ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ا.ق.ايماعامبەتوۆ مىرزاعا:

الداعى ءتورتىنشى ونجىلدىقتىڭ بىزگە جۇكتەيتىن مىندەتى – قۋاتتى ەلدىڭ يەسى جانە كەمەل حالىق بولۋ.
- ق.ك.توقاەۆ

پرەزيدەنتىمىز كۇزدەگى «كۇشتى پرەزيدەنت، ىقپالدى پارلامەنت، ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت»، دەگەن تىڭ باستاماسىن «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسى ارقىلى بەكەمدەي ءتۇستى. الايدا باستامانى كىم جانە قالاي قالىپتاستىرادى، دەگەن سۇراق كىمدى دە بولسا، ويلاندىرادى. عىلىم-ءبىلىم سالاسىنىڭ مامانى تۇرعىسىنان مەنىڭ پايىمىم: ونى تاربيە مەن ءبىلىم قالىپتاستىرادى. انىعىن ايتقاندا، مەكتەپ جانە ونىڭ جۇرەگى سانالاتىن مۇعالىمدەر قالىپتاستىرادى.

ال ساياسي رەفورمالار سول ماقساتقا جەتۋدىڭ جولىن ارشىپ، جەڭىلدەتەدى. ساۋاتتى ساياسي رەفورمالار جاسالعانىمەن، ۇلتتىق قوعامدىق سانا مەن مەملەكەتشىل مۇددە ويانباسا، ونىڭ ناتيجەسى شامالى. بۇلاردىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. قازاقتا: «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەگەن اتالى ءسوز بار. دەمەك، جاڭاشا سانا-تۇسىنىكتەگى ۇرپاق ءوسىپ-جەتىلۋى زامان تالابى بولماق. ال ول ۇرپاقتار قازىر مەكتەپتە. بىراق، مەكتەپ ەل بولىپ كۇتكەن ءۇمىتتى اقتايتىنداي تاربيە مەن ءبىلىم بەرىپ جاتقانىنا قوعام كۇدىكپەن قارايدى. ونىڭ سەبەبىن باسقا ەمەس، مىنا ەكى ماڭىزدى فاكتوردان قاراستىرساق تا جەتكىلىكتى. ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ مەن نەكەدەن اجىراسۋ كورسەتكىشى بويىنشا.

مىسالى، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىقتى ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە، ءبىزدىڭ ەل سۋيتسيد جاساۋدان الەمدە 3-ورىندا، ورتالىق ازيا بويىنشا كوش باسشى ەكەن. ال نەكەدەن اجىراسۋ بويىنشا الەمنىڭ الدىڭعى وندىعىنا، مۇسىلمان ەلدەرى بويىنشا كوش باسىندا. پسيحولوگتار ءسۋيتسيدتىڭ جاستار اراسىندا اسىرەسە، 14-17 جاس اراسىندا جوعارى ەكەنىن جانە ونىڭ باستى سەبەبى الەۋمەتتىك قولايسىزدىق، جۇمىسسىزدىق، جالعىزدىق جانە قوعامنان جات بولۋ جانە كەزدەسكەن ماسەلەلەرىن شەشە الماۋ شاراسىزدىعى دەپ تۇسىندىرەدى. ءارى بالانى 5 جاستان باستاپ سۋيتسيد جاساۋدان ساقتاندىرۋ شارالارىن ۇيىمداستىرا ءبىلۋدى اتا-انا، مەكتەپ جانە تۇتاس قوعامنان وتىنەدى. قاراپ وتىرساڭىز بۇنىڭ ءبارى مەكتەپ جانە بالاباقشا قابىرعاسىنداعى كەزەڭمەن تۇسپا-ءتۇس كەلەدى.  مىنە، بۇل ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا اسا اۋقىمدى رۋحاني وزگەرىستەر جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۇسىندىرەدى. وندا نە ىستەۋ قاجەت، دەگەن سۇراق تۋىندايدى.  مەنىڭ ۇسىنىسىم مىنالار:

باستىسى، «ءبىر اللاعا سىيىنىپ، كەل بالالار وقىلىق», يدەياسىن جالپىلاستىرۋ قاجەت. كەشەگى قۇدايسىز كەڭەستەر وداعى ءدىندى تەرىستەدى. ءبىز سونىڭ ىقپالىنان ءالى شىعا الماي كەلەمىز. جاقىندارىمىز ومىردەن وتسە، نەكە قيساق يسلامدىق شاريعات ۇكىمىنە بويۇسىنامىز. باسىمىزعا قيىندىق تۇسسە، قۇدايدان جارىلقاۋ تىلەيمىز. سۇيتە تۇرا، ۇرپاقتارىمىزعا، مەكتەپ قابىرقاسىندا رۋحاني دۇنيەتانىمنان ساباق بەرمەيمىز. ءال-فارابي بابامىزدىڭ: «تاربيەسىز بەرگەن ءبىلىم ادامزاتقا قاۋىپتى»، دەگەن ءسوزىن ءبارىمىز بىلەمىز، بىراق، كوڭىل بولمەي كەلەمىز. سۋيتسيد تە، ەرتە جاستان تۇسىك جاساتۋ دا، نەكەنىڭ ادالدىعىن ساقتاماۋ دا، بوقاۋىز ءسوز بەن ۇرلىق-قارلىق تا، الىمجەتتىلىك تە ءبارى-ءبارى رۋحاني تاربيە تۇنىعىنىنا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا ءمان بەرمەۋدەن باستاۋ الىپ جاتقان قاسىرەتتەر.  سول ءۇشىن مينيسترلىك مەكتەپ پاندەرىنە رۋحاني قۇندىلى تۋرالى جاڭا ءپان ەنگىزۋ جاعىن جانە «ادەبيەت»، «قازاق ءتىلى»، «تاريح»، «ءدىنتانۋ» سەكىلدى پاندەرگە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بارىنشا ءسىڭىرۋ جاعىن ويلاسقانى ءجون. سونداي-اق وقۋشىلاردىڭ تاربيە ءىسىن مەرەكەلىك ناۋقاندارمەن عانا بايلانىستىرماۋ كەرەكتىگىن بارشا مەكتەپتەپ تالاپ ەتكەنى ءجون.

ەكىنشىدەن، «تاعايىنداۋلاردى» تالقانداۋىمىز كەرەك. بىزدە قالىپتاسقان «ءداستۇر» بويىنشا كەز-كەلگەن باسشى جوعارىنىڭ تاعايىنداۋىمەن قىزمەتكە كەلەدى. وركەنيەتتى ەلدەردە ولار قىزمەتكە ارناۋلى دامىتۋ جوسپارىن جاساپ، جۇرت الدىندا ءوز ۇستانىمىن دالەلدەپ، كونكۋرس ارقىلى كەلەدى. سول جوسپارىن ورىنداۋعا بارىن سالادى. ورىنداي الماسا، كەزەكتى رەتكى كونكۋرستا ورنىن باسقا جەڭىمپازعا بەرۋگە ءتيىستى بولادى.  ال بىزدە كەز-كەلگەن لاۋازىمدى قىزمەتكە كەلگەن ادامنىڭ كوپشىلىگىندە ۇجىمدى دامىتۋ تۋرالى ناقتى جوسپارى بولمايدى، ەل الدىندا ءوز ويىن قورعاپ تا اۋرە بولمايدى. ونىڭ ءوز جوسپارى مەن ماقساتى بولماعاندىقتان، جوعارىنىڭ جوسپارىن ورىنداۋعا تىرىساتىنى سول.

مەكتەپ باسشىلارىن تاعايىنداۋدان ازات ەتۋدە جانە كونكۋرستىڭ ءادىل، باسەكەلى بولۋى ۇشىن، مىنا 3 نارسەنى ىستەۋ قاجەت:

- قازىرگى كەزدە لاۋازىمدى جۇمىستا وتىرعان ادامدى (مەكتەپ ديرەكتورىن) ۋاقىتشا بولسا دا، قىزمەتىنەن شەكتەتە تۇرعان ءجون;

- كونكۋرسقا تەك، 30 -45 جاس اراسىنداعى ازاماتتاردى قاتىستىرۋ ءتيىمدى;

- ۇمىتكەرلەردىڭ عىلىمي دارەجەسى مەن اتاعىنا ءمان بەرۋ ماڭىزدى ەمەس.

ەندى وسىلاردى تارقاتىپ كورەيىك.

نەگە مەكتەپ ديرەكتورىن جانە ونىڭ ورىنباسارلارىن ۋاقىتشا قىزمەتتەن شەكتەتەمىز؟ سەبەبى، مەكتەپتى «مونوپوليالاپ» العان ء(وزىنىڭ اۋىلداسى، تۋىس-تۋعانى، دوس-جارانى، قۇدا-جەگجاتى ت.ب. ارقىلى) ديرەكتورلار بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان ولاي ىستەمەي ءادىل كونكۋرس وتكىزۋ قيىن.

نەگە 30-45 جاستى ايتامىز؟ ولار جاس، باتىل، جاڭا يدەيانىڭ وكىلدەرى. ادام بالاسىنىڭ جاراتىلىسى سولاي، جاسى 40-تان اسقان سوڭ دەنساۋلىعى سىر بەرە باستايدى. سوندىقتان 40-تان اسقان اداماداردىڭ ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن بارىنشا پايدالانۋ ءۇشىن اكىمشىلىك جۇمىستان بوساتۋ كەرەك.

نەگە عىلىمي دارەجەنى ەسكەرمەيمىز؟ سەبەبى، عىلىمي دارەجە عىلىمي ەڭبەگى ءۇشىن بەرىلگەن، مانسابى ءۇشىن بەرىلمەگەن. ەلىمىزدە پرەزيدەنت بولۋ ءۇشىن جوعارى ءبىلىم تالاپ ەتىلەدى، بىراق ونىڭ عىلىم دوكتورى نەمەسە كانديدات بولۋىنىڭ قاجەتى جوق. الايدا ءبىلىم سالاسىندا باسشى بولۋ ءۇشىن عىلىمي اتاق كەرەك. بۇل دا ءبىر پارادوكس. ءبىر قىزىعى ءبىزدىڭ ەلدە عىلىمعا قاتىسى شامالى شەندى-شەكپەندىلەر مەن حالىق قالاۋلىلارىنىڭ عىلىمي اتاققا قۇشتارلىعى باسىم. سولاردىڭ ەسىنە سالعىم كەلەدى: اتاق الۋ وڭاي، (اركىم ءارتۇرلى جولمەن الۋى مۇمكىن). ماسەلە - سول اتاقتى قالاي اقتاي بىلۋدە. اتاق سەنى قورعامايدى، سەن اتاقتى ۇنەمى عىلىمي ەڭبەگىڭ ارقىلى قورعاۋعا مىدەتتىسىڭ. ولاي بولماسا، اتاق سەنى قورعامايدى، «قورلايدى», ۇياتىنا قالدىرادى.

ۇشىنشىدەن، مۇعالىمدەردىڭ ساناسىن ازات ەتۋ كەرەك. كەزىندە قىتايدىڭ نارىقتىق ەكونوميكاسىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن رەفورماتور دەن سياوپين: (دۇرىسى دىڭ شياۋپيڭ -Deng Xiaoping. ق.س.) «رەفورما جاساۋ ءۇشىن الدىمەن سانالارىڭدى قاتىپ قالعان كوزقاراستان ازات ەتىڭدەر», دەگەن ەدى حالقىنا. ءبىزدىڭ جۇيە وقىتۋشىلارعا ءبىلىمى بولعانىمەن، تانىم-تۇسىنىگى باسشىلىققا بايلانىپ قالعان، باسشىنىڭ اقىلدى-اقىلسىز پارمەنىن ورىنداۋعا ۇيرەنگەن باسىبايلى ساناعا يە ەتتى. ونسىز دا رەفورمالاردان باسى اينالعان، قاعازباستىلىقتان قانى قارايعان، از جالاقىسىن جەتكىزە الماي ەسى شىققان، ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەنىڭ ءمان-ماعىناسىز ءىس-قيمىلىنان شارشاعان، ساباق وقىمايتىن وقۋشىلار مەن ولاردىڭ الكەۋدە اتا-انالارىنان قاجىعان ءبىر سوزبەن ايتقاندا جۇيكەسى ابدەن جۇقارىپ، توزعان مۇعالىمدەر ەل كۇتكەن ءبىلىم مەن تاربيەنى بەرە الادى ما؟ بۇل اششى دا بولسا شىنايى سۇراق.

پەزيدەنت «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» دەگەن ماقالاسىندا: «ماسەلە ەكولوگيادا ەمەس – وتانشىلدىقتا، زاڭدا ەمەس – سانادا»، دەپ تەككە ايتىپ وتىرعان جوق. ءبىز سانامىزدى نارىقتىق، دەموكراتيالىق، اشىق، ازات ويعا باعىتتاماي ەشقاشان ەل بولىپ بيىككە شىعا المايمىز.

ودان قالاي ارىلۋعا بولادى؟ ول ءۇشىن مىنا ەكى نارسەنى ىستەۋىمىز قاجەت.

-باسشىلىققا ءوزى جاس، ءوزىنىڭ العا قويعان ماقساتى مەن جوسپارى بار جاڭا ادام كەلۋى ءتيىس;

- مۇعالىمدەردىڭ زەينەتكەرلىك جاسىن وزگە كاسىپتەگە ادامداردان بولەكشە قاراستىرۋ كەرەك. 

ەندى وسى ەكى ماسەلەگە توقتالىپ كورەيىك. جاس باسشى كونكۋرس ارقىلى كەلگەندىكتەن ءوزىنىڭ مەكتەپتى دامىتۋ جوسپارى، ماقساتى بولادى. اينالاسىنا ءوزى سەكىلدى جاس، وزىنە سۇيەۋ بولاتىن مىقتى قىزمەتكەرلەردى جينايدى. باتىل ءارى ەركىن ءىس-قيمىل جاسايدى. ونىڭ وسى جاڭاشىل ويى مەن جىگەرلى ارەكەتى، وتكىر ءسوزى مۇعالىمدەردىڭ باسىبايلى ساناسىن ازات ەتۋگە جەتكىلىكتى. سەبەبى، وقىتۋشىلاردىڭ دا ءبىر جاڭالىقتى كۇتىپ جۇرگەنى راس.

ال نەگە زەينەتكەرلىككە وقىتۋشىلار ەرتە شىعۋى ءتيىس؟ قاجىعان، قالجىراعان ادام ىزدەنىس جاساپ، ءبىلىم بەرىپ جارىتپايدى. كورشى قىتاي ەلىندە مەكتەپتە جاسى 45-تەن اسقان ادامدى تاپپايسىز. ءبارى جاستاسىپ كەتكەن. جاس ادام وقۋشىلارمەن دە تەز ءتىل تابىسىپ كەتەدى. ونىڭ ۇستىنە جاس مامانداردى دا جۇمىسپەن قامتۋدا مۇمكىندىك مولايادى. قىتايدا ەكى ءتۇرلى زەينەتكەرلىك جۇيە جۇمىس ىستەيدى. ءبىرى مەملەكەتتىك جۇيە - كادىمگى زەينەت جاسىنا كەلىپ، زەينەتكە شىعۋ. ەكىنشىسى - ىشكى زەينەتكەرلىك. بۇل مەكەمەنىڭ ءوز ىشىندەگى زەينەتكەرلىك. مىسالى، مەكتەپ وقىتۋشىسى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى 45 جاستان سوڭ زەينەتكە شىعۋىنا بولادى. ءوز ورىنىن جاس مامانعا بەرەدى دە اقىلشى، كەڭەسشى بولىپ ءجۇرىپ، ۋاقىتى كەلگەندە، مەملەكەتتىك زەينەتكە شىعا الادى. وسى كەزەڭدە ونىڭ ايلىعى ساقتالادى. سول ءۇشىن ءبىزدىڭ ەلدە زەينەت جاسىنا قاتىستى جاڭا رەفورما مۇعالىمدەر ءۇشىن باسقاشا قاراستىرىلۋى قاجەت. ناقتى ايتقاندا، زەينەتكەرلىك جاس ايەل مۇعالىمدەر ءۇشىن 55, ەر مۇعالىمدەر ءۇشىن 60 جاس بولۋى ءتيىس. ەگەر ءوز دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ەركىمەن جۇمىستان ەرتە زەينەتكە شىققىسى كەلسە، 50 جاستان اسقان كەز-كەلگەن وقىتۋشىعا سونداي مۇمكىندىك بەرسە قۇبا-قۇپ. الايدا زەينەت اقىسى جەتكىلىكتى بولۋى دارىگەرلىك جانە باسقا دا الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلۋى ءتيىس. «ەڭبەك كۇشى جەتىسپەيدى» دەۋ مۇعالىمدەر ءۇشىن شىندىققا جاناسپايدى، سەبەبى پەداگوگيكا ماماندىعىن بىتىرسە دە مەكتەپتەن ورىن تاپپاي وزگە سالادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن شاكىرتتەرىمىز قانشاما؟.

تورتىنشىدەن، ءبىلىم الۋشىلاردى باعا ەمەس، بولاشاق ءۇشىن وقۋعا باۋلۋ قاجەت. ەلىمىز مەكتەپتەرىندە وقۋشىلار بەينە باعا ءۇشىن وقىپ جۇرگەندەي كورىنەدى. ولاردىڭ وقىتۋشىلارى دا، اتا-انالارى دا، ءتىپتى مەكتەپ باسشىلارى دا باعاعا بەك ءمان بەرەدى. مۇعالىمدەر ءوزارا ءبىر-بىرىنەن وقۋشىلارىنىڭ باعاسىن كوتەرمەلەپ قويۋدى سۇراسا، اتا-انالار دا ءپان مۇعالىمدەرىنەن بالاسىنا جاقسى باعا قويۋدى سۇرانادى. مەكتەپ باسشىلىعى دا ءوز رەيتينگىسىنىڭ جوعارى بولۋى ءۇشىن سونى قالايدى. وسى ارقىلى ءبىز ءوز ۇرپاعىمىزدى جاساندىلىققا، جالقاۋلىققا ۇيرەتىپ وتىرمىز. وسىنداي ورتادا وسكەن وقۋشى جوعارى وقۋ ورنىنا بارعان سوڭ دا دۇرىستاپ وقىماي، ساباقتان قاشقاقتايدى، سويتە تۇرا تومەن باعا العىسى كەلمەيتىن بولادى. وسى قارقىنمەن ماگيستر، دوكتورانت بولىپ شىعادى. سول ادەتىمەن ءبىلىم دەڭگەيىنە قاراماستان جوعارى باعاعا سۇرانادى.

قورىتىپ ايتقاندا، مەملەكەت بولاشاعى ءبىلىمدى، تاربيەلى، ۇلت جاندى جاستار مەن وسپىرىمدەردە دايىنداۋ. بۇل پرەزيدەنتتىڭ «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – كەلەر ۇرپاققا قازاقستاندى تۇعىرى مىعىم، ەكونوميكاسى قۋاتتى، رۋحى اسقاق مەملەكەت رەتىندە تابىستاۋ جانە ەلدىك ىستەردى شاشاۋ شىعارماي لايىقتى جالعاستىراتىن جاسامپاز ۇرپاق تاربيەلەۋ»، دەگەن ۇندەۋىنە ساي كەلەدى. جاستاردىڭ بولاشاق تاعدىرى مەكتەپتە، وقىتۋشىلاردا. ال وقىتۋشىنىڭ تاعدىرى تىكەلەي مەكتەپ باسشىسىنىڭ پاراساتتىلىعى مەن مەملەكەتشىلدىك ۇستانىمىنا تىعىز بايلانىستى. مەكتەپ - ادامنىڭ سانالى ءومىرىنىڭ ىرگە تاسى. ول دۇرىس بولماي باسقاسى وڭعا باسپايدى. باسشىلىق ساپالى بولماي، مۇعالىمدى ساپالى ەتۋ، مۇعالىم ساپالى بولماي، زامانىنا ساي، ساپالى وقۋشى تاربيەلەۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا، قازىرگى كەزدە دە جاقسى ىستەپ، مەكتەبىن، وقۋ ورنىن العا سۇيرەپ جۇرگەن باسشىلار بار. ولاردى كورىپ، ەستىپ ءجۇرمىز. دەسە دە، جاسى 45-تەن اسسا، ول كىسىلەردى دە جاۋاپتى قىزمەتتەن بوساتىپ، ءبىلىم بەرۋمەن اينالسۋىنا جاعداي جاسالعانى ءجون. باسشىلاردى ورىن-تاقپەن بىرگە تۋىلعانداي كوڭىل-كۇيدەن قالايدا ازات ەتۋ بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ ەڭ وزەكتى تالابى.

قاستەر سارقىتقان

اباي اتىنداعى قازۇپۋ وقىتۋشىسى

Abai.kz