316-اتقىشتار ديۆيزياسى 1941 جىلدىڭ جازىندا (ماۋسىم ايى) الماتى قالاسىندا جاساقتالدى. گەنەرال ي.ۆ.پانفيلوۆتى سول كەزدەگى قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ فرۋنزە قالاسىنان (قازىرگى بىشكەك) شاقىرتىپ الىپ، (قىرعىزستاندا گارنيزون كومانديرى بولاتىن) الماتىدا ارنايى ديۆيزيا جاساقتاۋعا كەڭەس بەردى.

سونىمەن قاتار، سوعىس كەزىندە قازاقستاندا باسقا دا ءبىراز ديۆيزيالار قۇرىلعان بولاتىن. الماتى تۇبىندەگى تالعار اۋدانى اۋماعىندا  ديۆيزيا قۇرامىنداعى اسكەرلەر بىرنەشە اي بويى جاتتىعۋدان ءوتىپ، وسى جىلدىڭ 17 قىركۇيەگىندە ەشەلونعا تيەلىپ مايدانعا اتتانىپ كەتتى. ديۆيزيا قۇرامىنىڭ 70 پايىزى قازاقتاردان تۇردى، قالعاندارى – ورىس، قىرعىز، ۇيعىر، دۇنگەن، تاتار، تاعى باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن تۇردى.

316-اتقىشتار ديۆيزياسى الدىمەن قورشاۋداعى لەنينگراد تۇبىنە تۇسىرىلگەن ەدى. بىراق، يوسيف ستالين جاعدايدىڭ قيىنداپ، جاۋدىڭ ماسكەۋ تۇبىنە تاياپ كەلگەندىگىنە وراي، قازاقستاندا جاساقتالعان ديۆيزيانى جەدەلدەتىپ بەرى  الدىرىپ، مارشال ك.روكوسسوۆسكيدىڭ قاراماعىنداعى 16-ارمياعا قوستى. مۇنداعى اسكەر جاۋدى ساي-سالامەن، سونداي-اق ورمانمەن كەلەتىن بولار دەگەن ويمەن، 16-ارميانىڭ قۇرامىنا كىرەتىن بارلىق ديۆيزيالار، بولىمدەر جانە سوعىس تەحنيكالارى وسى ورمان مەن سايلارعا ورنالاستىرىلعان بولاتىن .

شىنىندا دا، نەمىستەر ماسكەۋگە سوعىستى وسى باعىتتان باستاعان ەدى. جاۋدىڭ ويى ماسكەۋگە تۋرا اپاراتىن جازىقتا ورنالاسقان ۆولوكولامسك اۋدانى جانە ونداعى دۋبوسەكوۆو تراسساسىنا كوپ كوڭىل اۋدارماعان ەدى. ولار، ورىستار اسكەرىنىڭ كوبىن سول جازىق دالاعا ورنالاستىرعان بولار دەگەن پىكىردە بولاتىن. ۆولوكولامسك اۋدانىنا جاڭادان كەلگەن الماتىلىق 316-اتقىشتار ديۆيزياسىن مارشال روكوسسوۆسكي 44 شاقىرىمدىق (كيلومەتر) اشىق دالاعا ورنالاستىردى. ماسكەۋگە بارۋعا ۇمتىلعان جاۋ ورمان، وزەن، ساي-سالاسى مول باعىتتان قاتتى قارسىلىق كورىپ وتە الماعان سوڭ (بۇل ارالاردا  روكوسسوۆسكيدىڭ ديۆيزيالارى مەن سوعىس تەحنيكالارى ورنالاسقان ەدى) فاشيستەر ۆولوكولامسك باعىتىنا بارلاۋشىلار جىبەرىپ، ماسكەۋگە تاياۋ ورنالاسقان اۋداننىڭ جانە دۋبوسەكوۆو جولىنىڭ اشىق جاتقانىن ءبىلدى، سونداي-اق جاقىندا عانا كەلىپ ورنالاسىپ جاتقان ءبىر ديۆيزيا عانا بارىن انىقتادى.

ەرتە قيمىلداماي، وزدەرىنىڭ الدانىپ قالعانىن ءبىلىپ قاتتى وكىندى. «اسكەردى باياعىدان وسى باعىتپەن جىبەرگەندە، ماسكەۋدىڭ تابالدىرىعىنان ءوتىپ كەتىپ، ورىس كوشەلەرىندە ويران سالىپ جاتار ەدىك-اۋ» دەپ ولار وكىندى. ءسويتتى دە، ماسكەۋدى الۋعا ارنالعان بارلىق كۇشتى جانە تەحنيكانى ۆولوكولامسك باعىتىنا دەرەۋ اۋداردى. ءسويتىپ، جالعىز ديۆيزيا ورنالاسقان اۋماقتى بىرنەشە ساعاتتا تاس-تالقانىن شىعارىپ، تاس جولمەن تانكىلەردى ماسكەۋگە كىرگىزىپ جىبەرۋگە ۇمتىلدى.

بىراق كورەسىنى وسى جالعىز قازاقستاندىق ديۆيزيادان كوردى. ورىستاردىڭ سىبىردە جاساقتالىپ جاتقان ديۆيزيالارىنان ءالى حابارى جوق بولاتىن. نەمىستەر بىردەن ءۇش جاياۋ اسكەر ديۆيزياسىن، سونىمەن قاتار، ءبىر موتورلى تەحنيكالارى بار ديۆيزيا مەن 700-گە تارتا تانكىسى بار ديۆيزيانى تەز ارادا وسى  ۆولوكولامسك اۋدانىنا اۋداردى. باسقا ديۆيزيالارىن دا وسى باعىتقا تەزدەتىپ جيناقتاي باستادى. قازان ايىنىڭ ورتاسىنا تامان ماسكەۋدى الۋعا ارنالعان بارلىق كۇش وسى ازيالىق جالعىز ديۆيزيانى نەعۇرلىم تەز تاپتاپ وتە شىعۋعا جابىلا كەتتى. 

كەيىننەن قولعا تۇسكەن جاۋدىڭ ءبىر وفيتسەرىنىڭ قالتاسىنان تابىلعان حاتتا،  ۇيىنە بىلاي دەپ جازعان ەكەن (اتى- ءجونى كرومەر): «2 قازان كۇنى ماسكەۋگە كىرەمىز دەپ ويلاپ ەدىك، سوعان دايىندالىپ جۇرگەنبىز، الدىمىزداعى وڭكەي ازيالىق ەلدىڭ ادامدارىنان قۇرالعان ديۆيزيانى قۇرتىپ جىبەرە الماي توقتاپ قالدىق. وزدەرى قىرىلىپ جاتسا دا شەگىنبەيتىن بىرەۋلەر ەكەن. اسكەرىمىزدىڭ جۇرەگى قايتىپ قالعان سەكىلدى. بىراق فيۋرەردىڭ بۇيرىعىن الدىق. وسى ماڭايداعى  ماسكەۋدى الۋعا جيناقتالعان 28 ديۆيزيانىڭ بارلىعىن وسى باعىتقا جىبەرۋگە بۇيىرعان ەكەن. مۇمكىن، وسى كۇشپەن جارتى كۇننىڭ ىشىندە بۇلاردى تاپتاپ وتەرمىز. كەلەسى حاتتى ماسكەۋدە جازارمىن» دەپتى (ف.سەليۆانوۆ «پانفيلوۆتسى»). 

پانفيلوۆ ديۆيزياسىنداعى ءاربىر روتا مەن ۆزۆودتا تانكتەرگە گرانات لاقتىرۋشىلار توبى ۇيىمداستىرىلدى. بۇعان جۇرەكتى، كۇشتى ازاماتتار ىرىكتەلىپ الىندى. گراناتتار مەن جانعىش زاتتار سولارعا بەرىلدى. قيان-كەسكى سوعىستار ءجۇرىپ جاتتى. مىسالى، اعا لەيتەنانت رايكيننىڭ وكوپتارىنا بىردەن 40 تانك لاپ قويدى. ولارعا ىلەسە نەمىستەردىڭ جاياۋ اسكەرلەرى كەلەدى. تانكىلەردىڭ ءبىرى سولدات تولەقابىلوۆ (الماتى وبلىسىنىڭ تۋماسى) جاتقان وكوپقا تاياپ كەلدى. ول ۇشىپ تۇرىپ، گراناتا لاقتىردى. جارىلعان گراناتا تانكىنىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، گۇرس ەتكەن داۋىس ەستىلدى. مىنە، وعان ەكىنشى تانك تاياپ كەلىپ قالدى. تولەقابىلوۆ جاندىرعىش سۇيىق زات قۇيىلعان بوتەلكەنى لاقتىردى، تانك ورتەنىپ كەتتى. ەرجۇرەك جاۋىنگەرگە قاراي ءۇشىنشى تانك كەلە جاتتى، ول تاعى دا گراناتا لاقتىردى. ءوزى دە اۋىر جارالاندى. تاعى ءبىر تانك قاسىنا كەلىپ قالدى. تولەقابىلوۆ لاقتىرۋعا شاماسى كەلمەي گراناتانى باۋىرىنا قىسىپ ۇستاپ، تانكىنىڭ شىنجىر تابانىنىڭ استىنا بارىپ قۇلادى.

ديۆيزياداعى گرانات لاقتىرۋشىلاردىڭ توبى نەگىزىنەن قازاق جىگىتتەرىنەن قۇرالعان بولاتىن. ولار وزدەرىنە بەرىلگەن تاپسىرمانى ەرلىكپەن ورىنداپ شىقتى. بىراق بىردە-بىرەۋى ءتىرى قالمادى. قايران ازاماتتارعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن ەشكىم ۇسىنعان دا، بەرگەن دە جوق. 

الماتىدا جاساقتالعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسى ماسكەۋ تۇبىندە سىبىردەن كەلەتىن ديۆيزيالار وسى اراعا جەتكەنشە، ءبىر ايدان اسا ۋاقىت جاۋدىڭ سۇراپىل كۇشىن ءبىر ءوزى ۇستاپ تۇردى. كەيىننەن بۇل ديۆيزياعا گۆارديا اتاعى بەرىلىپ، سىبىردەن كەلگەن اسكەرمەن تولىقتىرىلسا دا، بۇرىنعى ديۆيزياداعى قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ كوپشىلىك بولىگى قازا تاپقان ەدى. بۇل كەزدە ورىستىڭ قاhارلى قىسى دا كەلىپ جەتكەن بولاتىن. گەرمان تەحنيكالارى جانە اسكەرلەرى قاتتى ايازدان شابۋىلعا شىعا الماي، تەحنيكاسى قاتىپ، اسكەرىنىڭ ءبىراز بولىگى ءۇسىپ كەتكەن بولاتىن. سوندا ماسكەۋ كىمنىڭ ارقاسىندا امان قالدى جانە ونى  قانىن توگىپ، كىمدەر قورعاپ قالدى؟! 

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz