Alashty qoldaushy: Satybaldy Núrbekúly

(110 jyl búryn Qytay qazaqtary atynan oqu-bilimge kómek súrap Resey qazaqtaryna arnauly hat jazghan: Satybaldy Núrbekúly)

XIX ghasyrdyng sony men XX ghasyr basynda reseylik týrkiler arasynda «jәditiyzim» dep atalatyn jalpy qoghamdyq-sayasy jәne aghartushylyq qozghalys oryn alghany belgili. Búl qozghalysqa ýn qosushylar qatarynda qazaqtar da boldy. Qazaq ziyalylary últtyng birligin, jerding tútastyghyn oilap, halyqty órkeniyetti elder qataryna qosu ýshin aghartushylyq jәne iskerlik jolgha saludy kózdedi.

Qazaqtar arasyndaghy jәditiyzim keyin alash qozghalysna úlasty. Últtyq qozghalystan sheteldegi qazaqtar da qaghys qalmady. Alghashynda tatar gazet-jurnaldaryna jazylu arqyly «jәditiyzim» qozghalysymen etene tanys boldy. Keyin, «Ayqap» pen «Qazaq» syndy últtyq basylymdar arqyly alash qozghalysynyng birtútas últtyq iydeyalaryna toptaldy. Últtyq basylmdargha qoldap kórsetip, habarlar jazyp, kómekke aqsha jiberip túrdy. Búlardyng qatarynda Ile ualayatyndaghy jәdittik oqugha janashyrlyq tanytyp, ózi bas bolyp mektep ashyp, alashty qoldap «Azamat» seriktigine mýshelik jarna qosqan Satybaldy Núrbekúly da bar edi. 

Satybaldy Núrbekúly Ospanov derekterde 1870 jyly Kýnes audanynda dýniyege keldi delinedi. Satybaldy esimi de yrymdap qoyylghan-dy. Qazaqtyng eskilikti yrymy boyynsha «Satybaldy» balasy toqtamaghan adamdardyng әdeyi qoyatyn esimi bolatyn. Núrbek balasy toqtamaghan song dýniyege jana kelgen nәrestesin qyryq ýiding jabyghynan týsirip, qyryq kempirding taqymynan ótkizip, bógde bir kempirge baqtyrady. Keyin nәrestening әkesi Núrbek pen sheshesi Kýngey moyyndaryna qúrym kiyiz ilip, eki arqa shómshek kóterip baryp balasyna baqqan kempirden qaytadan yrym boyynsha satyp alady. Sonymen búl balagha «Satybaldy» degen esim qoyylady.

Satybaldy Núrbekúly irgetasyn qalaghan «Taldy mektebinin» diyrektory Imammúhamet aqsaqal: «Núrbekting ballarynyng ishinde Satybaldy óte zerek bolghan, sondyqtan naghashylary ony arnayy auyldaryna aparyp, balalaryn oqyttyrghan edi», deydi. Satybaldy 16 jasynda Shapshaldaghy Temir ruy Ótegen (ataqty Bәkey batyrdyng әkesi) degen naghashysyna baryp bala oqytady. Keler jyly 1887 jyldan bastap auylyna qaytyp el basqaru isine aralasady. Qyzay bolysy upraviytelining jәrdemshisi bolady. Qyzay bolystaryn úiymdastyryp Orynbordan shyghyp túratyn tatardyng «Uaqyt» gәzetin jәne  «Shura» jurnalynyng 10 juyq sanyn arnauly jazdyrtyp alyp túrady. 

1909 jyly Satybaldy Oral ónirining tumasy, ózinen 5-6 jas kishi Moldaghaly Bektúrlyúlymen tanysady. Moldaghaly Kishi jýz Alshyn ata úrpaghy, Týrkiyada oqyp, Europany aralap qaytqan jigit edi. Satybaldy da Moldaghalidyng qatardaghy adam emes  kórgeni, kókeyge týigeni kóp ziyaly ekenin birden biledi. Kýneske múghalim bolugha úsynyspen shaqyryp, keyinnen óz qaryndasyn qosyp otau tigip beredi. Moldaghaly Bektúrlyúly 1932 jylgha deyin Ile ualayatynda, Satybaldy auylynda túryp aghartushylyqpen ainalysady. «Ayqap», «Qazaq» basylymdaryna qyzay habarlaryn jazyp túrghan tilshisi boldy. 1926 jyly tughan jeri Oralgha barady. 1927 jylghy Oral gubernesining ólkelik gazeti «Qyzyl tudyn» key sandarynda halqaralyq tilshi retinde qytaydan jibergen habarlary kezdesedi. 1932 jyly Ile ualayatynda qaytys bolyp, Jayyq boyynda tuylghan alash azamatyna Ile boyynan topyraq búiyrady. («Alashtyng alystaghy tilshisi - múghalim Moldaghaliy»). 

Satybaldynyng úsynysymen barghan Moldaghaly múghalimning tanystary da keyinnen Ile ualayatynyng ózge aumaqtarynda múghalim boldy. Mysaly: tatar múghalim Áslamdi Shapqydaghy Quan zәngige tanystyrady, Sәlahy degen múghalimdi Shapqydaghy Sәdi ruyna tanystyrady, Sәlahy múghalimdi keyinnen Noghaybek Estemesúly (Almatydan, keyinnen Týrkiyadan oqyghan Ile ualayatynyng ziyaly qazaghy) ózi saldyrghan mektepke úsynys etedi. Jәdittik oqu men qatar alash iydeyasynyng da taraluyna bastamashy bolady. Al Moldaghaly solardyng alghashqylary edi. «Búl kýnde qyzayda ýsh múghalim bar. Ekeui noghay, bireui qazaq. Qazaq múghalim Moldaghaly (Mollaghali) Bektúrlin degen jigit. Kýneste Satybaldy Núrbek úlynyng qolynda túrghan. Búl myrzanyng tәrbiyesinde 4 jyldan berli әbtdany (bastapqy) bólimdi 80 bala bitirdi. Tabylsa da qazirgi kýnde oqushy da hәm oqyttyrushy da shamaly. Hýkýmetting әmiri boyynsha mektep medreseler salynghan song kóbeyer dep oilaymyz» («Ayqap». № 11. 1913). 

Satybaldy auylynda Moldaghaly Bektúrlyúly 1909 jyldan 1926 jylgha deyin múghalim bolyp túrdy. Búl turaly «Kýnes tarihy materiyaldary» jinaghynda mynaday derekter bar: «Mollaghaly Bektúrlin atty oqymystyny Satybaldy Núrbekúly úsynys etip әkelip, halyqty úiymdastyryp Kýnesting Almaly degen jerinde 1926 jylgha deyin bala oqytqan. Nýsipqan Kónbayúly, Ábeu Qúdyshúly, Qojahmet Satybaldyúly, Dәuitbek qatarlylar osy Moldaghalidan oqyp sauattandy» (Kýnes tarihy materiyaldary (Últtyq oqu-aghartu tarihy jәne aghartushylary) №12 tom. 2012. 2 b). Búl mektepten talabyn úshtap, týletip úshyrghan shәkirtteri keyin aituly túlghalargha ainalady. Aytalyq, Shynjandaghy alash iydeyasynyng izin jalghaghan sayasy úiym – qazaq-qyrghyz úiyshmasyn, odan keyin ólkelik oqu-aghartudy basqarghan Ábeu Qúdyshúly, ólkelik jauapty qyzmetterde elge enbek sinirgen Nýsipqan Kónbayúly qatarlylar bar edi.

Satybaldy Núrbekúly 1910 jyly Qytay qazaqtary atynan oqu-bilimge, aghartu isterine kómek súrap Resey aumaghyndaghy 6 million qazaqqa arnauly sәlem joldaydy. Búl kezende qytay aumaghynda 35 bolys qazaqtar túratyn-dy. Sol 35 bolys qazaqtyng atynan jazghan hat Orynborda shyghyp túrghan tatardyng «Uaqyt» gәzetining 1911 jyl 27 aqpanyndaghy №738 sanynda «Qytay qazaqtary» degen atpen basyldy. 

«Biz Ros qazaqtary sekildi kóp emesmiz. Býkil Qytayda iaghny Shәueshek, Ýrimshi, Altay hәm Qúlja jaghynda barlyghy 35 volys qazaq bar: likin ilgeri basu hәm mәdeniyet jaghynan halimiz jaman» - dep kýiinish bildire kelip, Alty million qazaqqa sәlem aityp, ruhany kómek, azamattyq qoldau kýtedi. 

«Biz qytay qazaqlary ilgeri ketu hәm mәdeny bolu qimylyn rosiyadaghy qazaq qaryndaslarymyzdan kýtemiz. Olar onda alty miliondap bar. Ásirese Oral hәm Torghay qazaqlarynyng ros mekteplerinde hәm Búhara medreselerinde oqushylary kóp. Búhara medreselerinde oqyghanlarndan dýniyege kóp qyzmetlar kýte almasaq da, ros mekteplerinde oqushylarynyng qazaqlargha kóp qyzmeti tiyer, olardyng mәdeny bolyp ilgeri ketuine sebep bolarlar dep ýmit etemiz. Olardan kórip biz qytay qazaqlaryda kózimizdi ashyp, dýnie kóre bastar edik». 

Hat sonynda, «Biraq biz ózimizding nadandyghymyzgha, beyghamdyghymyzgha ókinemiz. Bizding barlyq kemshiligimizding basy sol. Halqymyzdyng aldynda jýrip hzmet etushilerimiz joq. Bolmasa halyq jaqsy jamandy tez aiyratúghyn».

 Janasha oqudy qoldap, últtyq iydeyany ústanym ete otyryp jazylghan búl hatty qazaqtyng túnghysh jurnalyn shygharushysy Múhametjan Seralin myrza arnauly týrde «Ayqaptyn» №3 sanynyng «Syrtqy habarlar» bóliminde kóshirip jariyalasa, Almatydaghy «Semiyrechenskie oblastnye vedomosti» gazeti, músylmansha betining jauaptysy, Jetisudaghy alash qayretkeri Ybrayym Jaynaqov myrza da kóshirip basyp, azamattyq pikirin aityp, qytaydaghy qandastaryna qoldau kóresetken-di. 

Ile ualayatyndaghy qyzaylar jogharyda aitylghanday tatar gәzet-jurnaldarynan syrt qazaqtyng alghashqy últtyq basylymdary «Ayqap» jurnaly men «Qazaq» gazetterin jazdyryp alyp túrdy. «Ayqap» jurnalyn, Satybaldy auylyndaghy Moldaghaly Bektúrlinnyng bastamasymen 1912 jyldary qytay qazaqtary on bas shamaly adam jazdyryp alyp túrghanyn Seralin myrza arnauly atap ótedi. Qyzay bolystary qiyr qonyp, shet jaylap  jýrse de eldegi әr ózgeriske sergek qarap, barynsha ýn qosyp, belsendilik tanytyp, tileules bolyp otyrdy. Qargha tamyrly qazaqty Alash tuy astyna biriguge shaqyrdy. Aytalyq, 1916 jyly qyzay elining iygi-jaqsylary «Azamat» seriktigine jarna qosyp, gazet isining aqsamauyna barynsha atsalysady. Maqsúd Sasanov, Satybaldy Núrbekúly, Qúsbolat Baybolatúly, Jayyrbek Sasanúly, Moldaghaly Bektúrlyúly Rakhim Aqylbekúly hәm Jiyenәli Meyirmanúldary qatarly azamattar Qúljadan aqsha jinap jiberedi. Búl turaly «Qazaq» gazetining №222 sanynda «Baspahana turaly» degen habar basylady. «Alash úrandy qazaq balasy «Áu» desip, qolgha alghan isinen bizde qúr qalmalyq dedik» -  deydi. Tuy bólek bolsa da tilegi bir, júrt bólek bolsa da jýregi bir ekendikteri jәne alashtyng tútastyghy turaly bylay deydi: «Alash tuynyng astyna bizde qosyldyq. Qaranghy bir shet jerden bizder qosylghanda, basqa kózi ashyq, kónili sergek qay qazaq qarap qalar deymiz». Osylay, barsha alash úrandy qazaq halqyn alash tuynyng astyna biriguge ýndeu tastaydy.

Ile ualayatynda jәditiyzimdi qoldap janasha mektep ashyp, alashqa úrandas Satybaldy Núrbekúly 1930 jyldardan keyin Kýnes qazaq-qyrghyz úiyshmasyn basqaryp túrghan uaqytynda auyl sayyn mektep ashu júmysyn barynsha jalpylastyrady. Sol jyldary qúrylghan Taldy «Túran» mektebi, Úshbúlaq «Mys» mektebi, Araltóbe «Jalshy» mektebi, Ýshkepter «Qanabay» mektebi, Qarabura «Sýiinbay» mektebi, Qyzyltal «Esimbek» mektebi, «Aqbúrqan» mektebi, Aqbúlaq sagha «Qasymbek» mektebining shanyraghy kóteriledi (Qabimolla Mәnjibaev. «Qazaq oqu-aghartu tarihynan qysqasha derekter». Shynjang halyq baspasy. 2009 j. 338 b). Osylaysha, qazaq halqynyng oqu-aghartuy medrese týrindegi mektepten zamandyq arnagha týsken, ghylymy bilim ýiretetin, janasha mekteptke ainalady. 

Qoryta kelgende eski oqu men qaranghylyq jaylaghan qoghamda qiyr qonyp, shet jaylaghan qazaq dalasnyng bir shetinde alghash janasha oqudy jalpylastyryp, bastamashy bolghan, týgel qazaqty alash tuy astyna biriguge ýndegen – Satybaldy Núrbekúly siyaqty aghartushylardyng enbegi, iygi isteri úrpaqtargha ónege bolyp qala bermek...

Abay Myrzaghaliy

Abai.kz