سوڭعى ۋاقىتتارى جاڭا كۇشىنە ەنگەلى وتىرعان تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتارعا قاتىستى زاڭ قوعام ىشىندە قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. 

2019 جىلى تىركەلگەن نەكەنىڭ 43 پايىزى بۇزىلعان. ياعني جارتىسىنا جۋىعى ءوزى قۇرعان ۇياسىن بۇزىپ ۇلگەرگەن. ال ەل ىشىندە بىردەن رەسمي نەكەگە تۇرماي، 1-2 ايدىڭ ىشىندە ءۇي بولا الماي اجىراسىپ جاتقاندار قانشاما. ءدال ءوزىمنىڭ تۋىستارىمنىڭ اراسىندا 4 جاس وتباسى قۇرىلدى. سونىڭ بىرەۋى عانا قالدى، قالعان ۇشەۋى اجىراسىپ كەتتى. سەبەپتەرىن سۇراساق، ەرى: «ايەلىم مەنى تىڭدامايدى، ءوز بىلگەنىن ىستەگىسى كەلەدى، ءدامدى تاماق جاساپ، ىدىستى دۇرىس جۋمايدى، دەنساۋلىعى جوق» دەپ ايىپتاسا، ايەلى: «ەرىم مەنى اسىراي المايدى، ماعان جاعداي جاساي المايدى» دەگەن سىلتاۋ ايتادى. بىلاي قاراساڭ، ۋاقىت وتە جولى تابىلاتىن جايتتار عوي. سوعان بولا اجىراسا ما ەكەن. ەرىكسىز ۋايىمعا باتامىز. ءبارىمىز ۇل-قىز ءوسىرىپ وتىرمىز، سوندا بۇل بالالار ءومىردىڭ قانداي قاعيدالارىنا سۇيەنىپ ءۇي بولادى، ەرتەڭگى كۇنى سىنىققا سىلتاۋ تاۋىپ ۇيلەنە سالىپ، اجىراسا بەرە مە دەپ قاۋىپ قىلامىز.

ستاتيستيكا جاعا ۇستاتارلىق. تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق 2017 جىلى 446 جاعداي بولسا، 2019 جىلى مىڭنان اسىپ جىعىلعان. حالىقارالىق وون دەرەكتەرى بويىنشا قازاقستاندا 2020 جىلى تۇرمىستاعى ۇرىپ-سوعۋلارعا قاتىستى 130 مىڭنان استام شاعىم تۇسكەن، 400-گە جۋىق ايەل كوز جۇمعان. تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا ۇشىرايتىنداردىڭ 54 پايىزى ايەلدەر، 6 پايىزى بالالار، قالعان 40 پايىزى تۋىستارىنان تاياق جەيتىن ەر ادامدار ەكەن. 

جاڭادان كۇشىنە ەنگەلى وتىرعان زاڭ وسى كەلەڭسىزدىكتەرگە توسقاۋىل بولا ما دەپ ويلايمىز اۋ. بىراق تاياقتىڭ ەكىنشى ۇشى بار. زاڭ كۇشىنە ەنسە، ەلىمىزدە ەكىنىڭ ءبىرى تەمىر توردىڭ ار جاعىنا توعىتىلۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىق قاتتى بەلەڭ العانى سونشالىق ءار ەكى وتباسىنىڭ بىرىندە كەزدەسىپ جاتادى. ونىڭ ءتۇپ توركىنىنە زەر سالىپ ءبىراز قارايىقشى. 

ءجيى كەزدەستىرەتىن جايت الەۋمەتتىك جەلىدەگى ۋاعىزدار. جالپى، جاراتقانمەن تىلدەسۋ، دىندەرگە، ونىڭ ىشىندە يسلام دىنىنە قانداي دا ءبىر قارسى پىكىر ايتۋدان اۋلاقپىن. تەك قانا ءدىني ۋاعىزداردىڭ زامانىنا ساي تۇرلەنىپ وتىراتىنىن ەسكە سالعىم كەلەدى. ماسەلەن، سوعىس كەزىندە ەر ادامدارعا رۋحاني كۇش بەرۋ ءۇشىن شەيىت بولۋدىڭ كەرەمەتتىلىگىن، شەيىت بولعان سوڭ جۇماقتىڭ تورىندە جاقسى دۇنيەلەر كۇتىپ تۇراتىنىن ءجيى ۋاعىزدادى. قۇل يەلەنۋ داۋىرىندە قۇلداردىڭ قوجايىنعا باعىنۋى - قۇدايعا جاعۋدىڭ بىردەن ءبىر امالى دەپ ۋاعىزدادى. سول سياقتى ورىس پاتشاسىنا باعىنباعان كەڭەسارى حان ۇستانعان ءدىني سەنىمدەر مەن پاتشا بيلىگى كەلگەن سوڭ تاتار-مولدالار تاراتقان ءدىني سەنىم باسقاشا بولدى. ودان كەيىنگى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ءدىني نانىم-سەنىم وزگەشە سيپات الدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ءدىني ۋاعىزدار «توقسان ءتۇرلى» بولىپ شىققانىن جاسىرا المايمىز. ول ۋاعىزداردىڭ كەيبىرىن تالداپ جىبەرسەك، استارىنان وتباسىنا ىرىتكى سالاتىن ويلاردى تابۋ قيىن ەمەس. ماسەلەن 21 اقپان، 2017 جىلعى ihsan.kz سايتىندا: ەر ادامعا ەڭ اۋىر سىناق وسى!  ماقالاسىنان ۇزىندىلەر كەلتىرەيىن. 

«حاديستە ەر ادامداردىڭ ءار كەزەڭدە، اسىرەسە، اقىر زاماندا ايەل زاتىمەن سىنالاتىندىعى جانە بۇل سىناقتىڭ وزگە سىناقتارعا قاراعاندا وتە اۋىر كەلەتىندىگىنە باسا نازار اۋدارىلادى. 

سونىمەن قاتار، اللا تاعالا “تاعابۋن” سۇرەسىندە: «ۋا، يمان ەتكەندەر! ايەلدەرىڭ مەن بەل بالالارىڭنىڭ اراسىنان سەندەرگە دۇشپان بولاتىندار شىعۋى مۇمكىن. وندايلاردان ساق بولىڭدار!»[2] – دەپ بۇيىرسا، پايعامبارىمىز (ساللاللاھۋ ءالايھي ءۋا ءساللام) ءبىر حاديسىندە دۇنيە نىعمەتتەرىنىڭ ەڭ ابزالى جاقسى ايەل ەكەنىن ايتقان. /ايەلدى دۇنيەنىڭ ءبىرى دەپ تۇر. اۆتور./

ەر ەر بولۋدان قالسا، ايەل ايەل بولۋدان قالماعاندا قايتەدى؟! ايەلدەردىڭ ازعىنداپ، بۇزىلۋى نەگىزىنەن ەر ادامداردىڭ السىزدىگىنەن تۋىندايدى.

ەندەشە، ايەل زاتىنىڭ ەرلەردىڭ باسىنا بالە اكەلەتىندەي سىناق بولۋى كۇندەلىكتى ومىرگە كوبىرەك بايلانىستى ايتىلعانىن ۇمىتپاعان ءجون. بۇل ماسەلەگە ايەلدەر تۇرعىسىنان قاراساق، ولار وزدەرىنىڭ كيىم كيىسىندە ابيىرلارى مەن اۋرەت جەرلەرىن جاۋىپ جۇرۋگە، ءجۇرىس-تۇرىسىندا، سويلەگەندە، جۇمىس بابىمەن نەمەسە باسقا دا زاڭدى سەبەپتەرمەن وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناس جاساعاندا بارىنشا ادەپتىلىك ساقتاۋعا مىندەتتى». 

اللانىڭ سوزىنە كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى دەپ اركەز توزاقپەن قورقىتىپ قويۋدى ۇمىتپايدى. 

سودان قاراپايىم وقىرمان بۇل ماقالانىڭ ءمانىن ەر ادامدار ۇيىندەگى ايەلى مەن بالالارىنا قوجايىندىق قىلۋعا تولىق قۇقىم بار جانە ولاردى قايتكەندە ايتقانىمنان شىعارماي ۇستاۋىم كەرەك دەپ شەشەدى. تابيعاتىندا ادام جاساعان قاتەلىكتەرىن وزىنەن ەمەس وزگەدەن كورەتىنى تاعى بار. جاۋدى سىرتتان ەمەس، ءوز ءۇيىنىڭ ىشىنەن ىزدەي باستايدى. ەڭ جاقىنىن، قورعاۋعا ءتيىس ادامدارىن قورلاۋعا اۋىسۋى ابدەن مۇمكىن. 

جوعارىداعى ارابي ۋاعىزدان كەيىن وتباسىندا زورلىق-زومبىلىق بولعان ادامدارعا وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا سۇيىسپەنشىلىگى ەشقانداي شەكتەۋگە كونبەيتىنىن ءتۇسىندىرۋ وتە قيىن. 

اتا-اناسىن قۇشاقتاي الىپ، بەتىنەن سۇيگەن بالانىڭ بەينەسىن ەلەستەتىڭىزشى. ال وعان دەگەن اتا-اناسىنىڭ مەيىرىمى قانداي شەكسىز. بۇل سەزىمدى ولار ەشقانداي اقى-پۇلسىز، جۇماقپەن پارەلەمەي اق، توزاقپەن قورقىتپاي اق بىلدىرەدى. رياسىز، شىنايى كوڭىلمەن وتباسى مۇشەلەرى ءبىرىن ءبىرى جاقسى كورەدى. وسىنداي كوڭىلىندە داعى جوق ادامدارعا كوكەيىنە كۇدىك ۇيالاتاتىن، بىرىنە ءبىرىن ايداپ سالاتىن ۋاعىزداردىڭ پايداسى جوق، زيانى كوپ. قازاق ادەبيەتىنەن، تاريحىنان ايەلىنە، بالالارىنا قول كوتەرىپ باتىر، حان، سۇلتان اتانعاندى ەستىمەپپىن. جاۋمەن ايقاسقان، اۋىل-ايماعىنىڭ شاڭىراعىن قورعاعان، قاۋىمنىڭ قامىن جەگەن باتىرلار مەن حان-سۇلتانداردى عانا بىلەمىز. بۇگىندە قازاقتىڭ ەر جۇرەك ۇل-قىزدارى جاۋدى سىرتتان ەمەس ءوز ءۇيىنىڭ ىشىنەن ىزدەگەندەرىنە تاڭ قالماسقا شاراڭ جوق. 

ۋاعىزشىلار تۇسىنۋگە ءتيىستى ءبىر جاعداي بار. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قازىرگى جاعدايى قول قۋسىرىپ «ەرىم اسىراسىن» دەپ قاراپ وتىراتىن ايەلدى ەمەس، قوعامدا بەلسەندى، ەڭبەككە يكەمدى، تاپقانىن ءۇي بولۋعا ۇلەس قىپ بەرەتىن ايەلدى قاجەت ەتەدى. ءبىر ادامنىڭ تاپقانى ءبىر وتباسىن اسىراۋعا جەتپەي جاتادى. سوندىقتان ءۇي ءىشىن ەر-ايەلى بىرلەسىپ اسىراۋ كەرەك اق. ال ەرى ايەل، بالا-شاعاسىن جەكە دۇنيەم دەپ ەمەس، تۇلعا دەپ قاراۋعا، ولارعا وكتەمشىل ءامىرشى ەمەس، ءبىر ءبىرىنىڭ جەكە پىكىرىن سىيلايتىن، مۇددەلەرى مەن قۇقىقتارىن بۇزبايتىن، قامقورلىعى مول، جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى تۇلعا بولۋعا ءتيىستى. 

الەۋمەتتىك جەلىدە كوپ تالقىلاناتىن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى «توقال الۋ»، «تالاق ايتۋ»، «يماندى جانە يمانسىز ادامدار» ت.ب. بۇل تاقىرىپتارعا ۇڭىلگەندە تۇسىنگەنىمىز - الەمدە يسلامدى قابىلداپ، سونىڭ قاعيدالارىمەن جۇرسەڭ عانا ادامسىڭ، بولماسا كۇناھار كاپىرسىڭ. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن ابايدىڭ ءسوزى ادىرە قالعانداي اق. ءۇي بولعىسى كەلگەندەر يماندى جۇپ ىزدەيدى، ياعني يسلام جولىنداعى ادامدى ىزدەيدى. تاپتى دەلىك. ءبىر كۇنى ۇرسىپ قالسا، توقال ىزدەيدى. ويكەنى يسلامدا كوپ ايەل الۋعا رۇقسات ەتىلگەن. توقال تاپقان سوڭ، ءبىرىنشى ايەلىنە تالاق جاسايدى. قاعاز دا جوق، زاڭ دا جوق. ءبارى وپ وڭاي. ءبىر كۇنى توقالىن اسىراپ قارىق قىلماعان سوڭ، وعان دا تالاق ايتىپ ەبىل-دەبىل بولىپ وتىرعانى. قانشاما ەر ازاماتتار «توقال» تاقىرىبىن قوزعايمىن دەپ قۇداي قوسقان ايەل، بالا-شاعاسىنا جەكسۇرىن بولعانىن بىلەسىزدەر مە! بۇل دا زامانعا لايىق كەلمەيتىن «ارابي ۋاعىزشىلاردىڭ» جەمىسى. ناق ءوزى! 

ءاربىر اۋزى دۋالى ايتقىشتار ايتىلعان ءسوزدىڭ ارتىنان تۋىندايتىن سەبەبى مەن سالدارىن سارالاپ بارىپ سويلەسە مۇنداي بولماس پا ەدى. 

قورىتا ايتقاندا، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى زاڭ جايدان جاي شىققان جوق. ەڭ وكىنىشتىسى - قوعامدى ءوزىمىز قۇبىجىق بولۋعا تاربيەلەپ الدىق تاعى، ەندى قولدان قىلعان قۇبىجىقتارىمىزدى تۇرمەگە توعىتۋعا اسىعىپ وتىرعانىمىز.

ۋاعىزشىلار ءوز ۋاعىزدارىندا عىلىم-ءبىلىمدى، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق تاقىرىپتاردى تاراتىپ، ەلدى سوعان جۇمىلدىرسا باسقاشا بولار ما ەدى. اينالىپ كەپ ەرىن ايەلىنە، ايەلىن ەرىنە دۇشپان عىپ كورسەتكەننەن باسقا يلەيتىن تەرىلەرى جوق سياقتى. ءبىلىم-عىلىم تۋرالى ايتساق، ناعىز تاۋسىلمايتىن تاقىرىپ وسى ەمەس پە. تاريحتان بەلگىلى شىعىس ءىلىمى تەرەڭدە ەكەنى. ونى دا يسلامشىلدار وزدەرىنە يەمدەنگىسى كەلەدى. الايدا، جاعداي ءسال باسقاشا. ماتەماتيكاداعى «الگوريتم» تەرمينى شىعىستىق عالىم ءال-حورەزمنىڭ ەڭبەگىمەن كەلگەن. اتاقتى «اۆيتسەننا» دەپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ يبن-سينا عالىمىمىز. ال ونى يسلامشىل ءدىني فاناتتار كەزىندە قۋدالاۋعا تۇسىرگەن. ءدىن ۋاعىزشىلارى ءبىزدىڭ قادىرلى اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ەڭبەگىن دە تەك يسلام قاعيدالارىنا يەمدەنىپ الماي، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتارى تۇرعىسىنان باعالاسا دەيمىن. اسىرەسە اباي مەن شاكارىم سياقتى ەل تۇلعالارىن اقىن دەپ ەمەس، يسلامنىڭ سويىلىن سوعۋشى ەتىپ كورسەتەتىندەرى استە ۇنامايدى. جات اعىم قانشا يەمدەنگىسى كەلسە دە، ەل ءوزىنىڭ رۋحاني قازىناسىن بەرە قويماس! ابايلاڭىزدار!

اق اجەمنىڭ كيمەشەگىنەن، اق جەڭگەمنىڭ جاۋلىعىنان ارابتىڭ «پارانجاسى» ارتىق ەمەس. سامرۇق قۇسپەن ۇشاتىن عاجايىپ ەرتەگىمنەن ارابتىڭ انايى «مىڭ ءبىر ءتۇنى» ارتىق ەمەس. قاسقايىپ ەلىن، جەرىن قورعاعان قازاق باتىرلارىمنان ارابتىڭ كوپ ايەل العىش، التىنعا كومىلگەن شەيحتەرى ارتىق ەمەس. ۋاعىزشىلار ارابتىڭ ەمەس، قازاقتىڭ رۋحاني بايلىعىن دارىپتەسە قۇبا قۇپ بولار ەدى اۋ. ەندەشە ۋاعىزدارىڭىزدان اراب مادەنيەتىن تۇگەل الىپ تاستاپ، قازاقتىڭ ەر جۇرەك ۇل-قىزدارى مەن قويناۋى قازىنالى تاريحىن ايتا وتىرىڭىزدار.

گۇلجان ءىزتاي

Abai.kz