بەسىنشى بءوءلىم

تالاستا

ءى

قۇدىرەتتى "تەرگەۋشىم", وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز! ءبىز دوربىلجىنگە 1934 جىلى سەگىزىنشى ايدىڭ ىشىندە كەلدىك. ۇرىمجىدە جين شۋرىننىڭ ويراندالعان تاعىنىڭ ورنىنا بىلتىر ورناعان شىڭ سىسايدىڭ جاڭا ۇكىمەتى بيىل ءتورتىنشى ايدىڭ 12 كۇنى جاريالانىپتى. شىڭ سىسايدىڭ تەگى دە مانجۋريالىق "قۇڭقۋزى" دەپ ەستىدىك. بىراق، جۇرت: "بۇل بۇرىنعى قۇڭقۋزىعا ۇقسامايدى، سوۆەت وداعىندا تاربيەلەنگەن جاڭا قۇڭقۋزى، جاڭا ساياسات جۇرگىزەدى!" دەسىپ ءجۇرىپتى.

بەسىنشى بءوءلىم

تالاستا

ءى

قۇدىرەتتى "تەرگەۋشىم", وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز! ءبىز دوربىلجىنگە 1934 جىلى سەگىزىنشى ايدىڭ ىشىندە كەلدىك. ۇرىمجىدە جين شۋرىننىڭ ويراندالعان تاعىنىڭ ورنىنا بىلتىر ورناعان شىڭ سىسايدىڭ جاڭا ۇكىمەتى بيىل ءتورتىنشى ايدىڭ 12 كۇنى جاريالانىپتى. شىڭ سىسايدىڭ تەگى دە مانجۋريالىق "قۇڭقۋزى" دەپ ەستىدىك. بىراق، جۇرت: "بۇل بۇرىنعى قۇڭقۋزىعا ۇقسامايدى، سوۆەت وداعىندا تاربيەلەنگەن جاڭا قۇڭقۋزى، جاڭا ساياسات جۇرگىزەدى!" دەسىپ ءجۇرىپتى.

"بىلتىرعى دۇنگەندەردىڭ دە، شىنجاڭ پاتشالىعىنان دامەلى بولىپ، شەتەل جيانگەرلەرىنەن قارۋ العان تالاي-تالاي كەرتارتپا سىليڭ-جياڭجۇندەردىڭ دە بەل ومىرتقاسىن ءۇزىپ، شىنجاڭعا تىنىشتىق ورناتقان وسى باتىر ەكەن" دەيدى. ول شوڭقيعانداردىڭ اراسىندا انگلياشىل، امەريكاشىل، گومەنداڭشىل تالاي شويتابان ساۋىتتىلار بولسا كەرەك. بىراق، سولاردىڭ اراسىندا يسلام ۇرانىمەن شىققان، جەرگىلىكتى مۇسىلمان ۇكىمەتىن قۇرۋدى تۋ ەتىپ ۇستاعان ساۋىتتىلار جۇرتتى ءبىراز ەلەڭدەتكەن كورىنەدى. سونىڭ ءبارىن شوڭقيتقان مىنا باتىرعا ەشكىم داۋ ايتا الماي قالعان ەكەن. داۋ ايتۋدىڭ ۇستىنە، ءتىپتى ءداۋ كۇرزىلەر كوتەرىپ تە شىعار ەدى-اۋ، بىراق بۇل باتىردىڭ تەگى، سوۆەت وداعى بولعاندىقتان، ەڭبەكشى حالىق ۇندەمەي قالىپتى. سول ساۋىتى عانا بولماسا، شوڭقياتىندارعا قاراعاندا مۇنىڭ كۇشى ماردىمدى ەمەس سياقتى. مۇنىڭ سوڭىنان 1931 جىلى جاپون ءفاشيزمى مانجۋريانىڭ ءبىر بولىگىن باسىپ العاندا سوۆەت وداعىنا قاشىپ وتكەن ءبىراز مانجۋريالىقتار قانا ەرگەن ەكەن. ءوزى سول توپتاعىنىڭ بىرەۋى بولسا كەرەك. ەگەر ءوزىنىڭ دەربەس كۇرزىسى بولىپ، ونىسى راس جۋان بولسا، جاۋ قولىندا قالعان مانجۋرياعا قايتا ۇمتىلماس پا ەدى. جوق، ول پالەندەي كۇرزىلى مىقتى ەمەس، تەك سوۆەت وداعىنا دوستىق ۋاعداسىن بەرىپ، سونىڭ كۇرزىسىنىڭ كۇشىمەن عانا بيلىك باسىنا شىعىپتى. بىلتىرعى دۇنگەن سوعىسىندا قىرعىننان ءبىزدى امان الىپ قالعان ورىستار - مىقتى كۇرزىنىڭ ءدال ءوزى بولسا كەرەك. ونى كورگەن جەرگىلىكتى حالىق، اسىرەسە، ەڭبەكشىلەر قاۋىمى وعان قالاي قارسىلىق كورسەتسىن!

شىڭ سىسايدىڭ جايى بىزگە ءدوربىلجىن تۇرعىندارىنان وسىلاي جەتتى. ەل "سوۆەت وداعىنىڭ دوسى ەڭبەكشى كۇيىن جاقسارتار، ادىلدىك ورناتار" دەگەن ۇمىتتە ءجۇردى. ال ونىڭ نە ساياسات جۇرگىزگەنىنەن دە، نە ىستەپ جاتقانىنان دا ول كەزدە قاراپايىم حالىقتىڭ حابارى جوق ەدى. ءبىزدىڭ حابارىمىز، ارينە، ءتىپتى بولمادى. "ماي اقىسىز پانالايتىن قۋىس قايدا بار ەكەن، كىمگە جالشى كەرەك ەكەن!"   قۇلاعىمىز سونىڭ حابارىنا عانا ءتۇرىلدى. دوربىلجىنگە كەلگەلى "اعىلىق" كوشەسىندەگى ءبىر سارتتىڭ ەكى اۋىز ءۇيىن مايلاپ وتىراتىن دۇيسەنباي دەيتىن تۋىستاس اعايىننىڭ ۇيىنە سىيىسىپ وتىر ەدىك. ءيىن تىرەسە كەلە ۇيگە سىيىسىپ وتىرعانىمىزبەن، قورا يەسىنىڭ دارەتحاناسىنا سىيىسۋ قيىن بولىپ، بيعادىل ەكەۋمىز تەرگەۋگە تارتىلا بەردىك. بيگەلدى ساڭليباي دەيتىن باي "جاڭگۇدەيگە" ايىنا ءبىر اعاش ارپاعا جالدانىپ كەتتى دە، اكەمىز باسپانا ىزدەپ قاڭعۋمەن بولدى.

قوجايىن حانىمى بيعادىل ەكەۋمىزدى دارەتحانا الدىنا قاتار تۇرعىزىپ قويىپ تەرگەپ تۇرعان ءبىر كەزدە اكەمنىڭ جاناس دەيتىن جيەنى كەلدى. ۇيگە توقتىحاننىڭ شاڭقىلىن ەستي كىرگەن ول بوگەلمەي قايتا شىعىپ، دارەتحانا تازالاۋعا بەرىلگەن ۇكىمىنەن قۇتقارىپ الا جونەلگەندە عانا تىنىس تاپقانداي بولدىق. جاناس بىرەۋدىڭ كوتەك ارباسىمەن وتىن ساتا كەلگەن ەكەن، سول ارباعا دۇنيەمىزدى باسىپ، قورجاداعى ءوز ۇيىنە قاراي ءبىزدى شۇباتا جونەلدى. ءبىر قاساپشىعا جالعا ورنالاستىرۋ ءۇشىن اكەم بيعازىنى الىپ قالدى دا، اربا سوڭىنان شۇباعان تورتەۋمىز عانا.

قالانىڭ باتىس جاعىنداعى ءاليحۋن دەيتىن كۇيرەگەن دۇنگەن پومەششيكتىڭ توزعان قورجاسىنا كوشتىك. جاناستىڭ ءۇيى ءاليحۋننىڭ ۇلكەن ءبىر اۋىزدى تامىندا ەكەن.

- ەكى قاتىن مەن كىشكەنە ساليحاعا دالاداي ۇڭىرەيۋشى ەدى، ەندى بۇل تامدى قاناعاتتاندىراتىن بولدىم! - دەپ كۇلدى دە، جاناس الدىمىزدان امانداسا شىققان كىشى ايەلىنە ءبۇيىردى.

- ءجاميلا، شاي قايناتا بەر بارىپ، مادياننىڭ باسى اۋىرىپ كەلدى، ءناسيحان ءالى ىڭىرانىپ جاتىر ما؟ وعان جاپپاردىڭ سالەمىن ايت، اياعىن جيىڭقىراپ جاتسىن! اۋرۋى تۇرماق جىنىن دا قاعىپ الامىن، - دەپ كەلە جاتىر.

ءناسيحان جاناستىڭ جەڭگە العان ۇلكەن ايەلى ەدى. اعاسى - قاپاس ولگەن سوڭ امەڭگەرلىك جولىمەن، وزىنەن الدەقايدا ۇلكەن جەڭگەسىنە جاناستى اكەلەرى جاستاي قوساقتاعان ەكەن. ادۋىن ءناسيحان بالا تاپپاعاندىعىنان اقساپ، كەيىنىرەك  ءجاميلانى الۋعا ارەڭ جول بەرىپتى.

جول بەرىلسە دە، مومىن ءجاميلانىڭ جولى بولماي كۇڭگە ايلانىپ جۇرگەنىن، قاتتى ەزگىدەن تۇسىك تاستاپ، ءبىر قىزدان باسقا بالا كورمەي جۇرگەنىن ەستيتىنبىز. شەشەم ءناسيحاننىڭ سونىسىنان عانا قاۋىپتەنەدى.

- ءجاميلانىڭ كورگەن تەپەرىشىنە جاكەڭ شىداماي ناسيحانمەن ۇرىسىپ قالماسا يگى ەدى! - دەدى جاناسقا.

- ارس ەتە تۇسكەنىمەن ارتىندا جوق قاتىن عوي، جاكەڭ ەكەۋمىز ءبىر ناسيحاندىق بولارمىز. - جاناس تىم دەنەلى بولعانىمەن وتە پىسىق، سەزىمتال، ويلى، ۇشقىر، شەشەن ەدى. تەپ-تەگىس قىرقاتىن سۇلۋ مۇرتى مەن سۇرشا ءجۇزىن قۋشىكەش سوزىمەن بىرگە ويناتىپ، كۇلە دە، كۇلدىرە دە وتىراتىن كوڭىلدى ادام بولاتىن. سامپىلداعان ور اۋىز، قارا ءناسيحاننان سەكەم السا دا، شەشەمىز جاناستىڭ ۇياتتى بىلەرلىك وسى سىر مىنەزدىلىگىنە سەنەدى.

ماڭگىلىك "ساۋ-اۋرۋ" ءناسيحان باسىن كۇرسىنە كوتەرىپ، شەشەممەن امانداستى. لەزدە جىلاسىپ تا، كۇلىسىپ تە الدى. ءجاميلادان باسقاعا قىتىمىر تيە بەرمەيتىن "الدىندا" بار، "ارتىندا" جوق، اڭقىلداعان مىنەزىمەن اقتارىلا قارسى الدى. قىتىعىنا تيمەگەنگە قىرسىعى جوق، جاقىندىقتى بىلەتىن كونەكوز جيەن ابىسىنىنا كەلىپ شەشەمىزدىڭ كوڭىلى اشىلدى دا، توقتىحاننىڭ شاڭقىلى ەستىلمەيتىن كەڭ جەرگە كەلىپ بيعادىل ەكەۋمىزدىڭ كوڭىلىمىز اشىلدى. ءۇيىنىڭ الدى دا، ارتى دا ءشيلى-جۋساندى يەن دالا ەكەن. بيعادىل ەكەۋمىز قايدا بارىپ وتىرساق تا، ەرىكتى بولعانىمىزعا قۋاندىق.

ءبىر قاداق ەت كەلىپ، ءوزى ىشەتىن تاس شايى بولعان كۇنى ءناسيحان ساۋىعا قالادى ەكەن. بازارعا ءبىر اربا جۋسان اپارىپ ساتىپ، شەرىك شاي مەن ءبىر قويدىڭ باس-سيراعىن اكەلگەن جاناس ناسيحاندى سول كۇنى كەشتە ساۋ بايبىشە سياقتى تىك وتىرعىزدى. ءوزى كۇيدى اسەم شەرتەتىن دومبىراشى بولاتىن. توزعىن-بوسقىن تۇرمىستا جۇرگەنىمەن دومبىراسىن تاستاي قويماپتى. ادەمى قوڭىر داۋسىمەن ءان دە سالدى. سونشالىق كوڭىلدى جۇرەتىن قۋناقى ادام ىڭعاي مۇڭلى ءان مەن ومىردەن تۇڭىلگەن شەرلى ولەڭ ايتاتىن بولىپتى:

"ارينە، قولدىڭ كىرى جۋسا كەتەر،

نەگە ايتقان بۇرىنعىلار بولسا بەكەر.

قىرسىعىپ قىلعان ءىسىڭ وڭعا اينالماي،

داريعا، ءسويتىپ ءجۇرىپ كۇنىڭ وتەر!"

كوڭىلدىڭ كىرىن كوز جاسىمەن جۋىپ كەتىرۋگە قۇمار ايەلدەر، ارينە، ءىڭىر بويىنا جىلاسۋمەن كوڭىل اشتى. وتىرىپ جىلاۋعا  ۋاقىتتان جۇرداي ءجاميلا باس-سيراقتى ءۇيىتىپ، ىشەك-قارىندى تازالاي ءجۇرىپ، سۋ اكەلىپ، وت جاعا ءجۇرىپ، زىر جۇگىرە ءجۇرىپ جىلادى.

- وسى كۇڭنىڭ سونشالىق جىلايتىنداي نە مۇڭى بار ەكەن! - دەپ وعان ۇرىسا وتىرىپ ءناسيحان جىلادى. ونىڭ جىلاۋىن دا كۇندەگەندەي، ءوزى ودان كوبىرەك جىلاپ وتىرىپ، جاميلاعا تىيىم ايتادى.

ءجاميلا ءبىزدىڭ ەستىگەنىمىزدەن دە اۋىر قىلمىستى ەكەن. ء"ار كۇنى ونىڭ موينىنا مىنگەن قىلمىس مەنىڭ موينىما مىنسە، وماقاسار ەدىم" دەپ ويلادىم مەن. ونىڭ جازالانباي وتكىزەتىن ۋاقىتى ءتۇن ورتاسىنان تاڭ بوزارعانعا دەيىنگى ۋاقىت قانا ەكەن. تاڭ بوزارا تۇرىپ، تەرى شاقايىن اياعىنا تارتىسىمەن، ءناسيحاننىڭ دارەت سۋىن جىلىتادى. كۇندىز كەشكە دەيىن ۇيىقتايتىن ءناسيحان ەرتە ويانادى. دارەت الىپ، نامازىن ءدال ۋاقىتىندا وتەيدى. ءسويتىپ، دايىن سۋىمەن قۇدايىن رازى قىلىپ، ساۋابىن الا قويادى دا، قايتا ۇيىقتايدى. ءجاميلا ونىڭ كەرىسىنشە كۇناعا باتادى. كۇناعا باتاتىنى - ناماز ۋاقىتىندا پەندەلىك ءناپسىنىڭ شايىن قايناتادى: ءناسيحاندى قايتا وياتىپ، شايعا قاندىرۋ شارت. ول شارتتى ورىنداپ بولىسىمەن وتىنعا كەتەدى. ءبىر ارقان جۋسان شاۋىپ الىپ، ونى جاياۋ كوتەرىپ بازارعا ساتۋعا اكەتەدى. ءبىر قاداق ەت ساتىپ اكەلىپ، ناسيحانعا جەگىزۋى - ءوزىنىڭ قۇلاعىنىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن شارت. ءناسيحان ەت جەپ ساۋىعا الماعان كۇنى ءجاميلا مەن جاناستىڭ قۇلاق ەتىن جەيدى. قىلمىستى ءوز قۇلاق ەتىن جەگىزۋگە، ارينە، كونە بەرەدى عوي، ومىرىق قارا بايبىشەدەن جاقسى كۇيەۋىنىڭ قۇلاق ەتىن ايايدى. ءناسيحاندى ساۋىقتىرعان سوڭ عانا وزدەرىنىڭ شايىن قايناتۋعا مۇرشاسى جەتەدى. "جۇمىسى ونبەيتىن شۋ اياق توقالدىڭ» سول كۇيبەڭىنەن ءتۇن ورتاسىنداعى دەمالىس ۋاقىتى ارەڭ جەتەدى.

كەزىندە مول جاساۋ جاساتىپ، سالتاناتپەن كەلگەن باي قىزى - ءناسيحاندى فەودال قايىن اتالارى مەن قۇداي تاعالا ەندى ءجاميلانىڭ موينىنا راسىندا دا مىقتاپ ارتقان ەكەن. ادەمى عانا قىزىل سارى ءوڭدى ءجاميلا ءناپ-نازىك بولا تۇرا شويداي قارا قاتىندى قۇداي مىنگىزگەن سوڭ قىبىجىقتاماي كوتەرىپ ءجۇرىپتى. قانشا ايتقانىمەن قىلمىستى ەمەس پە، بۇرا تارتا المايدى، ەركەلەمەيدى، ءناسيحان باۋىرىنا سالىپ العان جالعىز ءساليحاسىن مەنەن تۋعان دەپ مەنشىكتەمەيدى. ءتىپتى، ءبىر رەت تولىق جۋىنىپ-تارانۋعا دا ۋاقىتى جوق. ونىسىنا قۇداي تاعالا رازى بولماسا بولماي-اق قويسىن، ءوز موينىنداعى جۇكتى ءبولىپ كوتەرگەندىگى ءۇشىن ايتەۋىر كۇيەۋى رازى. ءناسيحاننىڭ ءبىر قاداق ەت سالىعىن ءبىر كۇنى جاناس، ءبىر كۇنى باقايشىعىنان مايىسىپ ءجاميلا تاۋىپ اكەلىپ بەرىپ ءجۇرىپتى.

ىڭىردە دومبىراسىن العان جاناس مۇڭدى ولەڭىن ايتقاندا، ءجاميلا جورعالاي ءجۇرىپ جىلايدى، ءناسيحان ونىسىن جازعىرادى. بۇل ۇيدە وزىنەن باسقا بىرەۋدىڭ جىلاۋعا دا قۇقىعى جوق سياقتى.

وسى جايلارىن كورگەن سوڭ، ءۇيدىڭ قىستىق وتىنىن بيعادىل ەكەۋمىز رازىلىقپەن مىندەتىمىزگە الدىق. ءجاميلاشا ءبىز دە شىلعي تەرىدەن شاقاي تارتىپ الدىق تا، ميا، قۋراي ورىپ، جۋسان شاپتىق. ءجاميلاشا "وگىز ارقا" كوتەرە الماساق تا، كۇنىنە "تايىنشا ارقادان" ەكى-ەكىدەن ءتورت رەت كوتەرەمىز. "وگىز ارقادان" قالىسا قويمايدى. قار باسىپ قالماي تۇرعاندا ءبىراز قالقايتىپ الايىق دەپ تىربىنىپ ەدىك، جەر يەسى وتىنىنىڭ سونىلاۋ جەرىن قوريدى ەكەن.

كارى ءاليحۋن "شي اياق" سۇلۋىنىڭ تالابىمەن قالاعا كوشىپ كىرىپ الىپ، جەر يەلىگىن جۇماقۇن دەيتىن ىنىسىنە وتكىزىپتى. بىلتىرعى "دۇنگەن ويرانشىلىعىنان" وزدەرىنىڭ مول ەگىن سالارلىق كۇش-كولىك قورى سارقىلىپتى دا، ارەنداعا الۋشى شىقپاي، سونشالىق كوپ جەر تىڭ دالاعا اينالىپ قالا بەرىپتى. قىستا سونىڭ قۋرايى مەن ءشيىن قوريدى ەكەن. ءتىپتى، تىم جاۋىزدىق ادىسپەن قوريدى: تاڭەرتەڭ وتىنشىلار شىققاندا ۇندەمەي قاراپ وتىرىپ، كەشكە جاقىن وتىن ابدەن دايىن بولعاندا باس سالادى. ءسويتىپ، كەشكە دەيىنگى تابىسىن تارتىپ الىپ، وتىنشىنىڭ ءوزىن قۋالاي سالادى ەكەن. ونداي كۇش قىلاۋى قايتپاعان جاس جۇماقۇندا تولىق ەدى دە، ايتىسا المايتىن السىزدىك وتىنشىلاردا  تولىق ەدى. سەبەبى، ولار شەتىنەن قىلمىستى - بۇرالقى. اۋىل ءيتى ارس ەتە تۇسكەندە، بۇرالقى يت تىستەگەن سۇيەگىن تاستاپ، قۇيرىعىن قىسا قاشپاي قۇتىلار ما؟!

قالادان كەلگەن تالاي وتىنشى سولاي قۇتىلىپ ءجۇردى. بيعادىل ەكەۋمىز دە اكەمىزدىڭ شاۋيە جۋڭتۋىنان قۇتىلۋ ءادىسىن قولدانىپ، شاپقان وتىنىمىزدى ەكى رەت بەرىپ قۇتىلدىق تا، بۇتاسى سيرەك داۋسىز جەردەن شاباتىن بولدىق.

ءبىر اۋىز ۇيدە وتىرعان ەكى ءۇيلى جان تاتۋ-ءتاتتى تۇردىق. اكەم مەن جاناستىڭ كەزەك شەرتەتىن جالعىز دومبىراسى مۇڭ تەربەتسە، اكەم مەن ءناسيحاننىڭ ىمىراسىز داۋى كۇلكى تەربەتىپ، "بارىمەن بازار" بولىپ جاتتى. ءناسيحاننىڭ بۇرىنعى ەرىمەن اكەم قۇرداس بولعاندىقتان، جاناس ءىنى رەتىندە سىيلاستىق بىلدىرسە دە، ءناسيحان قۇربى قاتارىندا اكەممەن قاتتى ايتىساتىن. ونى بۇرىنعىسىنشا "جىندى جاپپار" دەپ ايتادى. سوندىقتان جىندىعا ونىڭ شەكسىز ديكتاتۋراسى جۇرمەيتىن.

ايتىس الدىمەن ءناسيحاننىڭ تۇندە ۇيگە دارەتتەنەتىندىگىنەن باستالادى. ونىسىن بىلىسىمەن اكەم وعان قارسى شارا قولداندى: شام سونىسىمەن دارەت تەگەنەسىنە سۋ تولتىرىپ قۇيدى. باج ەتە ءتۇستى ءناسيحان ءبىر شاقتا:

- ءۇي، جولىڭ بولماسىن ءجاميلا، مىنانى تولتىرىپ قويعان سەن بە؟!

- ەي، ول ەمەس، - دەدى اكەم، - مەن!.. سىرتقا اپارىپ توگە سالشى!    - ءۇي، قۇداي توبەڭنەن ۇرسىن، ۇيالماي ەندى ۇيگە سيگەندى شىعاردىڭ با!

- ەي، سەن كەلىنشەك ۇياللماعاندا مەن ۇيالامىن با! جاسىڭ كىشى عوي، اپارىپ توگە سال!

ول قارعاپ-سىلەپ دالاعا شىعا جونەلگەندە، جاناس باستاپ ءۇي ءىشى دۋ كۇلدى. ءناسيحان قايتىپ كىرە تاعى سامپىلدادى.

-  سونشالىق لىق تولتىرىلعانىن!

- كەشە تاڭەرتەڭ، ءجاميلا شىعارعاندا سەنىكى دە از ەمەس بولاتىن. توكتىڭ بە ءوزىڭ؟

- وزىمدىكىن توگە الماي جۇرگەنىمدە، ەندى سەنىكىن توگەيىن بە! كوزىڭ شىققىر-اي، قايدان كورە قويىپ ەدى! - دەپ قيسايا كەتتى ءناسيحان!

- مەنىكىن سەن توگە الماساڭ، ءجاميلا سەنىكىن دە توگە المايدى، تىنىش جات سامپىلداماي!

سودان باستاپ تەگەنەدە ءار ءتۇنى سۋ تولىپ تۇراتىن بولدى. ءتۇن ورتاسىندا ءناسيحان قارعاپ-سىلەپ شىعاتىن بولدى.

- وي، قۇداي توبەڭنەن ۇرسىن، جاپپار، - دەگەندە-اق جاناستىڭ كۇلكىسى قوسا شىعاتىن بولدى. ءجاميلا كۇلمەگەن سوڭ ءناسيحاننىڭ دا شامى قوزباي، تەز وشە قالاتىن.

ءناسيحاننىڭ تۇرمىسىنداعى بۇرىننان ادەت بولىپ قالعان شەكسىز ۇستەمدىك، ءسويتىپ، اكەمنىڭ قارسى شابۋىلىنا ۇشىراي بەردى. ويىن-شىنى ارالاس سوققىدان جاقتاۋشىسىز ءناسيحان وزىنەن-ءوزى تەجەلە بەردى، دەگەنمەن ۇيدە اكەم باردا عانا تەجەلگەنى بولماسا، ول جوقتا ءناسيحان تاعىنا قايتا ءمىنىپ، ءجاميلا مەن جاناسقا ايۋشا اقىرۋىن قويمادى. شەشەم سىرتقا شىعىپ كەتكەندە ءتىپتى قاتتىراق تيىسەدى.

- بۇل جىندىنى نەگە شاقىرىپ كەلدىڭ وسىندا! - دەپ اقىرادى ول جاناسقا.

- ويباي-اۋ، مەن كەلتىرمەگەنگە جاكەڭ قويۋشى مە ەدى! - دەپ جاناس كۇلەدى، - سەنى جەڭەتىن جىندىعا مەن قايتىپ توتەپ بەرە الارمىن!.. بىراق، بۇل ءوزى ءادىل جىندى عوي، سەنىڭ جاقسىلىق جاعىنا داۋ ايتپايتىنىنا ءبىز ءسۇيىنىپ-اق ءجۇرمىز. تۋىسقانعا زار بولىپ، بىرەۋىن ارەڭ تاپقانىمىزدا، ونى رەنجىتە كورمە، اتاقتى جىندى ەمەس پە ول، قازان-وشاعىڭدى شاعىپ كەتەر، اقىلىڭ بار ەدى عوي ءوزىنىڭ.

جاناستىڭ بۇل قۋلىعىنا ايۋدىڭ ءوزى دە كۇلە سالاتىنىن كورىپ جۇردىك. ونىڭ ادەتتەنگەن تىزگىنسىز انايىلىعىنا تيىسە-تيىسە جۇرگەن اكەم ول ناۋقاستانىپ قالعاندا ازىن-اۋلاق كومەگىن دە تيگىزە ءجۇردى. رۋزى دەيتىن قاساپقا جالدانعان بيعازىنىڭ اقىسى - ءار كۇنى "كوجە قاتىقپەن" قامداۋ ەدى. بيعازىنىڭ ەپتىلىگىنە رۋزى قاساپتىڭ قايىرىمدىلىعى قوسىلىپ، ءتاپ-ءتاۋىر قامدالىپ تۇردىق. سويىلعان قويدىڭ قۇيرىق مايىنان تەرىمەن قوسا سىلىپ، بيعازى ءار كۇنى اكەمنەن بەرىپ جىبەرىپ تۇردى. ءسويتىپ، ءناسيحاننىڭ مايشىل اۋزىنا از دا بولسا "بوستىرمە" ءتۇسىپ تۇردى.

جازداعى كورگەن قىسپاعىمىزعا قاراعاندا جازىلىڭقىراپ قالعان وسى ءبىر ءتاپ-ءتاۋىر كۇلكىسى بار تۇرمىسىمىز قايتادان توسىن سۇركەيلىككە ۇشىراي قالدى ءبىر كۇنى: بيگەلدىنى "جاڭگۇدەيى" قايتارىپ جىبەرىپتى:

- سەنىڭ اكەڭ كۇن-ءتۇن كەلەدى، بىردەمە ۇرلاماسا نەگە كەلەدى؟! - دەپ قۋالاپتى. اۋىر جۇمىستاعى بالاسىنىڭ دەنساۋلىعىن ءبىلىپ قايتۋعا اكەم ەكى رەت بارعان ەكەن. بار كۇشىن سارقا قيمىلدايتىن بيگەلدىگە ءبىر قىستىق اعاش وتىنىن تاسىتىپ، جارعىزىپ بولعان سوڭ، قىس ىشىندە ونى سول سىلتاۋمەن عانا قۋالاپتى. بۇل ءبىر سوققىداي ءتيدى بىزگە. ايىنا الاتىن ءبىر اعاش ارپانى "قۇدايدان" كۇتەر ەدىك، اق قار، كوك مۇزدا جۇمىس تابىلمايتىندىعىنان قىسىلدىق. ءبىزدى تاعى دا ۋايىم باستى.

بيگەلدى ءار كۇنى كەتىپ، ءار بايدان جۇمىس ىزدەپ ساندالىپ ءجۇر ەدى. ءبىر ءتۇنى تاڭعا جاقىن ەسىك قاعىپ، ۇيگە ەڭبەكتەپ كىردى. ءبىر بالتىرىن كويلەگىمەن  تاڭىپ العان ەكەن. جەتى شاقىرىم جولعا قار ۇستىندە ەڭبەكتەپ، سۇيرەتىلىپ ارەڭ جەتىپتى. ءوڭ-ءتۇس جوق. تاپ بولعان جايىن ەرنى قىبىرلاپ ارەڭ ايتتى دا، قۇلاي كەتتى. ءدوربىلجىن حالقى "شۇناق" دەپ اتايتىن "جاڭگۇدەيدىڭ" قوراسىنا جۇمىس ىزدەپ كىرگەندە، ونىڭ ءبىر قارا شۇناق توبەتى بالتىردان ءبىر-اق ورىپتى. كويلەگىمەن قاتتى تاڭىپ العاندىقتان قانسىراماعانىمەن، ءبىر اياعى مۇلدە باسۋعا كەلمەي قالعان ەكەن. ىمىرت جابىلعاندا كوشەدەن تانىس ەشكىم كەزدەسپەي، دالادا ءۇسىپ ولمەۋ ءۇشىن ءبىر تىزەسىمەن ەڭبەكتەپ سۇيرەتىلە بەرىپتى.

يت قاپقان بالتىردى اكەم شەشكەندە ساۋلاعان قاندى كورىپ ءبارىمىز شۋ ەتە تۇستىك، كۇيدىرگەن قۇرىم كيگىز باسىپ، قايتا تاڭىپ تاستادى.

جالداناتىن ورىندى ەندى اكەم ىزدەدى. نارداي جاس جىگىتكە تابىلماعان جۇمىس نايقالىپ-شايقالىپ ارەڭ جۇرگەن شالعا قايدان تابىلا قويسىن، ايتەۋىر يتكە قاپقىزباي امان قايتىپ ءجۇردى. سوندا دا ىزدەۋىن قويمايدى. بيعازىنىڭ كۇندەلىكتى ء"وندىرىسىنىڭ" سوڭىنا مەن ءتۇستىم. ءدوربىلجىننىڭ ءدال ورتاسىنداعى ءتورت كوشە ءتۇيىسىپ - بازاردىڭ قايناعان جەرى ەدى. قاتتى قايناپ ساپىرىلىسىپ، ساقىلداسىپ جاتاتىن سول قازانعا مەن دە كۇنىنە ءبىر ءتۇسىپ شىعاتىن بولدىم. ءتورت كوشەنىڭ شىعىس جاق مۇيىسىندەگى بيىك ىسپىلى لاپاس استى - رۋزى قاساپتىڭ "دۇكەنى" ەكەن، ەڭ قاتتى ساقىلدايتىن دا سول رۋزى احۋىن كورىنەدى. تارازىعا تاقىستىعى جوق، دوڭگەلەك قارا ساقالدى جۋان قارا قاساپشىنىڭ داۋىسى دا وزىندەي زور، ەت الاتىنداردى جارىلقاۋشى جومارتتاي تارتىپ، ءىلۋلى تارازىسى ءبىر كوتەرىلگەن ونىڭ ارت جاق دالداسىندا باۋىزدالعان قويدىڭ ارتقى بوربايىنان ۇرلەپ، تومپەشتەپ بيعازى وتىرادى. قويدىڭ ەتى مەن تەرىسىنىڭ اراسى جەل گۋلەپ، ىركىتكە تولى ساباداي تىرسيعانشا القىمى مەن ۇرتى دا تورسىقتاي كەۋىپ الىپ، بيعازى ۇرلەي بەرەدى. تولىق ۇرلەنگەن قويدىڭ تەرىسىن قاساپشى قايىرىلا سالىپ، وپ-وڭاي سىپىرىپ جىبەرەدى دە، ىشەك-قارنىن تەرىگە اقتارىپ تاستاپ، ىلگەككە تاعى ىلە قويادى. سەمىز ەت جەلمەن كوبىكتەنگەن سوڭ ءتىپتى سەمىز كورىنىپ، كوز بىتكەندى وزىنە

ءبىر قوي باۋىزدالعان سايىن وسىلاي ءبىر قينالىپ، بوز ايازدا دا ماڭداي تەرى بۇرقىراپ كەتەتىن بيعازىنىڭ كۇرەڭىتىپ ىسىنگەن جۇزىنە قاراپ مەن وتىرامىن.

- باسىڭ اينالدى ما؟ - دەپ سۇرايمىن اقىرىن عانا، - اسىقپاي ۇرلەسەڭشى!

- اسىقپاۋعا بولا ما، ءىلۋلى ەتى قازىر-اق بىتەدى. ۇرلەۋدەن قينالمايمىن! - دەپ بيعازى مەنىڭ كوڭىلىمدى جۇباتادى. ىشەك-قارىندى باس-سيراققا قوسىپ جيىستىرىپ قويادى دا، تەرىدەگى بىزگە تيەسىلى "بوستىرمەنى" ويىپ مەنىڭ دورباما سالادى. وعان ۇيقى، شاجىرقاي بەزدەرى مەن كوك باۋىر قوسىلعان سوڭ-اق جولعا تۇسەمىن. ءوزى تاعى بىردەمەلەرىن كوتەرىپ قوجايىن ۇيىنە اسىعا جونەلەدى: وندا تاسيتىن سۋى مەن جاعاتىن وتى بار عوي.

"بيعازىنىڭ جالاقىسىن" ءار كۇنى وسىلاي ارقالاپ قايتىپ ءجۇردىم. بۇل ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزعا قاراعاندا از تابىس ەمەس ەدى. "مۇنداي بەزدەردى ءبىزدىڭ ەڭ كۇشتىمىز دە تابا الماي، ءتىپتى ءوزى يتكە بەز بولىپ جەلىنىپ قالدى عوي، داريعا!" مەنىڭ ۇيگە قايتقاندا كوتەرە الماي اۋىرلاپ قايتاتىنىم وسى قايعى بولدى. ەڭ ۇلكەن سۇيەنىشىمىز ەڭبەكتەپ كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. تۇرەگەپ تۇرعاندا ءبىز شالقايا قارايتىن اعامىزدىڭ ۇيدەن باۋىرىمەن جىلجىپ شىعا كەلگەندە اياعىمىزدىڭ استىنان كورىنۋى "جۇرەگىمىزدى" مىجيتىن وتە ايانىشتى حال بولدى.

كۇندىز ءتورت كوشەگە بارىپ، سىپى ۇستىندە قايناعان بازاردىڭ توبەسىنەن قاراپ وتىرعانىمدا دا سول ەلەستەپ، ءوزىم دە تابان استىندا جاتقانداي جانشىلىپ وتىرامىن. سىپىنىڭ الدىندا ەلەگەندەگى قويدىڭ قانىن اڭدىپ بىرنەشە يت جاتادى. سىپىنىڭ ۇستىندە بەزدەر مەن قويدىڭ تاڭىن اڭدىپ مەن وتىرامىن. مەنەن كىشىلەۋ بالالار دا سومكەسىن كوتەرىپ، وقۋدان قايتىپ بارا جاتادى. ولار ادام سياقتى، مەن دە ءوزىمدى ادام سياقتى كورەمىن. بىراق، ولار بەز بەن قانعا قارامايدى. ال مەن سوعان تەلمىرىپ، سونى باعىپ وتىرامىن. سول ادام زامانداستارىمنان مەنىڭ ايىرماشىلىعىم وتە زور سياقتى. ولار بالاشا جايناڭ قاعىپ، ويناق سالىپ، ءبىرىن-ءبىرى قۋالاسىپ وتەدى. مەن قاننان باسقاعا قارامايتىن كارى بۇرالقى يت سياقتىمىن.

بۇل تەلمىرۋىمدى قويىپ، مەن دە سومكە اسىنسام، مولدانىڭ اقىسىن تولەي الاتىن، مەنى قاعاز-قارىنداشپەن قامداي الاتىن قۋات اكەمدە بولسا، جەتى شاقىرىم بىلاي تۇرسىن، ون ءتورت شاقىرىم جەردەن بولسا دا مەكتەپكە وسىلاردان بۇرىنىرىق جەتەر ەدىم عوي! تەڭەلۋ عانا ەمەس، الدىلارىنا ءتۇسىپ كەتەر ەدىم عوي، امال قانشا. ماعان ونداي كۇن قايدا، مەن ەمەس، ءتىپتى جىگىت بولىپ قالعان مىنا بيعازى سامساعان بازاردا باۋىزدالعان قويدىڭ شابىن سۇيگەندەي نە ىستەپ وتىر! مەن وقۋشىلاردى كورىپ، قيالداۋعا مۇرسا تاۋىپ وتىرىپپىن. ونىڭ قاراپ قويۋعا دا مۇرساسى جوق، ۇرلەگەن قويىنشا ءوزىنىڭ دە ءىسىپ-كەۋىپ، كۇپ-كۇرەڭ بولىپ وتىرعانىن كورەسىڭ!.. جىگىت اعاسى بولىپ قالعان بيگەلدى نە كۇيدە! ەندى قارتايعاندا اكەمىز جالشىلىق ىزدەپ، سەندەلىپ جۇرمەي مە، مەن كىمگە تەڭەلە الارمىن؟

سىپىنىڭ قارسى جاعىنداعى اسحانانىڭ مانتى قاسقانى كوتەرىلدى. جاعىمدى ءيىس بۇكىل بازاردى اڭقىتادى. تارەلكەلەرگە مانتى سالاتىن اسپاز تىم ەكپىندەتىپ، سەكىرتە-سەكىرتە سانايدى.

- ياۋپ، يمان اعزام.. ياق مانتى، ياق مانتى!.. بەس مانتى، سەگىز مانتى، ون ءتورت مانتى!

- يا، قايروللا! - دەپ ول مانتىعا ءبىزدىڭ قاساپشى دا ءۇن قوسا ۇمتىلادى.

ازان-قازان بازاردا وعان بيعازى ەكەۋمىز سياقتىلار قارامايدى. قارامايتىنىمىز، دامەلەنۋگە دارمەنىمىز جوق. ۇزىن جىرىق ەتەك شاپاندى، ءساندى شلياپالى ء"شاڭسىڭ" "جاڭگۇدەيلەر دە" وعان قاراماي ءوتىپ جاتادى. ولاردىڭ قارامايتىندارى دارمەندەرى تىم جوعارى، جۇرەكتەرى كىلكىپ اينيتىنداي تىجىرىنا، تاكاپپارلانا باسادى اياقتارىن.

ءبىزدىڭ الدىمىزدان شىعىس جاققا قاراي "قىتاي كوشەسى" باستالاتىن. "ساڭليباي جاڭگۇدەيى قايسىسى ەكەن؟!" "شۇناق جاڭگۇدەيى قايسىسى ەكەن؟!" دەپ مەن ولارعا سۇزىلە قارايمىن. قىزىل اسىعىن قارا جىبەكپەن تاڭىپ، ەشكىنىڭ سىبىرلاعىنداي عانا شۇبەرەك كەبىس كيگەن شي اياق ءتايتايلار مەنىڭ كوزىمدى كوپ تارتىپ وتەدى. ىركىلدەگەن جۋان دەنەلەردى شيدەي جىلىنشىك قايتىپ كوتەرەدى ەكەن دەپ قارايمىن. «قاز-قازعا» جاڭا كەلگەن بالاداي، اياعىن اپىل-تاپىل باسقانىمەن، الشاڭداعان كەۋدەسى تىم كوتەرىڭكى.

"سول جاڭگۇدەيلەردىڭ" ء"بىرىنىڭ ءتايتايى مە ەكەن" دەپ ولارعا دا تۇيىلە قارايمىن.

بىلتىرعى دۇنگەن سوعىسىنىڭ سوڭىندا "ساندۋا" دەپ اتى شىققان "جاڭگۇدەي", جوعارعى شاڭقۋ قورجاسىنداعى قازاق جالشىلارىنىڭ جيىرما شاقتىسىن ءبىر جەر ۇيگە قاماپتى دا، ورتەپ جىبەرىپتى، ونىڭ دا نەگىزگى ءۇيى وسى "قىتاي كوشەسىندە" دەپ ەستيتىنمىن. سول قانىشەردى دە كورگىم كەلىپ، بيعازىدان سۇراي وتىرامىن. ول ەشقايسىسىن تانىمايدى ەكەن. ءبىر كۇنى مەنىڭ دورباما بيعازىنىڭ "جالاقىسى" ءتۇسىپ، ەندى قايتايىن دەپ وتىرعانىمدا، بەتىن ءتۇبىت سالىمەن تۇمشالاپ العان، قوڭىر پالتولى، قۇرىم ەتىكتى ءبىر ايەل سول كوشەدەن شىقتى. ءبىزدىڭ الدىمىزدان ءوتىپ بارىپ تۇرا قالدى دا، بىزگە قاراي بۇرىلدى. بيعازى مەن ماعان قاراي بەردى. سالىسىن ساڭىلاۋلاپ قاراعان قاپ-قارا سىڭار كوزىنەن باسقا ءجۇزىن كورە المادىق تا، تاني المادىق. بەتىن پەردەلەپ ءيا، وسىلاي تۇمشالاپ جۇرەتىن ۇيعىر ايەلدەرىنىڭ سالتىنا قانعان ءبىز بۇل ايەلدىڭ مۇنشالىق تۇمشالانۋىنا تاڭدانباساق تا، قالىڭ ادامنىڭ ىشىنەن ءبىزدى تانىعانداي بولۋىنا تاڭداندىق. بيعازىعا جاقىن كەلدى.

- كىمنىڭ بالاسىسىڭدار؟! - دەپ سۇرادى اقىرىن عانا. بيعازى دا جاۋابىن كۇبىرلەي قايتاردى:

- جاپپاردىڭ بالاسىمىز.

بيعازىعا سىبىرلاي سويلەپ، ايەل ءبىر جايدى تۇسىندىرگەندەي بولىپ ەدى، بيعازى مەنى كورسەتىپ بىردەمە ايتتى. ايەل جەبەي باسىپ، ءتورت كوشەنىڭ باتىس كوشەسىنە شىعا جونەلدى.

- اناۋ ءبىزدىڭ اپكەمىز ەكەن، - دەدى بيعازى ماعان، - ءبىزدىڭ ءۇيدى ىزدەپ شىعىپتى. سەنى ۇلكەن مەشىتتىڭ الدىنان توسادى، سەن ونىڭ الدىنان ءوت تە قاراماي جۇرە بەر، قاتتى ءجۇرىپ اداستىرىپ كەتپە، ارتىڭنان ەرىپ وتىرادى. قالادان شىققان سوڭ توسىپ بىرگە كەتىڭدەر!

مەن دوربامدى قولتىقتاپ ارتىنان قۋا جونەلدىم. مەشىتتىڭ الدىنا ايەل تۇرمايتىن بولعان سوڭ ءوتىپ بارىپ توقتاعان ەكەن، ايازعا شىداماعانى ما، الدە اسىققانى ما، تىقىرشىپ تۇرعانى بايقالدى. مەن ءبىر قاراپ قويىپ الدىنان ءوتتىم دە، جەدەلدەتە جونەلدىم. اندا-ساندا ويىن قىسىپ بارا جاتقانداي مۇزدى جەرگە تۇرا قالامىن دا شىر كوبەلەك اينالامىن. بەيتانىس اپكەمنىڭ كوز جازىپ قالماعانىن  بايقاپ ءجۇرىپ قالادان ۇزاڭقىراپ شىققان سوڭ توسىپ الدىم. ادامسىز جولعا شىققان سوڭ ول دا تۇمشالانۋىن قويىپ، سالىسىن جەلكەسىنە ءتۇسىرىپ الىپتى. ءموپ-ءمولدىر قارا كوزدى، اققۇبا ءجۇزدى، جاپ-جاس سۇلۋ كەلىنشەك ەكەن. بىراق، جىپ-جىلتىر قارا شاشى جەلكەسىنەن قىتايشا شورت قيىلىپتى. تاڭدانىپ، كوزىمنىڭ استىمەن قاراي بەردىم. كوزى جاساۋراپ ول دا مەنەن كوز الماي كەلەدى.

- سەن بيعابىلمىسىڭ؟ - دەپ كۇلىمسىرەي كەلىپ، مالاقايىمدى الدى دا، باعدارلاي قاراپ ماڭدايىمنان سيپادى. مەن تۇقىرا ءتۇستىم. مالاقايىمدى قايتا كيگىزە جالعادى ءسوزىن، - مەنى تانىمايسىڭ عوي، سەنى اپىل-تاپىل باسىپ جۇرگەنىڭدە كورگەنمىن. ءجۇر، تەزىرەك ءجۇرىپ كەتەيىك! ول كەزدە مەن ون ءبىر جاستا بولاتىنمىن. دۇيسەنباي اعا كەزدەسىپ ايتپاعان بولسا مەن دە تانىماعان بولار ەدىم!..

شارالى كوزىنە ىركىلگەن تۇپ-تۇنىق جاسىن قوس-قوستان ىرشىتىپ جىبەرىپ، الدىما تۇسە جونەلدى ول. ءوزىنىڭ كوپ زاماننان بەرى ءۇي ىشىنە قاراعانداي، اسپان استىندا قار جامىلعان كەڭ دالانى تۇگەل شولىپ، "دودەگەسىنە دە", "شاڭىراعىنا دا" قاراپ كەلەدى. كەۋدەسىن كەرىپ، تىنىسىن كەڭ-كەڭ العانى بايقالادى. تۇستەن اۋىپ كەتكەن اشىق كۇن شىڭىلتىر اياز ەدى. پالتوسىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، القىمىن دا اشىپ تاستادى. ساعىنىشتى كەڭ دالانى قۇشاعىنا سىيعىزا الماعانداي قۇمارتا قارايدى جان-جاعىنا. قىس كۇندەرى اياق كيىمىنىڭ جوقتىعىنان ۇيدەن كوپ شىعا الماي، ىلۋدە ءبىر شىعا كەلگەنىمدە مەن دە ماڭايىما وسىلاي قاراۋشى ەدىم عوي. بۇل دا ۇيدە كوپ قامالعان سياقتى دەپ ويلادىم!.. "شاشىن نەگە قيدى ەكەن؟"

- ۇيلەرىڭە ەندى قانشا جەر قالدى؟ - دەپ ول ماعان جالت بۇرىلدى.

ىشىنەن كيگەنى يىعى مەن قابىرعاسىنان تۇيمەلەنەتىن قىتايشا ماقتالى  شاپان ەكەنىن كوردىم.

- انە، الدىمىزداعى قوس تەرەكتى قورجا.

- جاقىن ەكەن عوي!.. اناۋ، ارعى جوعارعى جاقتاعى قالىڭ تەرەك كىمنىڭ قورجاسى؟

- شوردىڭ يساسىنىكى دەيدى،  ول دا دۇنگەن.

- سەندەر تۇرعان قورجادا قىتاي بار ما؟- دەپ داۋىسىن باسەڭدەتە سۇرادى. مەن جۇماقۇن دەگەن دۇنگەن مەن ونىڭ شەشەسىنەن باسقاسى ىڭعاي قازاق ەكەنىن ايتتىم. «ءبىر جاڭگۇدەيدىڭ قاماۋىنان قاشىپ شىقتىڭ با، تاتە؟» دەپ سۇراي جازداپ توقتاپ قالىپ ەدىم، تۇسپالىمنىڭ دۇرىس ەكەنى كوپ وتپەي انىقتالدى.

اپەكەمنىڭ كەڭەسى بويىنشا، جالعىزاياق جولمەن بۇرىلا ءجۇرىپ ۇيگە سىرت جاعىنان اينالىپ بارىپ كىردىك. ورنىنان اڭىرا قاراپ تۇردى شەشەم.

- جارىعىم-اۋ، دامەشپىسىڭ؟!

ۇيگە كىرە سولقىلداعان اپكەم ءۇن سالا جىلاپ جىبەردى دە، شەشەمدى باس سالدى.

- مەن، اپا... مەن... دامەشىڭمىن!..

ونىڭ شورت قيىلعان شاشىن سىلاپ، باۋىرىنا باسا جىلادى شەشەم. ءسال سۇڭعاقتاۋ كەلىنشەك قۇشاقققا كىشكەنە بالاشا كىردى دە، شەشەمنىڭ ومىراۋىن يىسكەي ەڭىرەدى.

- جارىعىم-اۋ، قايدان شىعا كەلدىڭ؟"

اكەمنىڭ بولەسى ءابدىراحمان دەگەننىڭ قىزى ەكەن. ءابدىراحمان بىزدەن بۇرىن 1931 جىلى شاۋەشەككە كەلە سالىپ قايتىس بولىپتى دا، ايەلى ەكى كىشكەنە ۇلىن اسىراي الماعان سوڭ، ەستيار قىزىن ءۇش اعاش بيداي مەن ءبىراز اقشاعا ساتىپتى. العاشقى ساتىپ العان كىسى شاۋەشەكتەگى ءبىر كارى قىتاي ەكەن. دوربىلجىنگە جاڭا كەلگەن تياڭجىڭدىق جاس ساۋداگەرگە ىلە-شالا ۇزاتىپ بەرىپ جىبەرىپتى. سودان بەرى ءدوربىلجىننىڭ  ءبىر تۇيىق كوشەسىندەگى كىشكەنە قورادا قاماۋلى ەكەن. ءبىر كۇنى سول قورادان بورەنە الۋعا كىرگەن تۋىسىمىز - دۇيسەنبايدان اركىمدى سۇراستىرىپ "جاپپاردىڭ دوربىلجىنگە كوشىپ كەلگەنىن، قازىر ءبىر بالاسىنىڭ ءتور كوشەدەگى قاساپشىعا كومەكتەسىپ تۇراتىنىن" ەستىپتى. ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ ەرىنە كورسەتپەي ءبىر ۇيعىر كەمپىرگە ەتىك پەن پالتو ساتتىرىپ الىپتى. جىرىق شاپانى مەن شۇبەرەك كەبىسىن سونىڭ ۇيىنە تاستاپ، ۇيعىر ايەلشە تۇمشالانىپ الىپتى دا جۇرە بەرىپتى.

كىشكەنە كەزىندە ەرەكشە سۇلۋ بەينەسى ەستە قالعان ەكەن، جۇمىس تابا الماي كەش قايتقان اكەم دە تاني كەتتى.

- ياپىرماۋ، مىناۋ دامەتكەن بە؟! بالام-اۋ، وسىندا ما ەدىڭ؟! - دەپ كەلىپ ماڭدايىنان يىسكەدى. اكەمنىڭ تىزەسىنە باسىن قويىپ الىپ ۇزاق جىلادى دامەش. ونىڭ جاي-كۇيىن ۇققانى بويىنشا شەشەم ايتىپ بەردى.

- اپاڭ الدىڭعى جىلى شاۋەشەكتە بولاتىن، - دەپ كۇرسىندى اكەم. - سەنى جوقتاپ، ول ەكەۋمىز ءبىر جىلاسىپ العانبىز. ساتقان "جاڭگۇدەيىنە" ارتىڭنان ءبىر ىزدەپ بارسا، "قىزىڭدى ءوزىڭ ۇرلاپ اكەتتىڭ، تاۋىپ بەر!" دەپ وزىنەن داۋلاپتى. زالىمدىعىن قاراشى! ءوزىن ارەڭ-ارەڭ قويا بەرىپتى ءسويتىپ. ايتەۋىر امان، دەنساۋلىعى ءتاۋىر بولاتىن. سەنىڭ ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتكەنىڭە عانا قايعىرىپ ءجۇر ەدى، امان ەكەنسىڭ. قالاي قۋانار ەكەن، شىركىن، جىلاما، قاراشىعىم، ادامنىڭ باسىنان ارقانداي ءىس وتەدى. مىنا كۇيەۋىڭە ەندى قايتىپ بارعىڭ كەلمەسە، ەندى ەشكىمگە كورىنبەي تۇرا تۇر، اپاڭدى مەن ىزدەستىرەيىن.

- قاماۋدان ارەڭ قاشىپ شىعىپ وتىرسا، ەندى قالاي بارا قويسىن! بىراق مىنا كۇيەۋى جەر كوكتى شارلايدى عوي ءالى! - دەپ ءوز قاۋپىن قوستى شەشەم، - قولدارى ۇزىن عوي بۇلاردىڭ، شاۋەشەكتى دە تالاي تىنتەر! ەندى تاپسا، پالە سوندا بولادى. شاشىڭدى مىنا كورشىلەر دە كورمەسىن، بەت-شىرايىڭدى وزگەرتە تۇراتىن امال ىزدە.

دامەش اركىمنەن قۇراستىراپ قازاقى كيىم الدى دا، اۋرۋ ايەل كەيپىنە ءتۇستى. ونىڭ قىلمىسى، ارينە، ونىڭ بەتىندە عوي، ىلۋىشىندە  جامىشكە ۇيرەتكەنىم سياقتى، قايداعى ءبىر سۇرەڭسىز سۇر توپىراقتى مەن دە تاۋىپ اكەلىپ، اپەكەمنىڭ باس جاعىنا ءۇيىپ قويىپ ءجۇردىم.

- وسى ۇيگە بىرەۋدىڭ كەلە جاتقانى بىلىنسە بەتىڭە جاعىپ ال، تاتە! - دەپ ءار كۇنى بازارعا كەتەردە جالىنا اتتانامىن. ونىما دامەش تە كۇلەدى، - اۋزىڭدى قيسايتىپ الىپ، تىرجيا قوي! - دەيمىن تاعى دا.

دامەشتىڭ ايتۋى بويىنشا، اكەم ءدوربىلجىننىڭ شىعىس جاعىنداعى مارالسۋ دەگەن جەرگە بارىپ "شاشتى" دەپ اتالعان "جاڭگۇدەيدىڭ"   شاۋپاڭىنان جۇمىس تاۋىپ قايتتى. ەركىن جازىلماعان اياعىن سىلتەي باسىپ، بيگەلدى جونەلدى وعان.

- ساسىق اراق شىعاراتىن جەردە اكەم ىستەي المايدى عوي! - دەپ ءبىراز دەمالۋعا كونبەي كەتتى.

جۇمىس ىزدەۋدەن قولى بوساعان اكەم ەندى دامەشتىڭ شەشەسىن ىزدەۋگە قامداندى. شاۋەشەك جاقتان كەلگەن تانىس بىرەۋ كەزدەسسە، سالەم ايتىپ جىبەرمەكشى ەدى، اۋەلى مەنى ءتورت كوشەگە اپارىپ سالىپ، كوشە ارالاپ، ەكى-ءۇش كۇن ءجۇردى. ءبىر كۇنى ءتورت كوشەگە ەندى كىرە بەرگەنىمىزدە، بەت-اۋزىن ءاجىم باسقان ءبىر اق كەمپىردى كورىپ اكەم ايقاي سالدى. كەمپىر قيعاشتاپ، تارباعاتايعا قاراي ورلەيتىن "شاۋەشەك كوشەسىنە" ءوتىپ بارا جاتىر ەدى.

- قانيپا، قانيپا! قانيپا، سەنبىسىڭ؟ توقتا!.. امانبىسىڭ؟ - دەپ اكەم ۇمتىلىپ بارىپ قولىنان ۇستاي الدى.

- جاكەتاي-اۋ، قايدان كەلدىڭ؟! بالالارىڭ امان با؟

- ءبارى امان، - دەپ القىنا كۇبىرلەدى اكەم، - ال ءوزىڭ قايدا ءجۇرسىڭ؟ ءۇيىڭ قايدا؟

- دوربىلجىنگە كەلگەنىمە ەكى جىل بولدى. وسى كوشەنىڭ

باسىندا ءبىر سارتتىڭ ءۇي جۇمىسىنا جالدانعانمىن. سونىڭ ءبىر اۋىز ۇيىندە وتىرمىز. ۇلىمنىڭ ۇلكەنى دە سونىڭ جۇمىسىندا. دامەشىمنەن حابار-وشار بولماي كەتكەن سوڭ، شاۋەشەكتە تۇرا المادىم! - دەپ جىلامسىرادى قانيپا شەشە. - ونى بەرگەن جەرىمە ىزدەپ بارعان سايىن قارسى داۋ كۇشەيە بەرگەن سوڭ كەتتىم..

- ءجا، ەندى جىلاما، قايىرمەن بولار!..

ەرەسەكتەۋ ءبىر حانزۋ بالا ءبىزدىڭ قاسىمىزدان كەتپەي تەرىس قاراعان بويى تۇرىپ الىپ ەدى، اكەم وعان جالتاق-جالتاق قاراپ، قانيپاعا ىم قاقتى دا، بيعازى تۇرعان پۇشپاققا قاراي بەتتەدى. ول بالاعا قانيپا دا اڭ-تاڭ بولىپ قاراپ الدى دا،  اكەممەن قاتارلاسىپ اياڭداي سويلەدى:

- وسى ءبىر بالا ءبىرازدان بەرى ءبىز تۇرعان قورانىڭ الدىنان كەتپەي قويىپ ەدى، ەندى قيديىپ ارتىمدا تۇر عوي.

- قاشاننان بەرى؟ - دەدى اكەم اقىرىن عانا.

- جەتى-سەگىز كۇن بولدى.

- ولاي بولسا، بۇل اڭدۋشى، سەزدىرە كورمە، اپا، دامەش امان، تابىلدى!

- ا، نە دەيسىڭ، جاكەتايىم-اۋ!

- داۋسىڭدى شىعارما، جىلاما! بالاڭ امان! ءبىزدىڭ ۇيدە.

ءدىر قاقتى انا، يەگى توقتاماي سەلكىلدەپ بارا جاتقاندىقتان ءتىسىن تىسىنە باسىپ الدى، مەن قايىرىلىپ بايقاسام، الگى بالا ءبىزدىڭ ارتىمىزدان قاراپ تۇر ەكەن.

- شىن با؟! - دەدى قانيپا، قاتتى اشۋلانعانداي اكەمە تىستەنە قارادى، - ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟!

- انىق ءوڭىڭ، سابىر ساقتا! قازىر ۇيىڭە كەلمەسەڭ، اڭدۋشى بار ەكەن. سەن دە بارماي شىداپ تۇر!.. اناۋ قوي ۇرلەپ جاتقان مەنىڭ بالام، تانىپ ال، سول ارقىلى حابارلاسىپ تۇراسىڭ!.. ال، ءوزىڭ ماعان وسى اشۋلانعان قالپىڭمەن تومەن جونەل دە، ءىز تاستاپ ۇيىڭە قايت، قامسىز بول!.. قاساپ سىپىسىنىڭ الدىندا اكەم قالدى دا، تومەن قاراي قالشىلداپ قانيپا جونەلدى. ارتىنان باسپالاپ باقىلاۋشى دا جونەلدى. ونى كورسەتىپ قويايىن دەپ ەدىم، بيعازى ۇلپەرشەكتەي تالاۋراپ قوي ۇرلەپ وتىر. اكەم ەڭكەيىپ ماعان سىبىرلادى:

- اناۋ قىتاي بالا ۇيگە سەنىڭ ارتىڭنان ەرىپ بارماسىن، بارار جەرىڭدى كورمەسىن، ساق بول! ول ىلەسسە، سەن اداستىرىپ باسقا جاقپەن كەت!

مەن باسىمدى يزەدىم دە، سىپىعا شىقتىم. اكەم كوشە اينالىپ كەتە بەردى. سۇرعىلت اسپاننان اياز قىلاۋى ۇيىتقىپ ءتۇسىپ تۇر ەدى. ىزعارى جەلەمىك، لاپاس استىن  تىنتكەندەي سۋىق قولىن سۋماڭ-سۋماڭ جۇگىرتەدى. قانيپا شەشە بىزگە جىلى جۇزبەن قاراپ قايتا ءوتتى. سويتسە دە، تىستەۋلى، قاتپارلى ۇرتى بۇلكىلدەپ، وتە شيراق باسىپ بارادى. ونىڭ دامەشتى كورمەي، تىنشي المايتىنى دا، تاماق ىشە المايتىنى دا، ۇيىقتاي المايتىنى دا بەلگىلى سياقتى. ساقتىق ءۇشىن بىزگە قايىرىلىپ قاراماي كەتتى. سوڭىندا قىرسىق جۇرگەنىن بىلەدى.

مىنە، سول قىرسىق تا ءوتتى الدىمىزدان. ماعان ىزعارمەن انىقتاپ قاراپ قويدى. ماڭايىما ءتىمتىنىپ، الاق-جۇلاق ەتەدى. سۇم كوزىنە اكەم تۇسپەدى بىلەم، ءبىراز كىدىرىپ، كوشەنى تۇگەل اقتاردى دا، جۇگىرە جونەلدى. قانيپا شەشەنىڭ ارتىنان كەتتى. ياپىرماي دامەشتىڭ شەشەسى ەكەنىن قايدان بىلگەن بۇل سۇمدار!.. بىلە تۇرىپ-اق اۋدەم جەردەگى اناسىن بالاسىنا، بالاسىن اناسىنا كورسەتپەي، ماڭگىگە ايىرىپ، ماڭگىگە زارلاتپاق قوي، نەتكەن ارام ەدى! ياپىرماي، ءبىر شاقىرىمنان اسپايتىن جەردە تۇرىپ-اق، ءبىر كورۋگە زار بولعان انا مەن بالا ءبىرىنىڭ-ءبىرى ءتىرى ەكەنىن دە بىلمەي زارىققان ەكەن عوي!.. يت ساۋداگەر دامەشتى تويعان جەرىندە ەنەسىن ۇمىتىپ كەتەتىن كۇشىككە ساناپ، ءبىراز جىل قاماسا، مۇلدە ۇمىتىپ، كورسە دە تانىمايدى دەپ ەسەپتەگەن عوي!.. ەندى ايرىلىپ قالىسىمەن شەشەسىنىڭ ەسىگىن ءدال تاۋىپ، باسا قويۋىن قاراشى. دامەش ەندى قولعا تۇسسە، اپاسىن ءومىر بويىنا كورە الماي كەتەدى عوي!.. مەن الگى قىرسىقتىڭ قاراعان قاراسىنان قاۋىپتەنىپ، دورباما بەز تۇسكەنشە تىقىرشىدىم. قانيپا شەشە مەن سوڭىنداعى سول قىرسىقتىڭ ءتۇر-سيپاتىن بيعازىعا ايتىپ بەردىم دە، دورباما بىردەمە تۇسىسىمەن جونەلدىم.

دامەش بۇگىن وتە كوڭىلدى ەكەن، اكەمنەن ەستىپتى، كوزى دە جالت-جۇلت ەتەدى. شەشەسىنىڭ سوڭىندا جۇرگەن اڭدۋشىنىڭ ءتۇرىن تولىق ايتىپ بەرىپ ەدىم، بىلە قويدى: قاماپ يەلەنۋشىنىڭ وسى جەردە وسكەن اعاسىنىڭ ۇلى ەكەن!

- قازاقشا ءتىلدى تولىق بىلەدى، اسقان قۋ، سەنى الداپ سىر تارتىپ جۇرمەسىن! - دەپ قاتتى تاپسىردى دامەش. - سەنىڭ وسى قورجانىڭ جولىنا تۇسكەنىڭدى كورسە قايدا باراتىنىڭدى بىلە قويادى.

مەن ءار كۇنى تاڭەرتەڭ كەتەرىمدە باقىلاۋشىدان ساقتاناتىندىعىم جونىندە انت بەرىپ ءجۇردىم. باقىلاۋشى دا باسپالاپ مەنى ماڭايلاپ ءوتىپ ءجۇردى. ءبىر رەت الىستان قاراۋىلداپ ماعان ەرىپ تە كوردى. مەن "جەر ءدوربىلجىن" دەپ اتالاتىن توزعان دۋال ورنىندا سىرعاناق تەۋىپ جۇرگەن بالالاردىڭ قاسىنا تۇرىپ الدىم دا، ول ءوتىپ كەتكەن سوڭ دۇيسەنبايدىڭ ۇيىنە بارىپ ءبىراز وتىرىپ شىعىپ، تومەنگى جولمەن كەتتىم.

ەرتەڭىنە كۇندىزگى مەكەنىمە كەلگەندە قاساپشى ستولىنىڭ استىندا جاڭا اق دوربالى بۋىنشاقتىڭ تۇرعانىن كوردىم. بيعازى ونى دامەشكە كىشى باۋىرى اكەلگەنىن ايتتى:

- انە، قارسى بۇرىشتا تۇرعان سارى بالا سول، - دەدى، - سەن قاسىنا بارىپ، تاتەسىنىڭ جايىن ايتىپ بەرشى، قاتتى ساعىنعان ەكەن، كوزى بوتالاپ تۇر.

بويى ءدال مەندەي، تولىق بەتتى، اق سارى بالا قاسىنا بارعانىمدا ماعان ۇمتىلا ءتۇسىپ، جىميىپ تۇرىپ قالدى. مەن نە دەپ ءسوز باستارىمدى بىلمەي كىدىردىم دە، جەڭىنەن ۇستادىم. ول قولىمنىڭ سىرتىنان ۇستاپ مەنى ايالاعانداي بولدى. بار جۇرەگىمەن ۇزىلە ساعىنعان اپكەسىن ايالاعانى دا، ماعان دەگەن ەڭ جاقىنشىلىعىن بەينەلەگەنى دە بۇل.

- دامەش تاتەڭ ءبىزدىڭ ۇيدە، امان!.. مەن سونىڭ قاسىندا ۇيىقتايمىن، سەنىڭ اتىن بايكەن عوي، سول ايتتى ماعان، - دەدىم. ونىڭ كوزى جىپىلىق قاقتى، - ءجۇر اناۋ ەسىكتىڭ دالداسىنا بارىپ تۇرايىق!

ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ قولىمىزدان ايرىلماي بارىپ، تومەنگى جاعىمىزداعى ۇلكەن ساۋدا دۇكەننىڭ قايىرىلعان ەسىگىن دالدالادىق.

- قانداي، دەنساۋلىعى جاقسى ما ەكەن! - دەپ تاقىلداپ سۇرادى مەنەن.

- وتە ادەمى، كيىمى دە جاقسى، بىراق ءبىز ەسكى كيىم كيگىزىپ قويدىق. بىرەۋ تانىپ قويسا قىتاي الىپ كەتەدى عوي، ىزدەپ جۇرگەندەر بار ەكەن. سەندەرگە بارمادى ما؟

- ءبىز تۇرعان قورانىڭ الدىندا ءبىر قىتايلار جۇرەتىن بولدى. ءبىزدىڭ قوجايىن ولاردى ۇرىسىپ قۋالادى. سوندا دا الىستان بايقاپ ءجۇر. مەن ارتقى ەسىكتەن الىپ شىعىپ ءبىر دوربا اكەلىپ قويدىم. ىشىندە حات تا بار، سەن تاتەمە اپارىپ بەرشى!..

- ماقۇل، مەن ەشكىمگە بىلدىرمەي اكەتە الامىن. مەنىڭ ارتىمنان دا ءبىر بالاسى ەرىپ ءجۇر، مەن اداستىرىپ باسقا جاققا كەتەمىن! سەن بارىپ تاتەڭدى كورگىڭ كەلە مە؟

بايكەننىڭ كوزىنەن جاس بۇرشاقتاپ الا جونەلدى. مەنىڭ ەرنىم دىرىلدەپ ەرىكسىز قيسايىپ كەتتى دە، تەرىس قاراپ الىپ سولقىلداپ ەدىم، ول قالشىلداپ كەتتى. تۇنشىعىپ، قىستىعىپ وكسىدى.

- سەنىمەن بىرگە بارىپ كورەيىن دەسەم، اپام جىبەرمەيدى، - دەگەندە ءۇنى قاتتىراق شىعىپ قالدى. ءبىزدىڭ مۇنىمىزدى كورىپ، قارسى بۇرىشتاعى بيعازى دا كوزىن ءسۇرتتى. "قايت" دەگەندەي يشارامەن ماعان قولىن بۇلعادى.

- كەيىنىرەك ەرتىپ اپارامىن، - دەپ مەن جونەلدىم دە، كوزىن سۇرتكىشتەپ بايكەن قايتتى.

ءبىز تۇرعان قالتارىستىڭ قارسى جاعىندا ءبىر قازاق جىگىتى تۇر ەكەن.

- ءۇي، مىنا بالالار نە عىپ جىلاپ ءجۇر؟!

- ەي، بالا، بىرەۋ ءتيىستى مە؟ - دەپ ماعان ۇڭىلە قارادى.

- جوق... انشەيىن!..

- انشەيىن جىلاي ما ەكەن؟!

مەن جاۋاپسىز شيراپ، كۇلىمسىرەگەندەي ءوتتىم دە، سىپىعا شىعىپ الدىم.

"تەرگەۋشىم", ەكى قاسقىر كەزدەسسە، ىرجاڭداسپاي قويمايدى. ولار يەندە ىرجاڭداسادى عوي، ءبىز قايناعان قان بازاردا، قالىڭ ادام اراسىندا ىرجاڭداسىپ الدىق. ءسويتىپ، قاسقىردان دا ونەرلىرەك قىلمىستى ەكەنىمىزدى كورسەتتىك بىلەم، راسىندا دا سولاي ەمەسپىز بە؟ قاسقىر ىلۋدە ءبىرى بولماسا، ادام ۇرلاي الا ما؟ ءبىز جاي ادامدى ەمەس، ءتىپتى بار كوزگە تۇسەتىن ايداي سۇلۋ قىلمىسكەردى ۇرلاعان قىلمىستى بولدىق قوي. ءبىز ىرجاڭداسپاي، كىم ىرجاڭداسسىن. سوڭىمىزدا قۋعىنشى جۇرسە  دە ىرجاڭداستىق. قىلمىسى اسقان سايىن ىرجاڭداپ، اۋزى اشىلا تۇسپەگەن قىلمىستى الداعى ۋاقىتتا زور قىلمىستىڭ ۇلكەن شەبەرى بولا الار ما؟ بۇل - مەنىڭ قىلمىسقا سول كەزدە-اق بارىنشا دانىككەندىگىمدى كورسەتەدى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»