتىستى دا ايتۋعا بولادى.

«ءتورتىنشى تولقىنداعى» قوس شاتىرلى پارلامەنت كەشە كەزەكتى ماۋسىمىن جاۋىپ، شىمىلدىعىن ءتۇسىردى. بۇل ءراسىمدى بۇكىل كومانداسىن شۇبىرتىپ، ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆتىڭ ءوزى تاماشالاپ قايتتى. ءبىر قىزىعى، قوس پالاتانىڭ وسى كۇنگى سەسسياجابار بىرلەسكەن وتىرىسىندا دەپۋتاتتاردىڭ قوڭىر كۇزگە دەيىن جۇمىستى جايىنا قالدىرىپ، جازعى كانيكۋلعا كەتۋىنە جالعىز ءبىر سەناتور قارسى داۋىس بەرگەن. ونى تۇسىنۋگە بولادى، ارينە، «قاتىن ءولىپ، قامشى سىنىپ» جاتقان جاعداي جوق، ايتكەنمەن، قازىرگى قيىن كەزەڭدە قابىلدانباعان كۇيدە قانشاما قاجەتتى زاڭجوبا قالىپ بارادى، قالاۋلىلار «ارقانى كەڭگە سالار شاق ەمەس، جاز بويى قالىپ، جۇمىس ىستەيىك» دەسە، سايلاۋشىلار ريزا بولماس پا؟ بىراق ەسەپشىلەر ەسەپ-قيسابىن ەندىگى جاساپ قويعان دەسەدى...
جازعى دەمالىسقا قالاۋلىلار ءبۇيىرى تومپايعان قورجىن بوكتەرىپ كەتەتىن بولدى. باسقا استارلارىن اشۋعا الەك بولماي-اق، رەسمي ستاتيستيكانى سويلەتسەك: سونىمەن، ەكىنشى سەسسيادا ءماجىلىس پەن سەناتتىڭ جالپى وتىرىستارىندا دەپۋتاتتار ۇكىمەت باسشىسىنىڭ، مينيسترلەر كابينەتى مۇشەلەرىنىڭ اتىنا 700-دەن اسا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپتى. ونىڭ قانشاسى سايلاۋشىلاردىڭ كوكەيتەستى ماسەلەسىن قاۋزاعانى، ال، قانشاسى تاپسىرىسپەن ازىرلەنگەندىگى بەيمالىم، ونداي ەسەپ جۇرگىزىلمەيدى، دەمەك، بارىنە قالاۋلىلاردىڭ ارى تورەشى. مۇنى زاڭدارعا قاتىستى دا ايتۋعا بولادى.
وتكەن سەسسيادا پارلامەنتشىلەردىڭ پورتفەلىندە بارلىعى 207 زاڭ جوباسى بولعان، ونىڭ 66-سى وتكەن سەسسيادان اۋىسقان ەكەن، ال 141-ءى وسى سەسسيادا كەلىپ ءتۇسىپتى. سودان پارلامەنت ونىڭ 127-ءسىن قابىلداپ، قول قويۋى ءۇشىن ەلباسىنىڭ ۇستەلىنە ۇزاتىپتى. بۇگىنگى كۇنى پرەزيدەنت ولاردىڭ 97-ىنە قول قويىپ، زاڭدار ساناتىنا ەنگىزگەن. ولاردىڭ اراسىندا «سايلاۋ تۋرالى»، «ساياسي پارتيالار تۋرالى»، «باق تۋرالى»، سونداي-اق جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى زاڭداردى، «داعدارىستىق» زاڭداردى اتاپ وتۋگە بولادى. سوسىن، بۇعان دەيىن نە «تۇيە» ەكەندىگى، نە «قۇس» ەكەندىگى زاڭناما جۇزىندە تۇسىنىكسىز بولىپ كەلگەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دا وتكەن سەسسيادا ءوزى تۋرالى ارنايى زاڭعا قول جەتكىزدى. پارلامەنت ەكىنشى سەسسيادا 46 حالىقارالىق كونۆەنتسيانى، حاتتامانى، كەلىسىمدى جانە شارتتى راتيفيكاتسيالاپتى. سونىڭ ىشىندە الدىڭعى پارلامەنتتەن مۇراعا قالعان "بۇۇ-نىڭ كليماتتىڭ وزگەرۋى تۋرالى نەگىزدەمەلىك كونۆەنتسياسىنا كيوتو حاتتاماسىنىڭ" اقىرى بەكىتىلۋىن اتاپ ايتۋعا بولادى. "ونى ىسكە اسىرۋدان كۇتىلەتىن ينۆەستيتسيا كولەمى جىل سايىن 400-700 ملن اقش دوللارىن قۇراماق" دەدى سپيكەر.
ءوز سوزىندە ورال بايعونىسۇلى دەپۋتاتتاردىڭ حال-قادىرىنشە ۇنەمشىلدىك تانىتقاندىعىن ماقتانىشپەن ايتتى. سويتسەك، قالاسا، قالاۋلىلار ميللياردتاپ قارجى بوساتا الادى ەكەن. "بيۋدجەت قاراجاتىن ۇنەمدەۋگە پارلامەنت تە ءوز ۇلەسىن قوستى. ءبىز ءوز قىزمەتىمىزدى قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان شىعىستاردىڭ ءبىر بولىگىنەن باس تارتقان بولاتىنبىز. ناتيجەسىندە، پارلامەنتتىڭ 2009 جىلعا ارنالعان بيۋدجەتى 1 ملرد 683 ملن تەڭگەگە قىسقارتىلدى. سونىمەن قاتار بارلىق شىعىس باپتارى بويىنشا دا قوسىمشا 847 ملن تەڭگە ۇنەمدەلدى" دەدى و.مۇحامەدجانوۆ.
ءماسىموۆ مىرزانىڭ قالاۋلىلارمەن قوشتاسۋعا كەلگەنىن كورگەن توراعا جىل بويى جيناقتالعان شاعىمىن اشىق جايىپ سالۋدى ءجون ساناعان سىڭايلى.
– پارلامەنتتىڭ ۇكىمەتپەن ءوزارا ءىس-قيمىلىندا ءبىز بۇگىن بىرقاتار كەمشىلىكتەردىڭ بار ەكەنىن دە جاسىرا المايمىز، – دەدى ول. – وسى جۇمىستاعى ولقىلىقتىقتاردىڭ ءبىرى – كەيبىر زاڭ جوبالارى بويىنشا كەلىسۋ ءراسىمىنىڭ تىم سوزىلىپ كەتەتىنى. مىسالى، كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەردى ميكروقارجىلىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن رەتتەيتىن ماسەلەلەر بويىنشا تۇزەتەتىن، سونداي-اق "الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالار تۋرالى" زاڭ جوبالارى بويىنشا وسى ءراسىم بىرنەشە ايعا سوزىلدى. ال قازاقستاندا بۇل كورپوراتسيالاردىڭ ء"ومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا" ءۇش جىلداي بولىپ قالعانى بارشاعا ايان. تاعى ءبىر ەم قونباي كەلە جاتقان "دەرت" ول – زاڭ جوبالارىن ازىرلەۋ كەزىندە ۆەدومستۆولار اراسىندا ءتيىستى ۇيلەستىرۋدىڭ جوقتىعى، سونداي-اق زاڭ جوبالارىن ماجىلىسكە بەرگەن كەزدە ءارتۇرلى مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ ورىن الۋى.
وسىنىڭ كەسىرىنەن، ورال بايعونىسۇلىنىڭ مالىمدەۋىنشە، دەپۋتاتتار "زاڭ جوباسىمەن جۇمىس ىستەۋمەن قاتار ءارتۇرلى مەملەكەتتىك ورگانداردى مامىلەگە كەلتىرۋمەن دە اينالىسۋعا ءماجبۇر بولادى" ەكەن! ءماجىلىس سپيكەرى ۇكىمەت قولتىقتاپ اكەلەتىن كەيبىر زاڭداردىڭ ء"شىپ-شيكى" بولاتىندىعىنا رەنجىدى. سودان دەپۋتاتتارعا ولاردى "50-60 پايىزعا دەيىن قايتا وڭدەۋگە تۋرا كەلەتىن" كورىنەدى. سپيكەر "قارا تىزىمنەن" مىسال ءۇشىن "قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ تۋرالى", سونداي-اق ۇلتتىق زاڭنامانى تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق سالا، جەكە كاسىپكەرلىك جانە باسقا دا ماسەلەلەر بويىنشا وزگەرتەتىن زاڭ جوبالارىن اتادى.
– قانشا ايتىلىپ جاتسا دا، ۇكىمەتتەن تۇسەتىن زاڭ جوبالارىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى ءماتىنىنىڭ ساپاسى ءالى دە سىن كوتەرمەي كەلەدى، ورىس تىلىندەگى ماتىنمەن سايكەسسىزدىكتەر دە ءجيى ورىن الادى، – دەپ اشىندى ورال مۇحامەدجانوۆ. – سوسىن ۇكىمەت كەيدە دەپۋتاتتاردىڭ ءپرينتسيپتى سيپاتى بار ۇسىنىستارىن سەبەپسىز قابىلداماي جاتادى. مىسالى، ۇكىمەت "جەكە قوسالقى شارۋاشىلىق تۋرالى" زاڭ جوباسىنا دەپۋتاتتار ەنگىزگەن تۇزەتۋلەردى قولدامادى. ال بۇل زاڭ جوباسى دەپۋتاتتاردىڭ ۇسىنىستارىنسىز قابىلدانعان جاعدايدا اۋىل شارۋاشىلىعى مەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىسىنا كەرى اسەرىن تيگىزگەن بولار ەدى. سوندىقتان ۇكىمەت 3,5 جىلعا سوزىلعان سەرگەلدەڭنەن كەيىن زاڭ جوباسىن كەرى قايتارىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى. مۇنداي مىسالداردىڭ تاعى دا بىرنەشەۋىن كەلتىرۋگە بولادى. بۇل زاڭنامالىق رەتتەۋ ماسەلەسىندە كەشەندى كوزقاراستىڭ جوق ەكەنىن كورسەتەدى. قانداي دا بولسىن زاڭ جوباسىن ازىرلەگەندە، وعان بايسالدى نەگىزدەمەنىڭ بولۋى، ماقساتقا ساي تالداۋ جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى بۇرىن دا تالاي رەت ايتقانبىز.
سپيكەردىڭ مالىمەتىنشە، "عارىش قىزمەتى تۋرالى" زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ وتىرىستارى بارىسىندا دەپۋتاتتار ونىڭ كوپتەگەن نورمالارىنىڭ قۇقىق سالماعى جوق ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن. "وتاندىق كوسموناۆتيكا مەن عارىش عىلىمىنا ەشبىر جاڭالىق ەنگىزبەيتىنىن، عارىش وبەكتىلەرىن ۇشىرۋ كەزىندە قاۋىپتى جاعدايلار مەن زياندى اسەرلەرگە ۇشىراپ وتىرعان حالقىمىزدى الەۋمەتتىك قورعاۋ ماسەلەلەرىن شەشپەيتىنىن دالەلدەپ بەردى. بۇل زاڭ جوباسىن دا ۇكىمەتتەڭ 2 جىل وتكەن سوڭ كەرى قايتارىپ الۋدان باسقا امالى قالمادى" دەدى ءماجىلىس توراعاسى ورال مۇحامەدجانوۆ.
قورىتىندىلاي كەلە، بۇل سەسسيادا قوس شاتىرلى پارلامەنتتىڭ ءبىر جۇبانىشى، ءبىر كۇيىنىشى بولعاندىعىن ەسكە سالا كەتەيىك. جاقسىسىنان باستاساق، دەپۋتاتتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە سەناتورلاردىڭ تاقىمداۋىمەن ك.ءماسىموۆ ۇكىمەت وتىرىسىن مەملەكەتتىك تىلدە وتكىزۋگە دەن قويدى. ايتكەنمەن، قازىر، ورىسشا ايتقاندا، "وبراتنىي پروتسەسس" بايقالۋدا. جاعىمسىزىنا كەلسەك، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۇراقسىزدىق تانىتۋمەن بولدى. مينيستر بولىپ كەتكەن دەپۋتاتتار جاقسىلىق دوسقاليەۆ پەن سەرىك بايماعانبەتوۆتى قوسپاعاندا، ماجىلىسمەندەر ۆيكتور تسوي، ەرقانات تايجانوۆ جانە سەرىكجان مۇقشەۆتار جانجالعا ۇرىنىپ، قوعامدىق پىكىردىڭ قىسىمىمەن، دەپۋتاتتىق مانداتتارىن تاستاپ، قاشۋعا ءماجبۇر بولعان. كەلەسى سەسسيا قانداي قىزىق اكەلەر ەكەن؟!.

ايحان ءشارىپ
«ايقىن» گازەتى 1 شىلدە 2009 جىل