قازاق دالاسىنا، جىكتەپ ايتقاندا اقمولا ايماعىنا ارنايى تاپسىرمامەن شىققان رەسەي ەكسپەديتسيالارى وسى ۇلانعايىر ءوڭىردى اسكەري جانە ەكونومي­كالىق جاعىنان قالاي ەڭسەرىپ، يگەرۋگە بولاتىنىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەيدى. رەمەزوۆ، اكەلى-بالالى رىچكوۆ، شانگين جانە باسقا ەكسپەديتسيالار جەتەكشىلە­رىنىڭ جازبالارى يەن دالانى ساياسي-الەۋمەتتىك وتارلاۋدىڭ جولدارى تۋرالى ۇسىنىستارعا تولى.

ي.شانگيننىڭ جانىندا بولعان مايور نابوكوۆتىڭ ءسىبىر كورپۋسىنىڭ كومان­ديرى گەنەرال-لەيتەنانت گلازەناپتقا جازعان راپورتى بۇلاردىڭ ەشقايسىنان كەم تۇسپەيدى. ول گەنەرالعا بىرنەشە ۇسىنىس ايتقان.

ءبىرىنشى. قىرعىز-قايساقتار سابىرلى، قىزبا قاندى ەمەس، ونىڭ ۇستىنە قوناق­جاي ءارى اڭقاۋ. ولار ءبىزدىڭ نە ماقساتپەن جۇرگەنىمىزدى سۇراعان ەمەس. كەن ورىندا­رىن كورسەتۋ جونىندەگى ءوتىنىشىمىزدى سەبەبىن بىلمەستەن بولىمسىز سىي-سياپات ءۇشىن ورىنداپ ءجۇردى.

بۇلار ءوزارا دۇردارازدىق پەن بارىم­تادان شارشاعان. "ەگەر ءبىز كەلىپ قالا سالساق، ءتارتىپ ورناتساق، قالاي قارايسىڭدار؟" - دەگەن ساۋالىمىزعا ويلانباستان كەلىسە سالعان رۋ اعالارىن ءجيى كەزدەستىردىك.

- بۇل تىنىشتىق ءۇشىن دۇرىس بولار ەدى، - دەيدى ولار. - الىس-جۇلىستان ەل قاجىدى.

قىرعىز-قايساقتاردىڭ اراسىندا ۇزاق جۇرگەندە ءبىر دە ءبىر قاقتىعىس بولعان جوق. ولاردى از عانا قارۋلى جاساقپەن بيلەپ الۋعا بولادى. سوندىقتان بۇل جەرگە الاڭسىز ەنە الامىز. سىزدەن وسىنداي قادام جونىندە ويلانىپ، ناقتى ارەكەتىمىزدى قاراستىرۋدى وتىنەمىن.

قازاق دالاسىنا، جىكتەپ ايتقاندا اقمولا ايماعىنا ارنايى تاپسىرمامەن شىققان رەسەي ەكسپەديتسيالارى وسى ۇلانعايىر ءوڭىردى اسكەري جانە ەكونومي­كالىق جاعىنان قالاي ەڭسەرىپ، يگەرۋگە بولاتىنىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەيدى. رەمەزوۆ، اكەلى-بالالى رىچكوۆ، شانگين جانە باسقا ەكسپەديتسيالار جەتەكشىلە­رىنىڭ جازبالارى يەن دالانى ساياسي-الەۋمەتتىك وتارلاۋدىڭ جولدارى تۋرالى ۇسىنىستارعا تولى.

ي.شانگيننىڭ جانىندا بولعان مايور نابوكوۆتىڭ ءسىبىر كورپۋسىنىڭ كومان­ديرى گەنەرال-لەيتەنانت گلازەناپتقا جازعان راپورتى بۇلاردىڭ ەشقايسىنان كەم تۇسپەيدى. ول گەنەرالعا بىرنەشە ۇسىنىس ايتقان.

ءبىرىنشى. قىرعىز-قايساقتار سابىرلى، قىزبا قاندى ەمەس، ونىڭ ۇستىنە قوناق­جاي ءارى اڭقاۋ. ولار ءبىزدىڭ نە ماقساتپەن جۇرگەنىمىزدى سۇراعان ەمەس. كەن ورىندا­رىن كورسەتۋ جونىندەگى ءوتىنىشىمىزدى سەبەبىن بىلمەستەن بولىمسىز سىي-سياپات ءۇشىن ورىنداپ ءجۇردى.

بۇلار ءوزارا دۇردارازدىق پەن بارىم­تادان شارشاعان. "ەگەر ءبىز كەلىپ قالا سالساق، ءتارتىپ ورناتساق، قالاي قارايسىڭدار؟" - دەگەن ساۋالىمىزعا ويلانباستان كەلىسە سالعان رۋ اعالارىن ءجيى كەزدەستىردىك.

- بۇل تىنىشتىق ءۇشىن دۇرىس بولار ەدى، - دەيدى ولار. - الىس-جۇلىستان ەل قاجىدى.

قىرعىز-قايساقتاردىڭ اراسىندا ۇزاق جۇرگەندە ءبىر دە ءبىر قاقتىعىس بولعان جوق. ولاردى از عانا قارۋلى جاساقپەن بيلەپ الۋعا بولادى. سوندىقتان بۇل جەرگە الاڭسىز ەنە الامىز. سىزدەن وسىنداي قادام جونىندە ويلانىپ، ناقتى ارەكەتىمىزدى قاراستىرۋدى وتىنەمىن.

ەكىنشى. بۇل دالادا بايلىق تۇنىپ تۇر. پەتروپاۆل قامالىنان 50 شاقىرىم شىعىسىمەن كەن ورىندارىنا كەزدەسە باستادىق. ودان ءارى ۇزاعان سايىن مۇنداي جەرلەر كوبەيە ءتۇستى. ەسىل مەن نۇرا، دامسا جانە كولۋتون وزەندەرىنىڭ قوس قاپتالىنان سيرەك مەتالدار وندىرۋگە بولاتىنىن انىقتادىق. بارىندە زاۆود سالىپ يگەرە الار ەدىك. ول ءۇشىن جاعداي جەتكىلىكتى. كەن ورىندارى وزەندەردەن الىس ەمەس.

ءۇشىنشى. قىرعىز-قايساق دالاسىن وسىلاي وندىرىستىك ماقساتتا يگەرۋ قور­عا­نىس شارالارىن ويلاستىرۋدى قاجەت ەتەدى. ءبىز ءجۇرىپ وتكەن ايماقتا ءۇش قامال سالىنعانى دۇرىس. ءبىرىن جاقسى ەڭىستاۋ كولىنىڭ جانىنان، ەكىنشىسىن اقمولادان، ءۇشىنشىسىن نۇرا وزەنىنىڭ باستالار تۇسىنان تۇرعىزا الامىز. ءار قامالعا ءبىر جاياۋ بوتالون مەن 200 كازاك، ەكى زەڭبىرەك جەتكىلىكتى.

ولاردى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ دە اسا قيىن ەمەس. مەن سۋرەتتەپ وتىر­عان وڭىردە استىق ەگۋگە بولاتىن قۇ­نار­لى جەرلەر بارشىلىق. وزەن القاپ­تارى شالعىنعا باي، مالعا قولايلى. وسىنداي ايماقتارعا ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرساق، قامالدار ازىقتان تارىقپايدى. ءار قامالدىڭ توڭىرەگىنە 300-دەن 500 شارۋا  وتباسىن ورنىقتى­رۋعا بولادى.

ماڭىزدى ۇسىنىس رەتىندە اقمولادان قامالدى الدىمەن سالۋ جونىندەگى ويىمدى ءبولىپ ايتقىم كەلەدى. دالاداعى كەرۋەن جولدارىنىڭ ءبارى دەرلىك وسى ارادا توعىسادى. ەسىل مەن نۇرا وزەندەرى ءبىر-بىرىنە جاقىن اعاتىن بولعاندىقتان ماڭايى قۇنارلى. وسىنداي قولايلى­لىعىنا وراي ەل باسقا وڭىرلەرگە قاراعاندا تىعىز ورنالاسقان.

ءبىز جۇزدەسكەن كەرەي، ۋاق، اتىعاي رۋلارىنىڭ اقساقالدارى توقىمبەت، دەربىت، بيمىرزالار ورىستاردىڭ كەلۋىنە سونشالىق قارسى ەمەس. باسقالارى دا وسىنداي پىكىردە.

نابوكوۆ راپورتىندا ءوڭىر جۇرتىمەن ساناسۋدى ارتىق دەپ ەسەپتەگەن. ونى ۇركەك، باتىمسىز ەتىپ سۋرەتتەيدى. سول پىكىرىنە دالەل رەتىندە قورعالجىننان ارىدەگى جاقسى كوڭ وزەنىنىڭ بويىندا بولعان مىنا وقيعانى اڭگىمەلەپ بەرەدى.

"الدىڭعى وترياد جولدا كولدەنەڭ سو­زىلعان قىراتتىڭ ۇستىنە شىعا كەلگەندە، ەتەكتەگى اۋىل شۋ ەتىپ كوتەرىلدى. قارۋلى جاتجۇرتىقتار ۇرەيلەندىرگەنى سونشالىق، ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ، قايدا قاشارىن بىلمەگەن ەل ءبىرىن-ءبىرى قاعىپ-سوعىپ جاتتى. ايەلدەر اڭىراپ، بالا جىلاپ ازان-قازان. بىرەۋلەر ءۇيدىڭ كيىزىن سىپىرىپ، بىرەۋلەر اتقا جۇگىرىپ جانتالاسىپ ءجۇر.

مىنا الاساپىراندى كورگەن ءبىز تاڭىرقاپ تۇردىق تا، ءمان-جايدى بىلۋگە  جولباسشى قازاق بايمىرزا مەن بيبولدى جىبەردىك. ولار ۇزاق بوگەلىپ، بيبول جانىنا اۋىلدىڭ ءبىر ادامىن ەرتە كەلدى.

- بۇل اۋىل اعاسى تورعاي باتىر، - دەپ تانىستىردى.

-             بايمىرزا قايدا؟ - دەدىك.

-             ونى ەل اماناتقا الىپ قالدى، - دەدى بيبول.  - ەگەر تورعاي باتىر ورالماسا، ولەدى.

تورعاي ءوزىن كىشى ءجۇزبىن، ونىڭ ىشىندە تاما رۋىنانمىن دەپ

تانىستىردى. قاراۋىندا مىڭعا جۋىق جان بار ەكەن. بۇعىلى ماڭىنداعى داريا وزەنىنەن وسىندا جاز جايلاۋعا كوشىپ كەلگەن.

-             اۋىل نەگە دۇرلىكتى؟ - دەدىك.

-             اياق استىنان مىلتىق اسىنعان بەلگىسىز سالتاتتىلار شىعا كەلگەن سوڭ دۇرلىكپەگەندە قايتەدى، -  دەدى ول. - مىنا يەن وڭىردە شاۋىپ كەتۋ، قۋىپ كەتۋ  بولىپ تۇراتىن ءجايت.

تورعاي كەتەرىندە اۋىلعا سوقپاۋى­مىزدى قايتا-قايتا ءوتىندى. "ونسىز دا ورەكپىگەن ەلدى ودان ءارى ۇركىتپەڭدەر" - دەدى.

وسىنداي راپورتتاردان سوڭ رەسەي جاعى نەسىنە تارتىنسىن. نابوكوۆ ۇسىنىستارى ايتىلعان 1816 جىلدان سوڭ كوپ ۇزاماي، اتاپ ايتقاندا سەگىز جىلدان سوڭ قارقارالى، كوكشەتاۋ، ال 1832 جىلى اقمولا بەكىنىسى سالىندى.

1845 جىلى اقتاۋ قامالى مەن اكىمشىلىك باسقارۋ نۇكتەسىنە اينالعان اتباساردىڭ اراسىندا پوچتا بايلانىسى ورناتىلدى. وسىندا سول جىلدىڭ 31 شىلدەسىندە اقتاۋ، كوكشەتاۋ، ۇلىتاۋ، باياناۋىل، قارقارالى، اياگوز، كورياكوۆ، كوكپەكتى، وسكەمەن جانە پرەسنوگوركوۆ بەكىنىستەرى مەن شەكارا بەكەتتەرىندەگى سۆياششەنيكتەردىڭ جيىنى وتەدى. ءدىندارلار بەكىنىستەردەگى كازاكتاردى جانە سولاردىڭ ماڭايىنا قونىستانا باستاعان ورىس شارۋالارىن رەسەيدىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا جۇمىلدىرۋدىڭ جاي-جاپسارىن تالقى­لايدى. قازاقتاردى شوقىندىرۋدىڭ جولدارىن ويلاستىرادى.

1850 جىلعى 12 ساۋىردە اتباسار جەكە وكرۋگ بولىپ ءبولىنىپ شىعادى. ونىڭ قۇرامىنا تاراقتى، قۋاندىق پەن سۇيىندىك، بايدالى رۋلارىنىڭ سول توڭىرەكتەگى اۋىلدارى تۇگەل ەنگەن.

1860 جىلى 30 ناۋرىزدا اقمولا قا­لا­شىعىندا دا پوچتا بايلانىسى قالپى­نا كەلتىرىلسە، ارادا ەكى جىل وتكەندە ۇلىتاۋداعى اسكەري ستانيتسا ول جەردە ماڭىزىن جويعاندىقتان ساندىقتاۋعا كوشىرىلەدى. بۇل، ەكىنشى جاعىنان اقمولا مەن كوكشەتاۋدىڭ اراسىن قارۋمەن قورعاۋدى جاقسارتۋ ءۇشىن دە جاسالعان ەدى.

وسى جىلى (1862) 7 مامىردا اقمولا­نىڭ دارەجەسى كوتەرىلدى. رەسەي ىشكى ىستەر ءمينيسترى ءسىبىر كوميتەتىنە اقمولا ەلدى مەكەنىن اقمولا قالاسىنا اينالدىرۋ جونىندە ۇسىنىس ءتۇسىردى.

اتالعان ۇسىنىسقا سايكەس باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى ىشكى ىستەر مينيس­ترلىگىنە مىنانداي حابارلاما جولدايدى.

"اقمولا وكرۋگتىك پريكازىنداعى ءسىبىر قازاقتارىنىڭ وڭىرىنە كازاكتارمەن بىرگە ساۋداگەرلەر، باقالشىلار كوپتەپ توپتا­نۋدا. سوڭعى ون جىلدا ولاردىڭ وسىندا اعىلۋى ايقىن بايقالىپ وتىر. سەبەبى اقمولادا ساۋدا جاقسى دامىپ كەلەدى، تاۋار­لارى تەز وتەدى. قالاشىق قازاق وبلى­سىنىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان، تاشكەنت پەن قوقان جاعىنان پەتروپاۆلعا وتەتىن كەرۋەن جولدارىنىڭ ءبارى وسى جەردە توعىسا­دى. ساۋداگەرلەرمەن بىرگە تۇرمىس بۇيىمدارىن ىزدەگەن قازاقتار دا ۇزدىكسىز كەلىپ جاتادى. كوپتەگەن كەرۋەندەر اكەلگەن زاتتارى اقمولادا تولىق ساتىلاتىن بولعاندىقتان، ساپارلارىن ءارى قاراي جالعاستىرماي كەرى قايتادى.

كەلىپ-كەتىپ جاتاتىن ەلگە ارنالعان قوناقجاي، 70-تەن استام لاۆكا بار.

اقمولا ەلدى مەكەنىنىڭ تاياۋ مەرزىمدە باتىس سىبىردەگى تاماشا ساۋدا وشاعىنا اينالاتىندىعىنا كۇمان جوق. سوعان بايلانىستى وندا پوليتسەيلىك باقىلاۋدى كۇشەيتۋ قاجەت. قىرۋار ەلدى جانە كوپتىڭ مۇلكىن قورعاۋ وسىنداي شاراسىز مۇمكىن ەمەس.

وسىنىڭ ءبارى اقمولانى سەمەي وبلى­سىنداعى سەرگيوپول، كوكپەكتى، قاپال قالالارىنداعىداي پوليتسەيلىك باسقار­ماسى بار وكرۋگتىك قالاعا اينالدىراتىن كەز جەتكەنىن بىلدىرەدى. مۇندا قۇرىلاتىن پوليتسيا باسقارماسىنىڭ شىعىنىن بولىس­تاردان تۇسەتىن 17181 رۋبلدەن الۋعا بولادى، وسى قارجىنىڭ از عانا بولىگى پريكازعا قاجەتتى  كەڭسە ۇيلەرىن سالۋعا بولىنەدى. اتباساردا مۇنداي قۇرىلىستارعا 6 مىڭ رۋبل جۇمسالعان بولاتىن. كەيىن پوليتسيا شىعىندارى قالادا جينالاتىن قارجى ەسەبىنەن جابىلادى. ءىرى ساۋدا ورىنى رەتىندە قالىپتاسۋعا مۇمكىندىگى بار، ءسىبىر مەن رەسەيدەن كوپەستەر كەلىپ قۇيىلىپ جاتقان اقمولا كەلەشەكتە قارا­جات­تان تارىقپايدى، قالا شارۋاشىلىعى داميتىن دەڭگەيگە تەز جەتەدى."

وسىدان سوڭ اسكەري مينيستر مەن قار­جى مينيسترلىگىنىڭ باسقارۋشىسى اتالعان مينيسترلىكتەردىڭ تاراپىنان اقمولانى وكرۋگتىك قالاعا اينالدىرۋعا جانە وعان قاجەتتى قارجىنى حابارلامادا كورسەتىلگەن جولمەن جابۋعا قارسىلىق بولمايتىنىن مالىمدەيدى. سەمەي وبلىسىنداعى سەرگيو­پول، كوكپەكتى جانە قاپال قالالارىنا بەرىلگەن ارتىقشىلىقتار قاراستىرى­لاتىنى قوسا ايتىلدى.

ەسەپ-قيساپقا اسا ۇقىپتى مينيس­ترلىك­تەر وسى قالالارداعى پوليتسەي باسقار­مالارىنىڭ شىعىنىن كورسەتە كەتۋدى دە ۇمىتپاعان. اياگوز (سەرگيوپول), كوكپەكتى، قاپالدا ەرەكشە شتاتتاعى اسكەري وبەر-وفيتسەر شەنىندەگى گورودنيچي - 150, حاتشىسى - 18, قىزمەت كيىمىنە -30, كەڭسە شىعىندارىنا - 30 رۋبل الادى.

سول كەزەڭدە اقشانىڭ قۇندى ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل از قارجى ەمەس. پاتشا ۇكى­مە­تى مۇددەسىن قورعايتىندارعا جومارت بول­عانىن كورەمىز. ساۋدانى قىزدىرعان­داردىڭ جاعدايىن دا ەستەن شىعارماعان. 2000; 1000; 400 ءرۋبلدىڭ ساۋداسىن جاساۋعا قابىلەتتى، ءبىرىنشى، ەكىنشى جانە ءۇشىنشى گيلديا كوپەستەرىنە ارنايى ءۇي، باسقا دا قاجەتتى قۇرىلىستاردى قازىنا ەسەبىنەن سالعان. مال ساۋدالاعان قازاقتار 100 جىلقى، 100 بۇقا، 100 قوي ساتسا، "جاساق" سالىعىنان، ياعني قولما-قول زاتتاي تولەي­تىن سالىقتان بوساتىلعان. وكرۋگتەن تىس جەرلەردەن كەلگەن بايىرعى ەل ساۋداسىن ارنايى كۋالىك الماي جاساعان.

ەندى وسىنىڭ ءبارى اقمولادا جۇزەگە اسىرىلادى.

باتىس ءسىبىر باس باسقارماسىنىڭ اق­مو­لا ەلدىم ەكەنىن وكرۋگتىك قالا دارەجە­سىنە كوتەرۋ قاجەتتىگى جونىندەگى ۇسىنىسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن قارجى مينيسترلىگىنىڭ باسقارۋشىسى تومەندەگىدەي شەشىمگە كەلدى.

1. ءسىبىر قىرعىزدارى (قازاقتارى. رەد.) وبلىسىنداعى اقمولا ەلدى مەكەنى سەرگيوپول، كوكپەكتى جانە قاپال قالا­لارىنا بەرىلگەن قۇقىقتاردى يەلەنەتىن قالا دارەجەسىنە كوتەرىلسىن.

2. وندا پوليتسيا باسقارماسى الگى قالالارداعى ۇلگىدە جانە شتاتتا قۇرالىپ، اسكەري گۋبەرناتورعا، وبلىستىق باسقارما مەن اقمولا وكرۋگتىك پريكازىنا باعىندىرىلسىن.

3. پوليتسيا باسقارماسىنىڭ شىعىنى جەرگىلىكتى قارجى كوزدەرى  قالىپتاسقانشا بولىستاردان جينالاتىن اقشادان، ال قالا قورى تولىققاندا، سونىڭ قارجىسىنان وتەلەتىن بولسىن.

"ىشكى ىستەر ءمينيسترى وسى شەشىمدى ءسىبىر كوميتەتىنىڭ قاراۋىنا ۇسىنادى. (ماتەريالى پو كيرگيزسكومۋ زەملەپول­زوۆانيۋ سوبراننىە ي پودپيساننىە ەكسپەديتسيەي پو يسسلەدوۆانيۋ ستەپنىح وبلاستەي. اكمولينسكايا وبلاست. اكمو­لينسكي ۋەزد. توم ءىى-ي. چاست ءىى-ايا. چەرنيگوۆ 1900 گ. 484, 485, 486, 487 ستر.)

اقمولا وسىلاي قالا اتاندى، ەسىلدەگى شاھاردىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالدى. ونىڭ ماڭىزدى جول تورابىندا تۇرۋى جانە ساۋدانىڭ دامۋ بولاشاعىن ايقىنداپ بەردى. ماڭايىنداعى جوتالانۋدان دامەلى ەلدى مەكەندەرگە ءتيىستى مارتەبەنىڭ ءبارىن وزىنە بۇيىرتىپ، تۇلعالانىپ كەلە جاتتى.

اقمولانىڭ 1850 جىلى جەكە وكرۋگ رەتىندە ءبولىنىپ شىققاننان بەرگى ءىرى وقيعاسى وسى ەدى. سول وكرۋگكە 1852 جىلدىڭ 8 قازانىندا ىبىراي جايىقباەۆ اعا سۇلتان بولىپ سايلاندى.

ىبىراي جايىقباەۆ

قوڭىرقۇلجادان كەيىن ءوڭىردىڭ "تاعىنا" وتىرعان بۇل شونجار جايلى العاشقى رەسمي دەرەك  "يستوريا كازاح­ستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح ءحۇى-حح ۆە­كوۆ" دەستەسىنىڭ سەگىزىنشى تومىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا بەرىلگەن (380-381 بەتتەر).

"ىبىراي جايىقباەۆ، ستارشينا، 51 جاستا، - دەلىنگەن وندا، - اقىلدى، ءادىل. اسا داۋلەتتى. قۇلان قىپشاق بولىسىنان، رۋى - قۇلان. 1827 جىلى 20 ساۋىردە وبلىس باستىعى قىزمەتىن اتقارۋشى پولكوۆنيك برونەۆسكي مىرزا ستارشينا دارەجەسىنە كوتەردى. ول مۇنداي قۇرمەتكە ۇلگىلى ءتار­تىبى، تاتارشا جانە ورىسشا ساۋاتتىلىعى ءۇشىن يە بولدى. جاز جايلاۋى كولۋتون جانە دامسا وزەندەرىنىڭ بويىندا. قىستا ەسىل وزەنىندەگى سارتەرەك جازىعىندا وتىرادى، پريكازدىڭ باتىس جاعىندا 150 شاقىرىم جەردە."

اتالعان دەستەنىڭ ءۇىىى تومىنىڭ ەكىنشى كىتابىندا جاڭا اعا سۇلتان تۋرالى تاعى ءبىر مالىمەت بار. ول "اقمولا وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ ايرىقشا تاپسىرمالار جونىندەگى كىشى شەنەۋنىگى ىبىراي جايىق­باەۆتىڭ قىزمەت ءتىزىمى. 1869 جىل" دەپ اتالادى (340, 341, 342, 344, 345 بەتتەر).

سول تۇستا جەرگىلىكتى بيلىك قۇرامىن­داعىلاردىڭ ىسكەرلىك قابىلەتى مەن جەكە ادام رەتىندەگى قاسيەتتەرىنە قانشالىقتى ءمان بەرىلگەندىگىن كورسەتۋ ءۇشىن وسى رەسمي مالىمەتتى قاز-قالپىندا بەرەيىك.

"شەنى، اتى-ءجونى، قىزمەتى، جاسى، ءدىنى، ماراپاتتارى ...

پولكوۆنيك ىبىراي جايىقباەۆ، اقمولا وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ ايرىقشا تاپسىرمالار جونىندەگى كىشى شەنەۋنىگى، 68 جاستا، مۇسىلمان دىنىندە. مۇسىلماندار ءۇشىن بەلگىلەنگەن 3-ءشى دارە­جەلى ستانيسلاۆ وردەنىنىڭ يەگەرى، سونى­مەن بىرگە اننا لەنتاسىنا تاعىلعان التىن جانە 1853-1856 جىلدارداعى سوعىس­تى ەستە قالدىرۋعا ارنالعان ۆلاديمير لەنتاسىنا تاعىلعان قولا مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. جىلدىق قاجەتىنە 800 رۋبل الادى.

شىققان تەگى؟

قىرعىز (قازاق. رەد.) بالالارىنان.

اۋلەتتىك ءۇي-جايى بار ما؟

جوق.

جاۋعا قارسى جورىقتاردا بولىپ، شايقاستارعا قاتىستى ما؟

جوق.

بويداق پا، الدە ۇيلەنگەن بە؟ بالالا­رى بار ما؟ بار بولسا قانشا جانە قانداي جاستاردا؟ ولار قايدا تۇرادى، قاي ءدىندى ۇستانادى؟

ءۇش ايەلى بار. بايبىشەسى - ۇلداي، ودان تۋعان بالالارى: تەڭىز (تەنيس) 1879 جىلى 10 ساۋىردە، ومار - 1851 جىلعى 5 تامىزدا، مۇحاممەد - 1825 جىلعى 3 قىر­كۇيەكتە، بيتە - 1821 جىلعى 4 ساۋىردە، ايعوجا -1827 جىلعى 2 ناۋرىزدا، بايعوجا- 1830 جىلعى 4 اقپاندا، قىزى جىبەك (دجيپيكە) -1840 جىلعى 7 اقپاندا دۇنيەگە كەلگەن.

ەكىنشى ايەلى كوركەمنەن - مۇحامە­ديار (1836 جىلعى 20 جەلتوقسان), احمەت­شە (1839 جىلعى 7 اقپان), راحىمجان (1855 جىلعى 10 جەلتوقسان), قىزى فاتيما (1849 جىلعى 10 جەلتوقسان).

ءۇشىنشى ايەلى ۇمسىننان - مۇحامەت­جان (1838 جىلعى 5 قازان), عاليجان (1840 جىلعى 5 ناۋرىز), قىزدارى التىن (1837 جىلعى 12 ءساۋىر), زاۋرا (1852 جىلعى 10 مامىر).

ايەلدەرى مەن بالالارى وزىمەن بىرگە تۇرادى. ءبارى مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانادى.

* * *

رەسەي دەرەكتەرىندە ىبىراي جايىق­باەۆ وسىلاي تانىستىرىلادى. ناقتى دە­رەك­تەردەن اعا سۇلتاننىڭ اقىلدى ءارى الىم­دى، مۇسىلمانشا جانە ورىسشا ساۋاتتى، ەل اراسىندا بەدەلدى بولعانىن كورەمىز. رۋ مەن رۋدى، بي مەن شونجاردى تابىستىرۋدا ۇدايى جولى بولۋى قازاق اراسىنىڭ ءجون-جوباسىنا جەتىك، سوزگە ۇستا ەكەندىگىن دە اڭعارتادى. وعان مۇنداي قا­سيەتتەر بىتپەسە، باياناۋىل جۇرتىن سوندا وكرۋگ اشۋعا  كوندىرىپ، وسى ماسەلەدە ءبىرى قوستاپ، ءبىرى قارسى شىعىپ تەكەتىرەسكەن شوڭ بي مەن ازۋلى شورماندى ءپاتۋالاس­تىرا الماس ەدى. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى كريۆونوگوۆتى پاتشا بيلىگىنە مويىنسۇنباي جۇرگەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنا باستاپ كەلىپ، ەكى جاقتىڭ ءتىل تابىسۋىنا  ىقپال ەتەر مە ەدى. قايتا-قايتا اعا سۇلتان بولار ما ەدى.

اقمولا قالاسى مەن ءوڭىردىڭ بۇدان ارعى تاريحىن مۇراعاتتاردا ساقتالعان رەسمي دەرەكتەر ارقىلى ناقتى تاراتۋ ءۇشىن تاعى دا "حرونولوگيچەسكي پەرەچەن س كرات­كيم يزلوجەنيەم سۋششنوستي ۆىسوچاي­شيح گراموت، ۋكازوۆ ي ۋزاكونەنيە يزدان­نىح س 1731 پو 1896 گود، پو وتنوشەنيۋ ك كيرگيزام ي ناسەلياەمىم يمي ستەپنىمي وبلاستيامي اكمولينسكوي، سەميپالاتينس­كوي، سەميرەچەنسكوي، ۋرالسكوي ي تۋرگايسكوي" قۇجاتىنا جۇگىنەيىك.

1868 جىلى 21 قازاندا رەسەي پاتشا­سى­نىڭ كەزەكتى جارلىعى شىقتى. ورىنبور جانە ءسىبىر قازاقتارىن باسقارۋداعى ول­قىلىقتار مەن قيىندىقتاردى جويۋ ماق­ساتىمەن وبلىستارعا ءبولۋ جۇيەسى قايتا قارا­لىپ، يمپەراتورلىق شەشىم قابىل­داندى.

1. ورىنبور، ءسىبىر جانە سەمەي قازاق­تا­رى وبلىستارى مەن ورال، ءسىبىر كازاك اسكەرلەرىنە قارايتىن جەرلەردە ورال، تور­عاي، اقمولا، سەمەي وبلىستارى قۇرىلسىن.

2. اقمولا وبلىسى ءسىبىر قازاقتارىنىڭ كوكشەتاۋ، اتباسار، اقمولا وكرۋگتەرىنەن جانە ءسىبىر كازاك اسكەرى التى پولك وكرۋگتەرىنىڭ 1, 2, 3, 4, 5 بولىكتەرىنەن ۇيىمداستىرىلسىن، ومبى مەن پەتروپاۆل قالالارى ەنگىزىلسىن.

3. وبلىستىق قالالار بولىپ: اقمولا وبلىسى ءۇشىن وبلىستىق باسقارمانىڭ كەڭسەسى ورنالاسقان سوڭ اقمولا قالاسى، سەمەي وبلىسى ءۇشىن سەمەي قالاسى بولىپ تابىلادى.

4. ءسىبىر كازاك اسكەرى بۇرىنعى تارتىپپەن ءسىبىر كازاك اسكەرىنىڭ پارمەندى اتامانى لاۋازىمى بەرىلگەن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى قىزمەتىن قاتار اتقاراتىن باتىس ءسىبىر اسكەري وكرۋگى قولباسشىسىنىڭ باسقارۋىندا بولادى جانە اقمولا، سەمەي وبلىستارىنداعى اسكەرلەردىڭ بارىنە جەتەكشىلىك ەتەدى.

پاتشا جارلىعىنىڭ سوڭعى تارماعى­نان قايتا ۇيىمداستىرىلعان وبلىستاردىڭ كازاك اسكەرلەرىمەن مىقتاپ قورعالعانىن كورەمىز. ەندى دالاداعى مال باققان ەل تۇگىلى ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭنىڭ ءبارى قاراۋىلدا تۇردى.

1869 جىلعى 13 ناۋرىزدا باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى ىشكى ىستەر مينيس­ترىنە اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ  اشىلعانى تۋرالى مالىمەت بەردى.

وسى تەرريتوريالىق اكىمشىلىك ءبولىنىس­تەرگە بايلانىستى اقمولا وبلىسىنىڭ وڭتۇستىگىن باسقارۋ ءۇشىن جەدەل تۇردە سارىسۋ ۋەزى قۇرىلعان.

مىنا ءبىر دەرەك تە تاريح ءۇشىن ءمانسىز ەمەس دەپ ويلايمىز. اقمولا وبلىسى باس­قار­ماسىنىڭ قارجى شىعىنى 11 650 رۋبل بولىپ بەكىتىلدى. ال وبلىس پوليتسياسىنىڭ قۇرىلىمى ۋاقىتشا مەرزىمگە ەسەپتەلىپ، اقمولا ۋەزىنىڭ باستىعىنا باعىندىرىلدى. پوليتسيانىڭ پريستاۆى مەن نادزيراتە­لىنە، حات تاسۋشىسى مەن كەڭسە شىعىندا­رىنا 1800 رۋبل  جەتكىلىكتى بولدى.

وسى رەسمي مالىمەتتەرمەن تانىسقاندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ويلاماعان، ەسكەرمەگەن نارسەسى ءسىرا دا جوق شىعار دەيسىڭ. 1877 جىلدىڭ 19 قاراشاسىندا اقمولا وبلىس­تىق باسقارماسىنىڭ شتاتىنا ءۇىى كلاستى وبلىس ارحيتەكتورى قىزمەتى ەنگىزىلىپتى. ونىڭ زەينەتاقىسى ءۇ رازريادقا جاتقى­زىلىپ، 630 رۋبل جالاقى بەلگىلەن­گەن. وسى جىلعى 14 جەلتوقساندا وبلىس­تىق ستاتيستيكا كوميتەتى جۇمىسقا كىرىسكەن.

1878 جىلى 7 اقپاندا، ءسىرا وبلىستىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قارجىلاندىرۋ قيىنعا تۇسكەن شىعار، تايىنشا جانە كونستان­تينوۆ جارمەڭكەلەرىنە مالدارىگەرلىك-پوليتسيالىق باقىلاۋ جاساۋ، اقمولا ءوڭىرىنىڭ ساۋدا-وندىرىستىك مۇقتاجىن وتەۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اتالعان جارمەڭكە­لەردەن ەل ساتىپ العان ءار مالدان ايرىقشا اقشالاي سالىق جيناۋ جونىندە بۇيرىق بەرىلىپتى. بۇل سالىقتى جارمەڭكە­لەر كوميتەتتەرى قۇرىلعانشا ارنايى ىسساپارعا جىبەرىلگەن ادامدار جيناعان.

مىنا ءبىر جاڭالىق ءبىزدىڭ نازارىمىز­دى ەرەكشە اۋداردى.

1880 جىلعى 2 قازاندا وبلىستىڭ باسقارما باستىعى بۇرىن بولماعان جارعى قابىلدايدى. سونىڭ كەيبىر باپتارىن قاز-قالپىندا كەلتىرەيىك.

1. اقمولا وبلىسىنىڭ قازاقتارىنا كومەك رەتىندە، اتاپ ايتقاندا، ولار تابيعي اۋىر جاعدايلارعا دۋشار بولعاندا جانە ءۇي شارۋاشىلىعى مەن ءوندىرىسىن ساقتاپ دامىتۋ ءۇشىن وبلىستىق باسقارمانىڭ جانىنان نەسيە كاسساسى اشىلسىن.

ەسكەرتۋ. نەسيە تەك قانا اقمولا وبلىسىنىڭ قازاقتارىنا، ونىڭ ىشىندە شىن مۇقتاج بولعاندارعا بەرىلەدى.

2. نەسيە كاسساسىنىڭ اينالىم قارجىسى 28777 رۋبلدەن تۇرادى. قازاق­تاردان ولاردىڭ قوعامدارى جيناعان قايتارىم تولەمدەرى گەنەرال-گۋبەرناتور­دىڭ نۇسقاۋىمەن نەسيە قورىنا جىبەرىلەدى.

3. نەسيە مەنشىك جونىندەگى كىتاپتا تىركەلگەن قۇنى 10 رۋبلدەن 300 رۋبلگە دەيىن باعالاناتىن كيىز ءۇيى اتىنا جازىل­عان شاڭىراق يەسىنىڭ قولىنا بەرىلەدى.

ەسكەرتۋ. نەسيەنىڭ مولشەرى كاسسادا بار اقشانىڭ مولشەرىنە سايكەس انىقتا­لادى جانە نەسيە الۋشىعا تيەسىلى مۇلىك قۇنىنىڭ وننان ءبىر بولىگىنەن اسپايدى.

وسىنداي وزگەرىستەر ءار سالادا بولىپ جاتتى. 1881 جىلى 27 اقپاندا اقمولاداعى پريحود ۋچيليششەسىنە حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ۇيعارىمىمەن قالالىق ۋچيليششە مارتەبەسى بەرىلدى. سول جىلدىڭ 11 شىلدەسىندە ورىنبور گەنەرال-گۋبەرنا­تورلىعى تاراتىلدى. ءبىر جىلدان كەيىن 18 مامىردا باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتور­لىعى مەن باتىس ءسىبىر باس باسقارماسىنىڭ كەڭەسى دە جۇمىسىن توقتاتتى. ونىڭ ورنى­نا دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى قىزمەتى ەنگىزىلدى، شتاب-پاتەرى ومبى قالاسىنا ورنالاستىرىلدى. جاڭا گۋبەرنياعا اقمولا، سەمەي جانە تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنان بولىنگەن جەتىسۋ وبلىستارى قاراتىلدى.

1886 جىلى 17 اقپاندا اقمولا، پەترو­پاۆل، قارقارالى قالالارىندا ۋەزدىك قازىنالىق مەكەمەلەر اشىلدى. سونىڭ سالدارى ما، ىلە-شالا ءار شاڭىراقتان الىناتىن سالىق 4 رۋبلگە كوبەيتىلدى.

جاڭا وبلىستار، قالالار ەلدىڭ الەۋ­مەت­تىك ومىرىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر تۋعىزدى. ورتالىق شاھارلارعا كوپەس-ساۋداگەر­لەرمەن بىرگە سەنىمدى-سەنىمسىز جۇرت جان-جاقتان اعىلدى. الىس-جاقىننان ۇرلانعان مال-مۇلىك تە وسى جەرلەرگە توعىتىلدى. جوق ىزدەگەندەرمەن بىرگە باۋكەسپەلەر ساپىرىلىسىپ ءجۇردى.  جارمەڭكە سايىن قىزىنىپ العان ەلدىڭ توپ-توپ بولىپ قىرقىسۋى داستۇرگە اينالىپ كەتتى.

وسىنىڭ ءبارى اقمولادا 1890 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندە تۇرمەنىڭ اشىلۋىنا اكەلىپ سوقتى. ونى باسقاراتىن ۋاقىتشا شتات بەلگىلەندى.

ارقايسى جارتى ەۋروپانىڭ جەرىنە تەڭ ايماقتى الىپ جاتقان وبلىستاردى ءتيىمدى باسقارۋ وڭاي ەمەس ەدى. ولاردىڭ بيلىك جۇيەسى مەن قۇرىلىمى ارەدىك وزگەرىپ وتىردى. 1891 جىلى 25 ناۋرىزدا دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ شتاتى قايتا قارالدى، وعان قوسىمشا ازاماتتىق جانە قىلمىستىق سوت پەن پروكۋرورلىق باقىلاۋ پالاتاسى پايدا بولدى.

جاڭا ەرەجە بويىنشا وبلىستار ۋەز­دەر­گە بولىندە. اقمولا ۋەزىنە ومبى، اقمولا، اتباسار، پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ وڭىرلەرى ەندى. بۇل وزگەرىس شارۋاشىلىق جانە حالىق اعارتۋ سالالارىنا تىڭ كوز­قاراسىن الا كەلدى. 1895 جىلى 15 اقپاندا بۇرىن جابىلىپ قالعان قازاق مەكتەپتەرى قايتادان اشىلدى. 1897 جىلدىڭ 29 مامىرىندا اقمولا، سەمەي جانە جەتىسۋ ۋەزدەرى بىرنەشە ۋچاسكەلەرگە ءبولىنىپ، ارقايسىنا دارىگەر، فەلدشەر، فەلدشەر-اكۋشەر ايەل تاعايىندالدى. ولاردى دارىگەرلىك ينسپەكتورلار ىرىكتەپ، اسكەري گۋبەرناتورلاردىڭ بەكىتۋىنە ۇسىناتىن.

حالىق دەنساۋلىعىن قاداعالاۋعا تاعايىندالعاندار وزدەرىنە بەلگىلەنگەن اۋماقتارداعى  اۋىلدار مەن قالالار تۇرعىندارىنا تەگىن دارىگەرلىك قىزمەت كورسەتىپ، ءدارى-دارمەكتى  تەگىن تاراتتى. وسى شارالارعا قاجەتتى قارجى دارىگەرلىك ينسپەكتورلاردىڭ يەلىگىنە ءتۇسىپ، سولار بولەتىن. ولاردىڭ جالاقىسى 300 رۋبل بولۋى وسى قىزمەتكە ەلەۋلى ءمان بەرىلگەنىن كورسەتەدى. مۇنىڭ سىرتىندا كەڭسە شىعى­نىنا قوسىمشا 250 رۋبل جانە ءبولىندى.

اقمولا وبلىسىنداعى دەنساۋلىق ساق­تاۋ قىزمەتىنىڭ شتاتى قانداي بولعاندىعى جونىندە دە مالىمەت بار. بەكىتىلگەن ەرەجە بويىن­شا ارقايسى جىلىنا 1200 رۋبل ەڭبەكاقى الاتىن 15 ۋچاسكەلىك دارىگەر، 15 فەلدشەر (جىلدىق ەڭبەكاقىسى 200 رۋبل), 15 فەلدشەر-اكۋشەر ايەل (جىلدىق ەڭبەكاقىسى 360 رۋبل) جۇمىسقا قابىلدانعان. مۇنىمەن بىرگە ءىسساپارلاردا جۇرەتىن دارىگەرلىك دايىندىعى بار 19 ادام جانە بار.

1897 جىلى 19 جەلتوقساندا اقمولا وبلىسى ءسىبىر اسكەري وكرۋگىنە قاراتىلدى. وڭىردەگى اكىمشىلىك باسقارۋ رەفورماسى وسىمەن اياقتالدى.

 

اقمولا ۋەزى

ورتالىعى اقمولا قالاسى.

1909 جىلى قالادا 6939 ەر ادام، 7304 ايەل ەسەپكە الىنعان. ولاردىڭ 94-ءى دۆوريان، 11-ءى پراۆوسلاۆيا، 5-ەۋى مۇسىلمان ءدىن باسىلارى، 33-ءى قۇرمەتتى ازاماتتار، 93-ءى - كوپەستەر، 3201-ءى مەششان، 1655-ءى كرەستيان­دار، اسكەريلەر - 442, شەتەلدىكتەر - 7491, قالعاندارى - 227. پراۆوسلاۆيە ءدىنىن ۇستاناتىندار 6064, ەۆرەيلەر - 152, مۇسىلماندار - 7532. تۇرعىن ۇيلەردىڭ سانى - 1221, 1080 -اۋلا، ساۋدا لاۆكالارى - 185.

قالادا سول كەزدە جالعىز شىركەۋ بولىپتى، سيناگوگا دا جالعىز، مەشىت ەكەۋ. 104 زاۋىت-فابريكا جۇمىس ىستەگەن.

كونستانتين-ەلەنينسكايا جارمەڭكەسى 21 مامىر مەن 10 ماۋسىم ارالىعىندا قىزسا، وسى جەرگە جان-جاقتان 1 ميلليون 300 مىڭ ءرۋبلدىڭ مال-مۇلكى جەتكىزىلىپ، 2 ميلليون 600 مىڭ رۋبلگە ساۋدالانعان.

سول كەزدەگى ۋەزد باستىعى ساراي سوۆەت­نيگى الەكساندر گريگورەۆيچ نەحوروشكوۆ. ونىڭ كومەكشىسى، حات تاراتۋشىسى جانە اۋدارماشىلارى بولعان.

مەملەكەتتىك مەكەمەلەر:

1.كرەستيان باستىقتارىنىڭ اقمولا سەزى

2.اقمولا قازىنالىق كەڭسەسى

3.پوچتا-تەلەگراف كەڭسەسى

4.سوت

5.سالىق ينسپەكتورى كەڭسەسى

6.اكتسيزدىك باقىلاۋ كەڭسەسى

7.قونىس اۋدارۋشىلار باسقارما­سى­نىڭ اقمولا اۋىل شارۋاشىلىق قويماسى

8. دارىگەرلەر توبى: اقمولا جەرگىلىكتى لازارەتىنىڭ اعا دارىگەرى، اقمولا قونىس اۋدارۋشىلار پۋنكتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانە قالاداعى 15-ءىنشى ۋچاسكەنىڭ دارىگەرى.

9.             مال دارىگەرلەرى كەڭسەسى

10.قالا باسقارماسى

باستىعى - اقمولاداعى ءىرى كاسىپ يەسى ستەپان اندرەەۆيچ كۋبرين.

باسقارما مۇشەسى - پەتر گاۆريلوۆيچ يارۋشين. قالا  دۋماسىنىڭ حاتشىسى - ۆاسيلي يۆانوۆيچ كوشكين.

11.وقۋ-مادەنيەت ورىندارى:

-              3 كلاستىق قالالىق ۋچيليششە

-              اقمولا اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەبى

-              اقمولا قالالىق قوعامدىق كىتاپحاناسى

12.           پوچتا بولىمشەسى

ۋەزد بەن قالانىڭ باسقارۋ جۇيەسى مەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەرى وسى قۇرامدا ۇزاق ۋاقىت جۇمىس ىستەدى.

سول جىلى كوكشەتاۋ قالاسىندا 3523 ادام تۇرىپتى. ونىڭ 2058-ءى مەششان، 655-ءى كرەستيان، 393-ءى شەتەلدىكتەر. پراۆوسلاۆيە دىنىندەگىلەر - 2856, 647 ادام مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانعان. شىركەۋ بىرەۋ، مەشىت جوق. 45 زاۋىت-فابريكا بولىپتى.

كوكشەتاۋعا قاراعاندا اتباساردىڭ سالماعى باسىمداۋ. ءۇش شىركەۋ، ەكى مەشىت سالىنعان. جارمەڭكەلەر سانى بويىنشا اقمولادان دا اسىپ تۇسەدى. 10 ماۋسىمنان 5 شىلدەگە دەيىن اشىلاتىن پەتروۆسكايا، 27 قاراشادان 6 جەلتوقسانعا دەيىن جۇمىس ىستەيتىن زنامەنسكايا، 3-15 قىركۇيەكتە ەل جينالاتىن ۆوزدۆيجەنسكايا جارمەڭكەلەرى زامانىندا بۇكىل قازاق دالاسىنا بەلگىلى ەدى.

ساۋدا

جارمەڭكە قازاق دالاسىندا بىرنەشە ءمان-مازمۇنعا يە بولعانى بەلگىلى. ول الىس-بەرىستىڭ ىڭعايلى ورىنى بولۋىمەن قاتار مەرەكە-دۋماننىڭ دا وشاعى ەدى. ءانشى-كۇيشى، اقىن، پالۋان، باي-ماناپ جينالىپ، مال سوڭىنداعى كۇيبەڭ تىرلىك­تەن قاجىعان ەل ەمىن-ەركىن كوڭىل كوتە­رەتىن. ءار رۋدىڭ الدىلەرى جارمەڭكەلەرگە الدىن-الا دايىندالعان، اقىنىن باپتاعان، پالۋانىن شىڭداعان، جىگىتتەرىن قايراعان، جۇيرىگىن باۋىرىنان جاراتقان. الىس-جاقىن اندىزداپ جەتەتىن دۋمان كىمنىڭ كىم ەكەنىن  ايقىنداپ بەرەتىن. اقىنى جەڭگەن، پالۋانى جىققان جاق ايدارىنان جەل ەسىپ، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەسە، بەلدەسكەنى بۇگىلىپ، ەگەسكەنى ەڭكەيىپ ەڭسەسى تۇسكەندەرى باسىنان باعى تايعانداي تەڭسەلەتىن. جارمەڭكەدە ايتىلعان ءار ءسوز التى ايشىلىق جەردە جاڭعىرىعىپ، شىرقالعان ءان التى الاشقا شىعانداپ كەتەتىن.

جارمەڭكەلەرگە ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى، وتار-وتار قوي، تابىن-تابىن سيىر بارلىق ايماقتاردان ايدالاتىن. سابا-سابا قىمىز بەن قازى-قارتا، جال-جايا جەسەڭ دە ارمان، جەمەسەڭ دە ارمان ەدى. دالا حالقى وندىرمەيتىن ىدىس-اياق، شاي-قانتتى قالا كوپەستەرى بۇلداپ باعاتىن. ازيادان جەتكىزىلگەن كەزدەمە، كيىم-كەشەك پەن جەمىس-جيدەك الۋشىسىن تاپپاي قالمايتىن. ەۋروپاعا ءتان شىنى، تەمىر بۇيىمدار مەن ينە-ءجىپ ەلدىڭ، وپا-دالاپ، سىرعا-مونشاق قىزدىڭ ءزارۋ زاتى ەكەنىن بىلەتىن ساۋداگەرلەر باعاسىن تۇسىرمەي تۇرىپ الۋشى ەدى.

1890 جىلى اقمولا ۋەزىندەگى جارمەڭ­كەلەردە 8 ميلليون 73123 ءرۋبلدىڭ ساۋدا­س­ى جاسالعان. اكەلىنگەن مال اۋەلدە 1 ميلليون 525129 رۋبلگە باعالانسا، ساۋدا بارىسىندا 160 مىڭ رۋبلگە اسىپ ءتۇسىپتى.

جىل وتكەن سايىن جارمەڭكەلەرگە قىردان ايدالاتىن مالدىڭ سانى كەمي بەرگەنى بايقالادى. وعان جىرىندى ساۋداگەرلەردىڭ بازاردا مالدىڭ قۇنى ءوسىپ شىعا كەلەتىنىن ءبىلىپ، ەلگە وزدەرى شىعۋى، الىستان ارزانعا اكەتۋى سەبەپ.

جارمەڭكەلەردىڭ ىشىندە اقمولاداعى كونستانتينوۆ، اتباسارداعى پەتروۆ، پەترو­پاۆلدان 110 شاقىرىم جەردەگى تايىنشا جارمەڭكەلەرىنىڭ ساۋدا اينا­لى­مى اۋقىمدى بولدى. ولارعا كوپەستەر مەن داۋلەتتىلەر ءسىبىر مەن رەسەيدەن، ءتۇر­كىستان مەن قوقاننان كەرۋەن جونەلتتى.

جارمەڭكە كوميتەتتەرى سونى پايدا­لانىپ ساۋدا اياسىن بارىنشا كەڭەيتكەن، قارقارالىداعى قوياندى سەكىلدى اتاقتى جارمەڭكەلەرمەن بايلانىس جاساپ، ساتى­لا­تىن بۇيىمداردى ءوزارا كەلىسىپ وتىرعان.

كەلە-كەلە مۇنداي ساۋدا نۇكتەلەرى كوبەيە باستادى. اتباساردا - زنامەنس­كايا، كوكشەتاۋدا - قازان، ارىقبالىق ستانساسىندا الەكساندر-نەۆسكي، پەتروپاۆل ۋەزىندە روجدەستۆەنسكو-بوگورودسكايا، ميحالوۆسكايا، نيكولسكايا ت.ب. جارمەڭكەلەر از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ايماققا تانىلىپ ۇلگەردى.

كونستانتينوۆ جارمەڭكەسى

سالقىن كوكتەمدە اشىلاتىن بولعان­دىقتان اكەلىنگەن مال بۇل كەزدە از جانە ارىق بولاتىن. قازاقتار قالا تۇرعىن­دارىنىڭ سۇرانىسىن ەسكەرىپ شامالاپ جەتكىزىپ ءجۇردى. مۇنداعى ساۋدا نەگىزىنەن قارقارالىداعى قوياندى جارمەڭكەسى تاراعان سوڭ قىزادى. 10 - شىلدەدەن باستاپ كۇن سايىن جىلقى مەن سيىردى قوسىپ ەسەپتەگەندە توقسان مىڭ مال ايدالىپ اكەلەدى. 1890 جىلى وسى كەزدە 3923 جىلقى، 4133 سيىر، 88735 قوي، 25 تۇيە ءبىر كۇندە ساتىلعان ەكەن. مۇنىڭ سىرتىندا 20550 جىلقى تەرىسى، 147 مىڭ قوي مەن 3500 قوزى تەرىسى، 10948 تۇيە تەرىسى وتكىزىلگەن.

ەلدە مالدىڭ از بولماعانىن مىنا مالىمەتتەن كورە الامىز. تەك قانا كونستانتينوۆ جارمەڭكەسى ارقىلى ەكى ماۋسىمدا 1889 جىلى 521059 باس جىلقى مەن سيىر ساتىلعان.

پەتروۆ جارمەڭكەسى

ارقاداعى جول توراپتارىنىڭ ءبىرى اتباساردا، قولايلى جەردە ورنالاسقان. توبىل مەن ورىنبوردان، پەرم گۋبەر­نياسىنان، وڭتۇستىكتە بۇحاردان ءتۇرلى تاۋارلار ءۇستى-ۇستىنە كەلىپ جاتاتىن. 1890 جىلى وسىندا 287650 باس مال ساتىلىپ، قىر قازاقتارى 113 مىڭ 745 ءرۋبلدىڭ تۇرمىستىق بۇيىمدارىن الىپتى. جارمەڭكە سايىن 500 مىڭعا جۋىق ءرۋبلدىڭ مالى وتكىزىلىپ تۇرىپتى. ەل ءبىر قاتىناعاندا 3500 جىلقىدان، 4700 ءىرى قارادان، 27000 قويدان كەم اكەلمەگەن.

تايىنشاكول جارمەڭكەسى

15 ماۋسىمنان 30 تامىزعا دەيىن سوزىلا­تىن ساۋدا ءۇشىن جىل سايىن 150 كيىز ءۇي تىگىلەدى. وندا مال الاتىندار نەگى­زىنەن الىپساتارلار بولعان. قازاقتار اكەلگەن ءتورت تۇلىكتى تىك كوتەرىپ ساتىپ الىپ رەسەي جاققا جونەلتىپ وتىرعان. قىر مالىنىڭ ەتى ءدامدى ەكەنىن بىلەتىن ورىس اقسۇيەكتەرى ولارعا ارنايى تاپسى­رىس بەرەدى ەكەن. ال ءوز كەزەگىندە قوي مەن مارقا ەتىن پەتەربۋرگكە پاتشا سارايىنا جونەلتكەن. فرانتسۋز ماركيز دە كيۋستين "نيكولاي رەسەيى" اتتى ەڭبەگىندە سارايدا بولعانىن، ەرەكشە ءدامدى ەت جەپ، ونىڭ جاي-جاپسارىن سۇراعاندا، قىر قازاقتارىنان الدىرىلعان مارقا ەتى جانە جىلقىنىڭ قازىسى ەكەنىن ايتقانىن اجەپتاۋىر اڭگىمە ەتەدى.

قازاق مالى سونىمەن پاتشا داستار­حانىنا دا جەتكەن. جىل سايىن موسكۆا - 375 مىڭ، پەتەربۋرگ 345 مىڭ پۇت ەت الدىرتىپ وتىرىپتى، قارا حالىق ءۇشىن ەمەس، اقسۇيەكتەرگە.

ۆلاديمير گۋبەرنياسىنا -* 450, ودان ارىدە ەۋروپاعا، ماسەلەن رەۆەل مەن ليباۆاعا 405 مىڭ دانا تەرى جونەلتىلەدى ەكەن. بەرلين دە ساپالى تەرى بۇيىمدارى­نا قاجەتتى شيكىزاتتى قازاق دالاسىنان ىزدەگەن، جىلىنا 380 مىڭ دانا الدىرىپ وتىرعان.  مۇنىمەن قاتار پەتروپاۆل ارقىلى قازان مەن پەتەربۋرگكە 180 مىڭ پۇت  مال مايى جىبەرىلىپ تۇرعان. وسى بار­لىق مال ونىمدەرىنىڭ تەك پەتروپاۆل­دان عانا ءارى اسىرىلعان كولەمىن اقشاعى شاققاندا، 8 ميلليون رۋبل بولادى.

جارمەڭكەگە كەلسەك، مۇندا جىل سايىن 1 ميلليون 356 مىڭ 789 ءرۋبلدىڭ ساۋداسى جاسالىپ كەلىپتى. 1890 جىلى عانا 405943 مال، 80 مىڭ ءرۋبلدىڭ ءتۇرلى بۇيىمدارى وتكىزىلىپتى.

مالدى ءار تۇلىككە بولسەك: جىلقى - 2104, ءىرى قارا - 13700, قوي -205390. بۇلاردىڭ ىشىندە قاپالدان ۇزىن سانى - 92750, بىشپەكتەن -11050 باس مال ايدالىپ اكەلىپتى. سوعان قاراعاندا قازاق دالاسىنداعى جارمەڭكەلەر الاتاۋ قىرعىزدارى ءۇشىن دە ءتيىمسىز  بولماعان سەكىلدى.

ءار جارمەڭكەگە جەكە توقتالا بەرمەي، ولاردىڭ 1890 جىلعى جالپى كورسەتكىشىن قورىتىپ بەرەيىك.

1890 جىلى اقمولا، اتباسار، كوكشەتاۋ، پەتروپاۆل جارمەڭكەلەرىندە 10995 جىلقى، 23383 ءىرى قارا، 322675 قوي تىرىدەي ساتىلعان. ەت پەن تەرىسىن  ساۋداعا سالۋ ءۇشىن 24466 جىلقى مەن سيىر، 308195 قوي سويىلعان. جىلقىنىڭ - 175937, سيىردىڭ -161754, قويدىڭ - 1 ميلليون 185009, قوزىنىڭ -510459, تۇيەنىڭ -4712 تەرىسى وتكىزىلىپتى. ءدال وسىنداي كولەمدەگى مال مەن مال ونىمدەرى قازىرگى اقمولا مەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ساتىلمايدى. وسى وڭىرلەردە بۇگىندە سونشا جىلقى مەن سيىر، قوي مەن تۇيە بولسا، ول ۇلكەن بايلىق ەمەس پە؟..

 

الدان سمايىل، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 1 شىلدە 2009 جىل