ءماجىلىس دەپۋتاتى قازىبەك يسا ۇكىمەت باسشىسى اسقار مامينگە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن انىقتاۋدى، بارلىق مەملەكەتتىك قىزمەتشى ءۇشىن قازاق ءتىلىن ءبىلۋ مىندەتىن ەنگىزۋدى تالاپ ەتتى.

قازاق ءتىلى شىنايى ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالىپ، ەلدىڭ ءار ازاماتى ءبىلۋى مىندەتتى مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى ءۇشىن ۇكىمەت قابىلداۋى كەرەك ناقتى ءتورت ۇسىنىستى ايتتى. ءبىز قازىبەك يسانىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىن قاز-قالپىندا جاريالاعاندى ءجون كوردىك.

دەپۋتاتتىق ساۋال

قۇرمەتتى اسقار ۇزاقبايۇلى

قازاقستان پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعاندا «ەڭ باستىسى – قازاق ءتىلى» دەپ مالىمدەگەن قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ قازاقستان حالقىنا جاساعان العاشقى جولداۋىندا: «قازاق ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالۋى كەرەك» دەپ، اتاپ كورسەتكەنى، ەلىمىزدىڭ ءۇمىتىن وياتتى. ال 2018 جىلى ەلباسى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا: «پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ جۇمىسى تەك مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋى ءتيىس» دەپ، ناقتى تاپسىرما بەردى. ال جاڭا عانا ءبىز ۇكىمەت مۇشەسى، ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى اسەت ەرعاليەۆتىڭ دەپۋتاتتار سۇراعىنا مەملەكەتتىك ءتىلدى اتتاپ ءوتىپ، قاي تىلدە جاۋاپ بەرگەنىنە كۋا بولدىق…

2012 جىلى «اق جول» پارتياسى پارلامەنتتىك فراكتسياسى قۇرىلعاننان كەيىن، ەڭ العاشقى دايىنداعانى دا ءدال وسى «مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ سالاسىن كەڭەيتۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى ەدى. بىراق، ۇكىمەتتىڭ ۆەدومستۆوارالىق كوميسسياسى بۇل زاڭ جوباسىن قولداماي، وتكىزبەدى.

ال بۇگىندە ەلباسى دا، مەملەكەت باسشىسى دا تاپسىرعان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوز اتىنا ساي بولۋ تالابىن كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى قازىرگى كەزدە 1989 جىلعى قازاقتىڭ سانى 39% كەزىندە قابىلدانعان العاشقى تىلدەر تۋرالى زاڭنان بەرى دەموگرافيالىق ءوسىمىمىز ەكى ەسەگە ءوستى، قوعام دا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بارلىق سالادا قولدانىلۋىن تالاپ ەتۋدە، ۋاقىتى دا كەلدى.

بارشاڭىزعا بەلگىلى، بۇگىندە مەكتەپ قابىرعاسىنداعى وقۋشىلاردىڭ 80 پايىزدان استامى قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋدا، ياعني ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز، 21 عاسىرداعى ءومىرىمىز دە وسى قازاق تىلىمەن، مەملەكەتتىك تىلمەن تىعىز بايلانىستى.

مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ ماسەلەسىن «اق جول» پارتياسى قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق كەڭەستىڭ 2019 جىلعى 6 قىركۇيەكتە وتكەن ءبىرىنشى وتىرىسىندا دا كوتەردى. 2020 جىلى 28 جەلتوقساندا ۇلتتىق كەنەس مۇشەلەرىمەن كەزدەسكەندە قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆا بۇل ۇسىنىسىمىزدىڭ وندىرىسكە الىنىپ، بۇگىنگى زامان مەن قوعام تالابىنا ساي تولىققاندى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسى تۇجىرىمداماسىن جاسالىپ، 2020 جىلى تامىز ايىندا ۇكىمەتكە جىبەرىلگەنىن مالىمدەدى. ياعني، ول زاڭ تۇجىرىمداماسى ۇكىمەتتە جاتىر قوزعاۋسىز.

قازىر حالقىمىز 19 ميلليونعا، ونىڭ ىشىندە قازاق ۇلتى 78%-عا جەتىپ قالدى. رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا قازاق حالقى مەن قازاقشا تۇسىنەتىندەردى قوسقاندا، جالپى سانى – 88,7 پايىز بولىپ تۇر. ال سول حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن مامانداردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەۋى تۇرعىنداردىڭ ساپالى قىزمەت الۋ قۇقىعىن اياق استى ەتىپ وتىر. تاۋەلسىز قازاق ەلىن اڭساپ كەلگەن ميلليوننان استام قانداستارىمىز جانە اۋىلدىق  ميلليونداعان قاراكوزدەرىمىز قانشا جىلدان بەرى جاپا شەگۋمەن كەلەدى. حالىقپەن ەتەنە ارالاسىپ جۇمىس ىستەيتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ، اسىرەسە جوعارى شەندىلەردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە نەمقۇرايلى قاراۋى حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى الشاقتىقتى كورسەتۋدە. مىسالى، تەك قازاقشا سويلەيتىن قانداستارىمىز مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قىزمەت كورسەتۋ مەكەمەلەرىنە بارعاندا، مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت الا الماعانى باسپاسوزدە تالاي جازىلدى.

30 جىلدان بەرى ءالى كۇنگە مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى تۋرالى تالاپ جوق. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تالابى قازىر جاڭساق ايتىلىپ جۇرگەندەي، ازاماتتىڭ جەكە باسىن تىلىنە قاراي كەمسىتۋ ەمەس، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە، بار بولعانى 100 مىڭعا جۋىق ادامعا قويىلاتىن كاسىبي بىلىكتىلىك تالابى بولۋى ءتيىس. سىرتقى ىستەر سالاسىنىڭ ماماندارىنان شەت ءتىلىن ءبىلۋدى قالاي تالاپ ەتسە، نەمەسە كولىك جۇرگىزۋشىدەن جۇرگىزۋشى كۋالىگىن قالاي تالاپ ەتسە، سونىمەن بىردەي مىندەت بۇل.

قازىر مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرۋ تۋرالى تالاپ تەك پرەزيدەنتكە ۇمىتكەرلەرگە عانا قويىلعان. سوندا 14 ميلليونداي  (78%)  مەملەكەت نەگىزىن قۇراۋشى قازاق  ۇلتى 100 مىڭداي عانا (0,5%) مەملەكەتتىك قىزمەتشىدەن (ونىڭ 90% استامى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى!) قىزمەتتى نە اقپاراتتى مەملەكەتتىك تىلدە الا الماۋى ناعىز پارادوكس! سوندا جارتى پايىز مەمەكەتتىك قىزمەتشىلەر 78 پايىز حالىققا زاڭسىز ۇستەمدىك جاساپ كەلەدى.

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن جەكە دارا انىقتايتىن ۋاقىت جەتتى! سەبەبى، تىلدەر تۋرالى العاشقى زاڭ قابىلداعان 1989 جىلى  قازاقستان كەڭەس وداعى قۇرامىنان ءالى شىقپاعان كەزى ەدى. بۇل كەزدە قازاقتار ەلىمىزدە ەڭ كوپ ۇلت بولعاننىڭ وزىندە 39 پايىز بولاتىن.   سوندىقتان ول كەزدە بۇل زاڭدىلىق بولىپ قابىلداندى. كەيىن دە، 1997 جىلعى  «قر ءتىل تۋرالى زاڭىمىز» دا وسى ەسكى سۇرلەۋمەن، كەڭەس يمپەرياسى  كەزىندەگى تالاپپەن كەتتى..

ال قازىر تاۋەلسىزدىگىمىزگە 30 جىل تولىپ وتىرعاندا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى  وز ستاتۋسىن تولىققاندى اتقارا الماعان زاڭىمىز دەموگرافيالىق جانە دەموكراتيالىق زاڭدىلىقتارمەن ءوز كۇشىن جويىپ وتىر…

سۋعا تۇسپەي ءجۇزۋدى ۇيرەنۋ قانداي مۇمكىن بولماسا، مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەمەي، ونى ۇيرەنۋ دە سونداي مۇمكىن ەمەس! ال ەشبىر زاڭدا نە باعدارلامالاردا، مەملەكەتتىك ورگانداردا مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تۋرالى نورما (!) جوق. سوندىقتان دا، بيىل 5 قاڭتاردا قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ  «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا: «مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ – قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ مىندەتى»- دەپ ناقتى اتاپ كورسەتىپ بەردى.

جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ نەگىزىندە، مەملەكەت باسشىسى اتاپ وتكەندەي، قازاق ءتىلى شىنايى ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالىپ، ەلدىڭ ءار ازاماتى ءبىلۋى مىندەتتى مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى ءۇشىن  كەلەسى ناقتى شارالاردى قابىلداۋدى

ۇسىنامىز:

1) مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرى مەن سوتتاردىڭ جانە كوپشىلىككە قىزمەت ەتۋ مەكەمەلەرى قىزمەتكەرلەرىنىڭ  مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى تۋرالى ستاندارت ەنگىزۋ;

2) مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ دەڭگەيىن انىقتاۋدىڭ جۇيەسى مەن ءتارتىبىن بەلگىلەۋ، ونىڭ قاجەتتى مەحانيزمدەرىن  جاساۋ;

3) زاڭ اكتiلەرi مەن وزگە دە نورماتيۆتiك قۇقىقتىق اكتiلەردى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قۇجاتتارى مەن حاتتارىن، اقپاراتتارى مەن ەسەپتەرىن، ءىس قاعازدارىن جانە ت.ب. رەسىمدەۋدىڭ نەگىزگى نۇسقاسى – تەك مەملەكەتتىك تىلدە جۇزەگە اسۋى ءتيىس.

4) كەز كەلگەن ءتىلدىن دامۋىنىڭ كەپىلدىگى – ونىڭ ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق سالادا قاجەتتىلىگى. سول سەبەپتەن مەملەكەتتىك ءتىلدى ەڭ الدىمەن ەكونوميكادا دا قولدانۋدى كۇشەيتۋىمىز قاجەت. مىسالى، نورۆەگيادا «مۇناي تۋرالى» زاڭنىڭ 6 جانە 37-باپتارىندا: «مۇنايعا قاتىستى قىزمەتتە مۇمكىندىگىنشە نورۆەگ ءتىلى باسىم بولۋعا ءتيىس. باسقا تىلدەر قاجەتتى نەمەسە اقىلعا قونىمدى بولعان جاعدايدا عانا پايدالانىلۋى مۇمكىن»-دەپ جازىلعان.

بىزگە دە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋدى سالاسىن كەڭەيتۋ، سونداي-اق كادرلاردا قازاقستاندىق قامتۋدى ۇلعايتۋ ماقساتىندا الەۋەتتى ينۆەستورلارعا، شەتەلدىك كومپانيالاردى قوسا العاندا، ينۆەستيتسيالىق پرەفەرەنتسيالاردى بەرگەندە، جەر قويناۋىن پايدالانۋعا قۇقىق الۋعا كەلىسىم-شارتتاردا كونستيتۋتسيالىق نورمالارعا سايكەس مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتى تۇردە پايدالانۋ تالابىن بەلگىلەۋ كەرەك.

ۆيدەو

Abai.kz