الاشتى قولداۋشى: ساتىبالدى نۇربەكۇلى

(110 جىل بۇرىن قىتاي قازاقتارى اتىنان وقۋ-بىلىمگە كومەك سۇراپ رەسەي قازاقتارىنا ارناۋلى حات جازعان: ساتىبالدى نۇربەكۇلى)

XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىر باسىندا رەسەيلىك تۇركىلەر اراسىندا «ءجاديتيزىم» دەپ اتالاتىن جالپى قوعامدىق-ساياسي جانە اعارتۋشىلىق قوزعالىس ورىن العانى بەلگىلى. بۇل قوزعالىسقا ءۇن قوسۋشىلار قاتارىندا قازاقتار دا بولدى. قازاق زيالىلارى ۇلتتىڭ بىرلىگىن، جەردىڭ تۇتاستىعىن ويلاپ، حالىقتى وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن اعارتۋشىلىق جانە ىسكەرلىك جولعا سالۋدى كوزدەدى.

قازاقتار اراسىنداعى ءجاديتيزىم كەيىن الاش قوزعالىسنا ۇلاستى. ۇلتتىق قوزعالىستان شەتەلدەگى قازاقتار دا قاعىس قالمادى. العاشىندا تاتار گازەت-جۋرنالدارىنا جازىلۋ ارقىلى «ءجاديتيزىم» قوزعالىسىمەن ەتەنە تانىس بولدى. كەيىن، «ايقاپ» پەن «قازاق» سىندى ۇلتتىق باسىلىمدار ارقىلى الاش قوزعالىسىنىڭ ءبىرتۇتاس ۇلتتىق يدەيالارىنا توپتالدى. ۇلتتىق باسىلمدارعا قولداپ كورسەتىپ، حابارلار جازىپ، كومەككە اقشا جىبەرىپ تۇردى. بۇلاردىڭ قاتارىندا ىلە ۋالاياتىنداعى جاديتتىك وقۋعا جاناشىرلىق تانىتىپ، ءوزى باس بولىپ مەكتەپ اشىپ، الاشتى قولداپ «ازامات» سەرىكتىگىنە مۇشەلىك جارنا قوسقان ساتىبالدى نۇربەكۇلى دا بار ەدى. 

ساتىبالدى نۇربەكۇلى وسپانوۆ دەرەكتەردە 1870 جىلى كۇنەس اۋدانىندا دۇنيەگە كەلدى دەلىنەدى. ساتىبالدى ەسىمى دە ىرىمداپ قويىلعان-دى. قازاقتىڭ ەسكىلىكتى ىرىمى بويىنشا «ساتىبالدى» بالاسى توقتاماعان ادامداردىڭ ادەيى قوياتىن ەسىمى بولاتىن. نۇربەك بالاسى توقتاماعان سوڭ دۇنيەگە جاڭا كەلگەن نارەستەسىن قىرىق ءۇيدىڭ جابىعىنان ءتۇسىرىپ، قىرىق كەمپىردىڭ تاقىمىنان وتكىزىپ، بوگدە ءبىر كەمپىرگە باقتىرادى. كەيىن نارەستەنىڭ اكەسى نۇربەك پەن شەشەسى كۇنگەي مويىندارىنا قۇرىم كيىز ءىلىپ، ەكى ارقا شومشەك كوتەرىپ بارىپ بالاسىنا باققان كەمپىردەن قايتادان ىرىم بويىنشا ساتىپ الادى. سونىمەن بۇل بالاعا «ساتىبالدى» دەگەن ەسىم قويىلادى.

ساتىبالدى نۇربەكۇلى ىرگەتاسىن قالاعان «تالدى مەكتەبىنىڭ» ديرەكتورى يماممۇحامەت اقساقال: «نۇربەكتىڭ باللارىنىڭ ىشىندە ساتىبالدى وتە زەرەك بولعان، سوندىقتان ناعاشىلارى ونى ارنايى اۋىلدارىنا اپارىپ، بالالارىن وقىتتىرعان ەدى»، دەيدى. ساتىبالدى 16 جاسىندا شاپشالداعى تەمىر رۋى وتەگەن (اتاقتى باكەي باتىردىڭ اكەسى) دەگەن ناعاشىسىنا بارىپ بالا وقىتادى. كەلەر جىلى 1887 جىلدان باستاپ اۋىلىنا قايتىپ ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسادى. قىزاي بولىسى ۋپراۆيتەلىنىڭ جاردەمشىسى بولادى. قىزاي بولىستارىن ۇيىمداستىرىپ ورىنبوردان شىعىپ تۇراتىن تاتاردىڭ «ۋاقىت» گازەتىن جانە  «شۋرا» جۋرنالىنىڭ 10 جۋىق سانىن ارناۋلى جازدىرتىپ الىپ تۇرادى. 

1909 جىلى ساتىبالدى ورال ءوڭىرىنىڭ تۋماسى، وزىنەن 5-6 جاس كىشى مولداعالي بەكتۇرلىۇلىمەن تانىسادى. مولداعالي كىشى ءجۇز الشىن اتا ۇرپاعى، تۇركيادا وقىپ، ەۋروپانى ارالاپ قايتقان جىگىت ەدى. ساتىبالدى دا مولداعاليدىڭ قاتارداعى ادام ەمەس  كورگەنى، كوكەيگە تۇيگەنى كوپ زيالى ەكەنىن بىردەن بىلەدى. كۇنەسكە مۇعالىم بولۋعا ۇسىنىسپەن شاقىرىپ، كەيىننەن ءوز قارىنداسىن قوسىپ وتاۋ تىگىپ بەرەدى. مولداعالي بەكتۇرلىۇلى 1932 جىلعا دەيىن ىلە ۋالاياتىندا، ساتىبالدى اۋىلىندا تۇرىپ اعارتۋشىلىقپەن اينالىسادى. «ايقاپ»، «قازاق» باسىلىمدارىنا قىزاي حابارلارىن جازىپ تۇرعان ءتىلشىسى بولدى. 1926 جىلى تۋعان جەرى ورالعا بارادى. 1927 جىلعى ورال گۋبەرنەسىنىڭ ولكەلىك گازەتى «قىزىل تۋدىڭ» كەي ساندارىندا حالقارالىق ءتىلشى رەتىندە قىتايدان جىبەرگەن حابارلارى كەزدەسەدى. 1932 جىلى ىلە ۋالاياتىندا قايتىس بولىپ، جايىق بويىندا تۋىلعان الاش ازاماتىنا ىلە بويىنان توپىراق بۇيىرادى. («الاشتىڭ الىستاعى ءتىلشىسى - مۇعالىم مولداعالي»). 

ساتىبالدىنىڭ ۇسىنىسىمەن بارعان مولداعالي مۇعالىمنىڭ تانىستارى دا كەيىننەن ىلە ۋالاياتىنىڭ وزگە اۋماقتارىندا مۇعالىم بولدى. مىسالى: تاتار مۇعالىم ءاسلامدى شاپقىداعى قۋان زاڭگىگە تانىستىرادى، ءسالاحي دەگەن مۇعالىمدى شاپقىداعى ءسادى رۋىنا تانىستىرادى، ءسالاحي مۇعالىمدى كەيىننەن نوعايبەك ەستەمەسۇلى (الماتىدان، كەيىننەن تۇركيادان وقىعان ىلە ۋالاياتىنىڭ زيالى قازاعى) ءوزى سالدىرعان مەكتەپكە ۇسىنىس ەتەدى. جاديتتىك وقۋ مەن قاتار الاش يدەياسىنىڭ دا تارالۋىنا باستاماشى بولادى. ال مولداعالي سولاردىڭ العاشقىلارى ەدى. «بۇل كۇندە قىزايدا ءۇش مۇعالىم بار. ەكەۋى نوعاي، بىرەۋى قازاق. قازاق مۇعالىم مولداعالي (موللاعالي) بەكتۇرلين دەگەن جىگىت. كۇنەستە ساتىبالدى نۇربەك ۇلىنىڭ قولىندا تۇرعان. بۇل مىرزانىڭ تاربيەسىندە 4 جىلدان بەرلى ءابتدانى (باستاپقى) ءبولىمدى 80 بالا ءبىتىردى. تابىلسا دا قازىرگى كۇندە وقۋشى دا ءھام وقىتتىرۋشى دا شامالى. حۇكۇمەتتىڭ ءامىرى بويىنشا مەكتەپ مەدرەسەلەر سالىنعان سوڭ كوبەيەر دەپ ويلايمىز» («ايقاپ». № 11. 1913). 

ساتىبالدى اۋىلىندا مولداعالي بەكتۇرلىۇلى 1909 جىلدان 1926 جىلعا دەيىن مۇعالىم بولىپ تۇردى. بۇل تۋرالى «كۇنەس تاريحي ماتەريالدارى» جيناعىندا مىناداي دەرەكتەر بار: «موللاعالي بەكتۇرلين اتتى وقىمىستىنى ساتىبالدى نۇربەكۇلى ۇسىنىس ەتىپ اكەلىپ، حالىقتى ۇيىمداستىرىپ كۇنەستىڭ المالى دەگەن جەرىندە 1926 جىلعا دەيىن بالا وقىتقان. نۇسىپقان كونبايۇلى، ابەۋ قۇدىشۇلى، قوجاحمەت ساتىبالدىۇلى، داۋىتبەك قاتارلىلار وسى مولداعاليدان وقىپ ساۋاتتاندى» (كۇنەس تاريحي ماتەريالدارى (ۇلتتىق وقۋ-اعارتۋ تاريحى جانە اعارتۋشىلارى) №12 توم. 2012. 2 ب). بۇل مەكتەپتەن تالابىن ۇشتاپ، تۇلەتىپ ۇشىرعان شاكىرتتەرى كەيىن ايتۋلى تۇلعالارعا اينالادى. ايتالىق، شىڭجاڭداعى الاش يدەياسىنىڭ ءىزىن جالعاعان ساياسي ۇيىم – قازاق-قىرعىز ۇيىشماسىن، ودان كەيىن ولكەلىك وقۋ-اعارتۋدى باسقارعان ابەۋ قۇدىشۇلى، ولكەلىك جاۋاپتى قىزمەتتەردە ەلگە ەڭبەك سىڭىرگەن نۇسىپقان كوڭبايۇلى قاتارلىلار بار ەدى.

ساتىبالدى نۇربەكۇلى 1910 جىلى قىتاي قازاقتارى اتىنان وقۋ-بىلىمگە، اعارتۋ ىستەرىنە كومەك سۇراپ رەسەي اۋماعىنداعى 6 ميلليون قازاققا ارناۋلى سالەم جولدايدى. بۇل كەزەڭدە قىتاي اۋماعىندا 35 بولىس قازاقتار تۇراتىن-دى. سول 35 بولىس قازاقتىڭ اتىنان جازعان حات ورىنبوردا شىعىپ تۇرعان تاتاردىڭ «ۋاقىت» گازەتىنىڭ 1911 جىل 27 اقپانىنداعى №738 سانىندا «قىتاي قازاقتارى» دەگەن اتپەن باسىلدى. 

«ءبىز روس قازاقتارى سەكىلدى كوپ ەمەسمىز. بۇكىل قىتايدا ياعني شاۋەشەك، ءۇرىمشى، التاي ءھام قۇلجا جاعىندا بارلىعى 35 ۆولىس قازاق بار: لىكىن ىلگەرى باسۋ ءھام مادەنيەت جاعىنان ءحالىمىز جامان» - دەپ كۇيىنىش بىلدىرە كەلىپ، التى ميلليون قازاققا سالەم ايتىپ، رۋحاني كومەك، ازاماتتىق قولداۋ كۇتەدى. 

«ءبىز قىتاي قازاقلارى ىلگەرى كەتۋ ءھام مادەني بولۋ قيمىلىن روسياداعى قازاق قارىنداسلارىمىزدان كۇتەمىز. ولار وندا التى ميليونداپ بار. اسىرەسە ورال ءھام تورعاي قازاقلارىنىڭ روس مەكتەپلەرىندە ءھام بۇحارا مەدرەسەلەرىندە وقۋشىلارى كوپ. بۇحارا مەدرەسەلەرىندە وقىعانلارندان دۇنيەگە كوپ قىزمەتلار كۇتە الماساق دا، روس مەكتەپلەرىندە وقۋشىلارىنىڭ قازاقلارعا كوپ قىزمەتى تيەر، ولاردىڭ مادەني بولىپ ىلگەرى كەتۋىنە سەبەپ بولارلار دەپ ءۇمىت ەتەمىز. ولاردان كورىپ ءبىز قىتاي قازاقلارىدا كوزىمىزدى اشىپ، دۇنيە كورە باستار ەدىك». 

حات سوڭىندا، «بىراق ءبىز ءوزىمىزدىڭ ناداندىعىمىزعا، بەيعامدىعىمىزعا وكىنەمىز. ءبىزدىڭ بارلىق كەمشىلىگىمىزدىڭ باسى سول. حالقىمىزدىڭ الدىندا ءجۇرىپ حزمەت ەتۋشىلەرىمىز جوق. بولماسا حالىق جاقسى جاماندى تەز ايىراتۇعىن».

 جاڭاشا وقۋدى قولداپ، ۇلتتىق يدەيانى ۇستانىم ەتە وتىرىپ جازىلعان بۇل حاتتى قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالىن شىعارۋشىسى مۇحامەتجان سەرالين مىرزا ارناۋلى تۇردە «ايقاپتىڭ» №3 سانىنىڭ «سىرتقى حابارلار» بولىمىندە كوشىرىپ جاريالاسا، الماتىداعى «سەميرەچەنسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتى، مۇسىلمانشا بەتىنىڭ جاۋاپتىسى، جەتىسۋداعى الاش قايرەتكەرى ىبرايىم جايناقوۆ مىرزا دا كوشىرىپ باسىپ، ازاماتتىق پىكىرىن ايتىپ، قىتايداعى قانداستارىنا قولداۋ كورەسەتكەن-ءدى. 

ىلە ۋالاياتىنداعى قىزايلار جوعارىدا ايتىلعانداي تاتار گازەت-جۋرنالدارىنان سىرت قازاقتىڭ العاشقى ۇلتتىق باسىلىمدارى «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتتەرىن جازدىرىپ الىپ تۇردى. «ايقاپ» جۋرنالىن، ساتىبالدى اۋىلىنداعى مولداعالي بەكتۇرليننىڭ باستاماسىمەن 1912 جىلدارى قىتاي قازاقتارى ون باس شامالى ادام جازدىرىپ الىپ تۇرعانىن سەرالين مىرزا ارناۋلى اتاپ وتەدى. قىزاي بولىستارى قيىر قونىپ، شەت جايلاپ  جۇرسە دە ەلدەگى ءار وزگەرىسكە سەرگەك قاراپ، بارىنشا ءۇن قوسىپ، بەلسەندىلىك تانىتىپ، تىلەۋلەس بولىپ وتىردى. قارعا تامىرلى قازاقتى الاش تۋى استىنا بىرىگۋگە شاقىردى. ايتالىق، 1916 جىلى قىزاي ەلىنىڭ يگى-جاقسىلارى «ازامات» سەرىكتىگىنە جارنا قوسىپ، گازەت ءىسىنىڭ اقساماۋىنا بارىنشا اتسالىسادى. ماقسۇد ساسانوۆ، ساتىبالدى نۇربەكۇلى، قۇسبولات بايبولاتۇلى، جايىربەك ساسانۇلى، مولداعالي بەكتۇرلىۇلى راكحيم اقىلبەكۇلى ءھام جيەنالى مەيىرمانۇلدارى قاتارلى ازاماتتار قۇلجادان اقشا جيناپ جىبەرەدى. بۇل تۋرالى «قازاق» گازەتىنىڭ №222 سانىندا «باسپاحانا تۋرالى» دەگەن حابار باسىلادى. «الاش ۇراندى قازاق بالاسى «ءاۋ» دەسىپ، قولعا العان ىسىنەن بىزدە قۇر قالمالىق دەدىك» -  دەيدى. تۋى بولەك بولسا دا تىلەگى ءبىر، جۇرت بولەك بولسا دا جۇرەگى ءبىر ەكەندىكتەرى جانە الاشتىڭ تۇتاستىعى تۋرالى بىلاي دەيدى: «الاش تۋىنىڭ استىنا بىزدە قوسىلدىق. قاراڭعى ءبىر شەت جەردەن بىزدەر قوسىلعاندا، باسقا كوزى اشىق، كوڭىلى سەرگەك قاي قازاق قاراپ قالار دەيمىز». وسىلاي، بارشا الاش ۇراندى قازاق حالقىن الاش تۋىنىڭ استىنا بىرىگۋگە ۇندەۋ تاستايدى.

ىلە ۋالاياتىندا ءجاديتيزىمدى قولداپ جاڭاشا مەكتەپ اشىپ، الاشقا ۇرانداس ساتىبالدى نۇربەكۇلى 1930 جىلداردان كەيىن كۇنەس قازاق-قىرعىز ۇيىشماسىن باسقارىپ تۇرعان ۋاقىتىندا اۋىل سايىن مەكتەپ اشۋ جۇمىسىن بارىنشا جالپىلاستىرادى. سول جىلدارى قۇرىلعان تالدى «تۇران» مەكتەبى، ۇشبۇلاق «مىس» مەكتەبى، ارالتوبە «جالشى» مەكتەبى، ۇشكەپتەر «قاناباي» مەكتەبى، قارابۋرا «ءسۇيىنباي» مەكتەبى، قىزىلتال «ەسىمبەك» مەكتەبى، «اقبۇرقان» مەكتەبى، اقبۇلاق ساعا «قاسىمبەك» مەكتەبىنىڭ شاڭىراعى كوتەرىلەدى (قابيموللا مانجىباەۆ. «قازاق وقۋ-اعارتۋ تاريحىنان قىسقاشا دەرەكتەر». شىنجاڭ حالىق باسپاسى. 2009 ج. 338 ب). وسىلايشا، قازاق حالقىنىڭ وقۋ-اعارتۋى مەدرەسە تۇرىندەگى مەكتەپتەن زاماندىق ارناعا تۇسكەن، عىلىمي ءبىلىم ۇيرەتەتىن، جاڭاشا مەكتەپتكە اينالادى. 

قورىتا كەلگەندە ەسكى وقۋ مەن قاراڭعىلىق جايلاعان قوعامدا قيىر قونىپ، شەت جايلاعان قازاق دالاسنىڭ ءبىر شەتىندە العاش جاڭاشا وقۋدى جالپىلاستىرىپ، باستاماشى بولعان، تۇگەل قازاقتى الاش تۋى استىنا بىرىگۋگە ۇندەگەن – ساتىبالدى نۇربەكۇلى سياقتى اعارتۋشىلاردىڭ ەڭبەگى، يگى ىستەرى ۇرپاقتارعا ونەگە بولىپ قالا بەرمەك...

اباي مىرزاعالي

Abai.kz