ءماجىلىس سايلاۋى دا ءوتتى. وتىرىپ قالعان كارى قىزدارداي ساياسي پارتيالار دا ءوز باقتارىن سىناپ كوردى. اقىرىندا بالالاردىڭ كونسترۋكتۋر ويىنشىعىنداي ءۇش بولەكتەن تۇراتىن ءماجىلىس قۇراستىرىلدى. العاشقىدا كوبىرەك ورىن الامىز دەپ ەسەپتەگەن اقجولدىقتار (ول ەسەپ نەگىزسىز ەمەس ەدى) سەگىز ورىنعا قۋانارىن دا، قۋانباسىن دا بىلمەي ابىرجىپ ەدى، دەگەنمەن 2007 جىلى ەڭبەگىمىز ەش كەتىپ ەدى، ەندى بارعا قاناعات ەتەيىك دەستى. ءسوز جوق، پارلامەنتكە وتكەنى ءۇشىن بيلىكتىڭ الدىندا «ءتارتىپتى» بولۋعا مىندەت تە الادى.

«اق جول» سايلاۋعا الاش يدەياسىن تۋ ەتىپ شىققانىمەن، دەپۋتاتتار قاتارىندا ۇلت جاناشىرلارىن كورە الماعان سايلاۋشىلار «اق جولعا» رەنجۋلى. بۇل جاعداي 28 قاڭتاردا زەرەندىدە وتكەن كەزدەسۋدە وتكىر تالقىلاندى.

باعزى زاماننان الاش اتاۋى قازاق حالقىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە پايدالانىلادى. ماحامبەتتىڭ «التى سان الاش ات بولىپ، تىزگىنىن بەرسىن قولىما» دەگەن ولەڭىندە الاش ءسوزى قازاق اتاۋىنىڭ بالاماسى. «اتامىز-الاش، كەرەگەمىز-اعاش» دەپ قازاق بوستاندىق پەن بىرلىكتى ۇران ەتىپ العان. وسى تاۋەلسىزدىك جولىندا ومىرگە الاش قوزعالىسى، الاش اۆتونومياسى، الاش پارتياسى كەلگەن. بۇگىنگى الاش يدەياسى دەگەنىمىز باستاۋىن حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش كوسەمدەرىنەن الاتىن بۇگىنگى قازاق ماسەلەسى. وسىلاي كەشەگى مەن بۇگىنگى ۇلت يدەياسى ساباقتاستىعىن تاۋىپ وتىر.

ءماجىلىس سايلاۋى دا ءوتتى. وتىرىپ قالعان كارى قىزدارداي ساياسي پارتيالار دا ءوز باقتارىن سىناپ كوردى. اقىرىندا بالالاردىڭ كونسترۋكتۋر ويىنشىعىنداي ءۇش بولەكتەن تۇراتىن ءماجىلىس قۇراستىرىلدى. العاشقىدا كوبىرەك ورىن الامىز دەپ ەسەپتەگەن اقجولدىقتار (ول ەسەپ نەگىزسىز ەمەس ەدى) سەگىز ورىنعا قۋانارىن دا، قۋانباسىن دا بىلمەي ابىرجىپ ەدى، دەگەنمەن 2007 جىلى ەڭبەگىمىز ەش كەتىپ ەدى، ەندى بارعا قاناعات ەتەيىك دەستى. ءسوز جوق، پارلامەنتكە وتكەنى ءۇشىن بيلىكتىڭ الدىندا «ءتارتىپتى» بولۋعا مىندەت تە الادى.

«اق جول» سايلاۋعا الاش يدەياسىن تۋ ەتىپ شىققانىمەن، دەپۋتاتتار قاتارىندا ۇلت جاناشىرلارىن كورە الماعان سايلاۋشىلار «اق جولعا» رەنجۋلى. بۇل جاعداي 28 قاڭتاردا زەرەندىدە وتكەن كەزدەسۋدە وتكىر تالقىلاندى.

باعزى زاماننان الاش اتاۋى قازاق حالقىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە پايدالانىلادى. ماحامبەتتىڭ «التى سان الاش ات بولىپ، تىزگىنىن بەرسىن قولىما» دەگەن ولەڭىندە الاش ءسوزى قازاق اتاۋىنىڭ بالاماسى. «اتامىز-الاش، كەرەگەمىز-اعاش» دەپ قازاق بوستاندىق پەن بىرلىكتى ۇران ەتىپ العان. وسى تاۋەلسىزدىك جولىندا ومىرگە الاش قوزعالىسى، الاش اۆتونومياسى، الاش پارتياسى كەلگەن. بۇگىنگى الاش يدەياسى دەگەنىمىز باستاۋىن حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش كوسەمدەرىنەن الاتىن بۇگىنگى قازاق ماسەلەسى. وسىلاي كەشەگى مەن بۇگىنگى ۇلت يدەياسى ساباقتاستىعىن تاۋىپ وتىر.

تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋمەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ ۇزاققا سوزىلاتىن تاريحي كەزەڭ. قازاق ۇلتىنىڭ بۇگىنگى بولمىسى، تۇرمىس تىرشىلىگى «اق جول» پارتياسى ءۇشىن سايلاۋ الدى جەڭىل-جەلپى ايتىلا سالعان پوتۋليستىك يدەيا، ءىس-شارالار ەمەس.

الاش يدەياسى، نەمەسە قازاق يدەياسى مازمۇنى جاعىنان تەرەڭ، ءبىر پارتيانىڭ ءىس-ارەكەتىمەن، باعىت-باعدارىمەن سارقىلمايتىن قۇندىلىق. كوممۋنيستەردەن باسقا پارتيالار قاتارىندا دا الاششىل ازاماتتار بارشىلىق. ال «اق جولدىڭ» ورنى بولەك. سولاي دەسەك تە كەيبىر سوڭعى بۋىن اقجولدىقتاردىڭ قاتارىندا ۇلت يدەياسىنا، باعىت-باعدارىنا ءۇستىرتىن ، ءجۇردىم-باردىم قارايتىندار دا بار. ون جىل تاريحي بار «اق جول» پارتياسى ۇلت ماسەلەسىن تەرەڭ وي ەلەگىنەن وتكىزدى، تالاي دۇنيەلەردى ساراپتادى.

قازاقتىڭ بۇگىنگى احۋالى

باردى بار، جوقتى جوق دەپ بايسالدى ۇستانىمداعى اقجولدىقتار ەلىمىزدەگى ۇلت ساياساتىنىڭ جاعىمدى دا ، جاعىمسىز دا تۇستارىن سارالاي وتىرىپ باعالايدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلى ىشىندە ۇلت ساياساتى كەڭەس رەسپۋبليكالارىنان اجىراپ قالعان دياسپورالاردى جاڭا ساياسي جاعدايعا بەيىمدەۋگە، ەتنومادەني سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋعا ، مەملەكەتتىك تىلدە جانە باسقا دا تىلدەردە ءبىلىم الۋعا ، مادەني-رۋحاني مۇرانىڭ جاڭارۋىنا ءمان بەرىلدى. قايشىلىقتاردى بەيبىت جولمەن شەشۋگە بەيىمدەلدى. مەملەكەتتىڭ ساياساتى تاريحي قالىپتاسقان داستۇرگە، كۇش كورسەتپەۋ، توزىمدىلىك، حالىقتاردىڭ عاسىرلار بويى بىرگە ءومىر سۇرگەن تاجىريبەسىنە سۇيەندى. مەملەكەتتىڭ ءىس-ارەكەتى قازاقتىڭ جانە دياسپورلاردىڭ دا ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ويانۋىن كەرتارتپا كۇشتەردىڭ ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋىنا جول بەرمەدى. بۇل قوعامدىق كەلىسىمدى ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتتى. ەلگە 800 مىڭعا جۋىق شەت ەلدەردەن قازاقتار ورالدى.

سوڭعى 20 جىلدا ەلىمىزدە وڭدى ەتنودەموگرافيالىق وزگەرىستەر بولدى: قازاقستان ەكى ەتنوستىق قاۋىمداستىق (قازاقتار مەن ورىس دياسپوراسى) باسىم بولعان مەملەكەتتەن، سان جاعىنان ءبىر ەتنوس ، قازاق ەتنوسى، باسىم مەملەكەتكە اينالدى.

سونىمەن بىرگە سوڭعى كەزدە قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرىنا بەي-جاي قارايتىن ءۇردىس ورىن الدى. ونىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى، ءتىلى ماڭىزدى بولماي بارا جاتىر. قازاق امان بولسا ءبارى دە وزىنەن ءوزى شەشىلەدى دەگەن وي باسىم «بىزگە نە كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك الدىق، ۇلى دەرجاۆالار ءبىزدى مويىنداپ وتىر، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ تەڭ حۇقىلى مۇشەسىمىز، ەندى سول ۇلى ەلدەر سياقتى ەل بولۋىمىز كەرەك» دەگەن سياقتى پىكىرلەر ايتىلۋدا. بىراق قازاقتىڭ ءوزىن ىشتەي سارالاۋعا، تانۋعا جوقپىز، ءوزىمىز بەن ءوزىمىز بولىپ ەشكىمگە ەلىكتەمەي، الاش ارىستارى ايتقانداي، ەرىكتى دە، ەرەكشە دە ۇلت بولعىمىز كەلمەيدى. وسىلاي بىرتە-بىرتە جاڭا وتارشىلدىققا يكەمدەلىپ، ەلىكتەگىش ۇلتقا اينالىپ بارامىز.

رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.ءپۋتينننىڭ شەشەنستانمەن سوعىس كەزىندە رەسەيدى تۇتاس ەل ەتۋ ءۇشىن «رەسەي ۇلتى» يدەياسىن ايتۋى مۇڭ ەكەن، قازاقستاندا «قازاقستان ۇلتى» دەگەن يدەيانى بيلىك ەلگە ۇسىنا سالدى. ويلانباعان بۇل وي ەلدە ۇلكەن پىكىر-تالاستار تۋعىزىپ، ءتىپتى شەرۋلەرگە اكەلدى.

قازاقستان كوپۇلتتى مەملەكەت دەپ، قازاققا كوپتىڭ ءبىرى رەتىندە قاراۋ ورىن الىپ وتىر. «قازاقستان ۇلتى» دەگەنىمىز، قازاقستانعا ۇلتتىق مەملەكەت ەمەس، ازاماتتار قاۋىمداستىعى رەتىندە قاراپ، قازاقتىڭ قۇندىلىقتارىن مويىنداماۋ ەدى. ارتىنشا پاسپورتتا ازاماتتاردىڭ ۇلتىن كورسەتپەيتىن بۇيرىق تا شىقتى. ول دا ەلدى ۇلكەن نارازىلىق تۋعىزدى.

ەلىكتەۋدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى قازاقستانعا اقش-تى ۇلگى ەتىپ قويۋ بولدى. اقش-تا جۇزدەگەن ەتنوستار بار، ولاردىڭ بارلىعى امەريكاندىقتار دەلىندى. امەريكا وتارشىلدارى بايىرعى حالىقتى قىرىپ-جويىپ، وزدەرىنىڭ ءتىلىن، اعىلشىن ءتىلىن، زورلاپ تاڭدى، ۇندىستەر ءوز ەلىندە شاعىن عانا توپقا اينالدى، بۇگىن رەزەرۆاتسيالاردا تۇرىپ جاتىر. بۇل مىسالدىڭ نەگە مەڭزەيتىنىن حالىق تاعى دا اڭعاردى.

ۆ.پۋتين جۋىردا ءوزىنىڭ سايلاۋ الدى «روسسيا - ناتسيونالنىي ۆوپروس» دەگەن ماقالاسىن جاريالادى. وندا رەسەيدىڭ وزەگى، نەگىزى (ستەرجەن) - ورىس ءتىلى، ورىس مادەنيەتى دەدى. ءارتۇرلى ىلاڭ سالۋشىلار بار كۇشىن سول وزەكتى، نەگىزدى جويۋعا كۇش سالۋدا دەپ، ورىس ۇلتى، ورىس قۇندىلىقتارى بولماسا باسقا ۇلتتاردىڭ بولاشاعى دا جوق دەگەن ويىن اشىق ايتتى. بۇل پاتريوت ازاماتتىڭ ءسوزى. ءبىز بولساق «كورشىلەرمەن تاتۋ بولۋىمىز كەرەك» دەپ ورىس ءتىلىنىڭ سويىلىن سوعىپ وتىرمىز. رەسەيدىڭ ويىنان شىعايىق دەپ، قازاقتى توبەسىنەن باسا بەرەدى. قازاق ۇلتى بولماسا ، قازاقستاندا تۇرىپ، ەڭبەك ەتىپ، بيزنەس جاساپ، بايىرما ەدى؟ وسى ءسوزدى ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعى قازاقتار ايتپايدى.

ءوزىن سىيلاماي، تەك وزگەگە، ۇلى دەرجاۆالارعا ۇقساس بولامىن دەيتىن ۇلتتىڭ بولاشاعى بۇلدىر. وسىلاي، جارىمساق ۇلتقا اينالىپ بارامىز.

اقجولدىقتار وسى ەلدە تاراعان اسىعىس، يدەيالارعا تالداۋ جاساپ، ۇلتسىزدارمەن تالاي پىكىر-تالاسقا دا ءتۇستى، تۇسەدى دە.

ۇلت يدەياسى دەگەندە پارتيا جالاڭ ۇرانمەن، اتتانداۋدان اۋلاق. زار جىلاپ، قارا جامىلىپ، «قازاعىم» دەپ پەسسيميزمگە دە سالىنبايدى. قوعامدا ۇلتسىزدىقتىڭ، قازاقتى كەمسىتۋشىلىكتىڭ بارلىعىن دا اقجولدىقتار ءبىلىپ، كورىپ وتىر. قازاق ءوزىن ، ءوزىنىڭ رۋحاني قۋاتىن وزبەكپەن، باسقامەن سالىستىرىپ، جاعدايىنىڭ كەمشىن ەكەنىن، ورىس رۋحى ۇستەمدىك قۇرعان رەسەيدىڭ ءبىر اۆتونومياسىندا تۇراتىنداي سەزىنەدى. كەدەن وداق ورىس يدەياسىن ودان ءارى كۇشەيتەدى.

ۇلت ماسەلەسى قوعامدىق سانادا، باق-تا، ساياسي جيىنداردا، عىلىمي ورتادا قىزۋ تالقىلانعانمەن، اتقارۋشى ورگاندار ەل ءىشىن تىنىشتىق، جايباراقات، قاپەرسىز بەي-جاي قامسىز كوڭىلگە يتەرمەلەپ وتىر. ءبىر نۇروتاندىق بەلسەندى ورىسشالاپ، «نەنادو چەسات ، تام گدە چەشەتسيا» دەدى. پوليتكوررەكتنوست، ساياسي ادەپ ساقتايىق دەگەنى بولار. ۇلتارالىق ماسەلە، قازاق ۇلتىنىڭ جاعدايىنا الاڭدايتىن نەگىز جوق سياقتى، ەلدى جالىقتىراتىن ناسيحات ءجۇرىپ جاتىر. كوپتەگەن كۇردەلى ماسەلەلەر اشىق ايتىلماعاندىقتان سىرتقا شىقپايدى، ىشتەي رەنجيتىندەر كوبەيۋدە.

ءبىزدىڭ بيلىك ءورت سوندىرۋشىلەر سياقتى: اقتوبە وبلىسىنىڭ تەمىر اۋدانىنداعى تراگەديادان كەيىن ءدىن ماسەلەسى توڭىرەگىندە ويلانا باستادى. جاڭاوزەننەن كەيىن ەلىمىزدە وتكىر الەۋمەتتىك، شىندىعىندا، قازاق ماسەلەسى بار ەكەندىگىن تۇسىنە باستاعانداي. بىراق ول تراگەديالارعا بيلىك ايماقتىق (اقتوبەلىك), رۋلىق (ادايلار ماسەلەسى) دەپ باعا بەرۋگە تىرىسادى. بۇل ۋاقيعالاردىڭ جالپىقازاقتىق استارى بارلىعى بەلگىلى.

«الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» قاعيداسىنىڭ ۇلت ساياساتىنا دا سالقىنى ءتيدى.1988 جىلى اقىن مۇستاي كارىم ايتقان ەدى: «ودنا دەموكراتيا بەز حلەبا - پۋستوزۆونستۆو. ودين حلەب بەز دەموكراتي - سكوتستۆو». ايتقانى كەلدى. ادامداردى مالشا ايداۋىنا جۇرگىزىپ، ايتقانىنا كوندىرۋ، قارسىلاسسا مىلتىق تىلىمەن سويلەۋ ادەتكە اينالىپ بارادى.

قوعامدىق كەلىسىم الاش جۇرتشىلىعى ءۇشىن وتە ماڭىزدى، ول جەكە ءبىر تۇلعاعا، ۇراندارعا ەمەس، تەرەڭ ازاماتتىق سانا -سەزىمگە ، ۇلتتىق ادىلدىككە نەگىزدەلۋى ءتيىس. بىرلىك «ايتەۋىر سوعىس بولماسىن» دەگەن پسيحولوگيا ەمەس، سانالى كىسىلىك بار جەردە باياندى بولادى.

شىندىعىندا بۇگىن كەڭەس زامانىنان كەيىن، ءبىزدىڭ قوعامدا العاشقى رەت ۇلت ماسەلەسىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، داۋ-جانجالداردىڭ الدىن الۋ، جاڭا ۇلتتىق ساياسات باعدارلاماسىن قابىلداۋدىڭ قاجەتى تۋدى.

«الاش» پارتياسى رۋحىنا، الەمدىك تاجىريبەگە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا، عىلىمي نەگىزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ، اقجولدىقتار 2008 جىلدان باستاپ ۇلت ساياسات تۇجىرىمداماسىن دايىنداۋعا كىرىستى.

«اق جولدىڭ» ۇلت ساياساتى

2010 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان ۇلتتىق ساياسات تۇجىرىمداماسى» قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە دايىندالىپ، «اق جولدىڭ» باسقارۋ ورگاندارى ماقۇلداپ، تۇساۋكەسەرى وتكىزىلدى، باسپاسوزدە جاريالاندى، ەلگە تارالدى.

«تۇجىرىمدامانى» دايىنداۋعا اليحان بايمەنوۆ، ءبورىحان نۇرمۇحانبەتوۆ، قازىبەك يسا، ليۋدميلا جۋلانوۆا، نۇرلان جىلقىشيەۆ، ابدىرازاق سۇلتانوۆتار، اقىن، جازۋشىلار، ونىڭ ىشىندە «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى دە بار، فيليالدار توراعالارى ءوز ۇلەستەرىن قوستى. اقجولدىق ەمەس عالىم-ساياساتكەرلەر دە وڭ باعالارىن بەردى. «اق جول» ۇلتتىق ساياسات باعدارلاماسىن دايىنداعان قازاقستانداعى جالعىز ساياسي پارتيا.

«تۇجىرىمدامانىڭ» باستى قاعيداسىنىڭ ءبىرى قازاق ۇلتىن ەلىمىزدەگى كوپ ەتنيكالىق توپتىڭ ءبىرى ەمەس، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت دەپ قابىلداۋ.

ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستانداعى ۇلت ساياساتىنىڭ ەرەكشەلىگى تۋرالى 1999 جىلى اشىق ايتقان بولاتىن: «ورىستاردان، نەمىستەردەن، ۋكرايندىقتاردان، تاتارلاردان، كورەيلەردەن جانە باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن قازاقتاردىڭ ءبىر ايىرماشىلىعى ولار باسقا مەملەكەتتىڭ وزدەرى ءۇشىن وسىنداي مىندەت قويىپ، ونى شەشىپ بەرەتىنىنە ءۇمىت ارتا المايدى». مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءوز وتانىنداعى ۇلت ساياساتىنىڭ قولداۋىنا بايلانىستى. قازاق تىلىنە ، مادەنيەتىنە، ۇلت قۇندىلىقتارىنا باسىمدىق بەرۋ قاجەتتىلىگى، وكىنىشتىسى، باسشىلىققا الىنبادى. ورىستىڭ، نەمىستىڭ باسقالاردىڭ قۇندىلىقتارى تاريحي وتاندارى رەسەي، گەرمانيادا، وزگە دە ەلدەردە داميدى. قازاق ۇلتىن مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتىندە قابىلداعىسى كەلمەيتىندەر قازاقستاندى ۇلتسىز مەملەكەت مودەلىنە، قازاق ۇلتىنىڭ ماسەلەسىن شەشۋدەن شەتتەتۋگە يتەرمەلەيدى:

«تۇجىرىمدامانىڭ» باستى قاعيداسى- قازاق ۇلتىن وتارسىزداندىرۋ. توتاليتارلىق جۇيەنىڭ جانعا سالعان جاراسى - وتارلاۋ ساياساتىنىڭ سالدارى - بۇگىن دە كوزگە ۇرىپ تۇر.

الەمدىك تاجىريبەدە تاۋەلسىزدىك العان ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ بەس تومەندەگىدەي ناقتى ستاندارتتارى بار.

بىرىنشىدەن, ازاماتتىق قوعامدا ءبىلىم مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى سالاسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ باسىمدىعى;

ەكىنشىدەن ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا حالىققا قىزمەت ەتۋى، مەملەكەتتىك قىزمەتكە ۇلتىنا قاراماي مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەندەردى قابىلداۋ;

ۇشىنشىدەن, سوت جۇيەسى، حۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى، ۇلتتىق مادەنيەتتى، ءداستۇردى، ءدىندى قورعاۋ مىندەتى.

تورتىنشىدەن, ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك سالادا بايىرعى حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ، جەر قويناۋىنداعى بايلىق بايىرعا حالىققا قىزمەت ەتەدى.

بەسىنشىدەن, ازاماتتىق الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋدى مىندەتتەيدى، مەڭگەرمەگەندەردى قابىلدامايدى.

وسى ماڭىزدى بەس سالادا قازاق ۇلتى ءوز ەلىندە ۇتىلىپ وتىر. مۇنىڭ اتىن ساياسي تىلدە ىشكى وتارشىلدىق دەيدى. سىرتتان تاۋەلسىزدىك العانمەن ءوز ەلىندە ساياسي، الەۋمەتتىك، رۋحاني جاعىنان قازاقتار شەتتەۋ كورىپ وتىر. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى ورىس ۇلتىنىڭ داعدارىسىن ورىس عالىمدارى كونتۋزياعا تەڭەيدى. ال قازاق ۇلتىن پاراليچ الدى، جارتى دەنەسى جانسىزدانىپ، ۇلتسىزدانعان ورگانيزم دەۋگە بولار.

ءاربىر ۇرپاق قاي زاماندا دا ءومىردى جاڭادان باستاپ كەتە المايدى، ول وزىنەن بۇرىنعىدان قالعان مۇرانىڭ يەسى، ءوزىنىڭ تاربيەسىمەن، قالىپتاسقان مادەنيەت، ءداستۇر، ويلاۋ دەڭگەيىمەن وعان تاۋەلدى. قالىپتاسقان جاعداي وسىلاي جالعاسا دا بەرەر.

بىراق قازاق ءالى دە بەيشارا، دارمەنسىز ۇلت ەمەس.

قازاقتى قۇلدىق بۇعاۋىن قيسىندى ساياسات، وڭدى قوعامدىق پىكىر، قارجى ۇزە الادى. ونى وتارسىزداندىرۋ ساياساتى دەيدى. ونى گرۋزيا، بالتىق جاعالاۋىنداعى ، رەسەيدەن ىرگەسىن اۋلاق سالعان ەلدەر جۇرگىزىپ وتىر. ول ەلدەر تۋرالى رەسەيدىڭ جاعىمسىز يميدج قالىپتاستىراتىندىعى سوندىقتان. ءبىز بىراق ورىستانۋ مەن ورىس مادەنيەتىن عىلىمىنان ۇيرەنۋدىڭ بىردەي ەمەستىگىن ءالى دە اجىراتا الماي ءجۇرمىز.

«تۇجىرىمداما» قازاق ۇلتىن وتارسىزداندىرۋ باعىتىندا ءبىراز ۇسىنىستار ەنگىزدى.

ساياسي سالاداعى باستى تالاپتىڭ ءبىرى - مەملەكەتتىڭ اتىن «قازاق رەسپۋبليكاسى» (قازاقستان) دەپ وزگەرتۋ.

سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى ادامنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋىنە، بىلىمىنە، جاسىنا، ماماندىعىنا، قارجىلىق قاراجاتىنىڭ، تۋىستىق بايلانىستارىنىڭ بولۋىنا قاتىستى بەرىلۋى ءتيىس;

مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستاردا شەت ەلدەردەگى قازاق ديسپوراسىنىڭ مادەني-رۋحاني مۇددەلەرىن قورعاۋ تالاپ ەتىلەدى.

الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق سالادا ىشكى وتارشىلدىق، ادىلەتسىزدىك اسىرەسە، شەت ەل ينۆەستورلارىنىڭ وزبىرلىعىنان كورىنىس الىپ وتىر.

ەلدىڭ تابيعي بايلىعى تولىق حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالا الماي وتىر. قازاقستانمەن تابيعي رەسۋرستارعا باي ەلدەردى سالىستىرىپ قازاقتار وزدەرىنىڭ تەڭسىزدىگىن ايقىن سەزىنەدى.

توقىراپ قالعان، ەكولوگيالىق جاعىنان جاعىمسىز 29 قازاق اۋداندارىن دامىتۋدىڭ ناقتى باعدارلامالارىن قابىلداۋ جانە ىسكە اسىرۋ ءوز كەزەگىن كۇتىپ وتىر.

ىشكى كوشى-قوندى رەتتەۋ جانە قالالار توڭىرەگىندەگى نەگىزىنەن قازاقتار قونىستانعان ەلدى مەكەندەردىڭ كۇردەلى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شۇعىل شەشۋدى كۇتەدى.

جەر ماسەلەسىن جەرگە دەگەن قازاقتار مەن ديسپورالاردىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن ەسەپكە الا وتىرىپ، مەملەكەتتىك مەنشىككە باسىمدىق بەرە شەشۋ، شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋدى شەكتەۋدى حالىق تالاپ ەتىپ وتىر.

بايىرعى حالىق ىشىنەن ماقساتتى تۇردە جوعارى مامان جۇمىسشىلار ، ينجەنەرلەر مەن مەنەدجەرلەر دايىنداۋ، شەت ەل ماماندارىن الماستىرۋ پروبلەماسىنىڭ ماردىمسىزدىعىنا ەل رەنجيدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ورالۋشى قازاقتاردى، ەتنومادەني جانە ينتەلەكتۋالدىق دامۋ دەڭگەيلەرىنە سايكەس سارالاپ، قوسىمشا ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ ماڭىزدى كوزى رەتىندە پايدالانۋ ماسەلەسىن شەشۋ، شەت ەل قازاقتارىن ەلگە جۋىق ارادا ورالتۋ ماسەلەسى ۇلتتى ويلاندىرادى.

رۋحاني - مادەني سالاداعى وتارسىزدانۋ ماسەلەلەرى «تۇجىرىمدامادا» ءوز الدىنا جەكە قاراستىرىلعان.

قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ ەل ىشىندە جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا قازاق ءتىلدى جۋرناليستەر مەن مادەنيەت قىزمەتكەلەرىن الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە باق پەن قازاق مادەنيەتىن قارجىلىق جاعىنان قولداۋعا باسىمدىق بەرۋگە ءتيىستى دەپ ەسەپتەلىنەدى.

باسقا مەملەكەتتەر تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، زاڭ نەگىزىنە ۇلتتىق مادەنيەتتى قورعاۋ، باق، كينوپروكات، تەاترلار مەن كونتسەرتتەر رەپەرتۋارلارىنىڭ ۇلتتىق مولشەرىنىڭ شەتەلدىككە قاراعاندا باسىمدىعىن قاداعالاپ وتىرۋ قاجەت.

ايماقتاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بارلىق سالادا حالىققا قىزمەت ەتۋىنىڭ ناقتى مەرزىمدەرىن انىقتاۋ قاجەت.

اقپاراتتىق كەڭەستىك دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن جانە اقپارات ينفروقۇرىلىمنىڭ، ينتەرنەتتىڭ ۇلتتىق باسەكەلەستىككە قابىلەتتىك دەڭگەيىن انىقتاۋداعى ۇزدىكسىز ارتىپ كەلە جاتقان ماڭىزدى ەسكەرە وتىرىپ، جاڭا تالاپتارعا ساي قازاق لاتىن ءالفاۆيتىن قابىلداۋ;

گەوگرافيالىق اتاۋلاردى تاريحي ادىلدىك نەگىزىندە قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسى ءالى قارقىن الا الماي وتىر.

ءداستۇرلى دىندەردى قولداۋ ، مەملەكەتتىڭ رۋحاني كەڭەستىگىن جات ىقپالداردان قورعاۋ بۇگىن وتە ماڭىزدى ماسەلەگە اينالىپ وتىر.

ءبىز «تۇجىرىمدامانىڭ» كەيبىر تۇستارىن العا تارتىپ وتىرمىز. «تۇجىرىمدامانىڭ» كەيبىر ۇسىنىستارى «اق جول» پارتياسىنىڭ سايلاۋ الدى پلاتفورماسىنا ەندى.

«تۇجىرىمداما» كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ، «قازاقستان - 2030» دامۋ ستراتەگياسىن بولاشاق قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق كەلبەتى تۇرعىسىنان قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەدى. بىرقاتار زاڭداردى ازىرلەۋ جانە قابىلداۋ ۇسىنىلادى. ونىڭ ىشىندە «قر-داعى مەملەكەتتىك ءتىل»، «كوشى قون»، «مادەنيەت تۋرالى», باسقا زاڭدار بار.

ەلدەگى ەتنو-مادەني ورتالىقتار ءوز دياسپورالارىنىڭ شارۋاسىمەن، ءوز باۋىرلارىنا ءبىلىم بەرۋ، قىزمەتكە ورنالاستىرۋ، ءدىن ىسىمەن، تاريحي وتانىمەن بايلانىستارعا باسىمدىق بەرىپ، وقشاۋلانىپ بارا جاتىر دەگەن ورىندى پىكىر ايتىلۋدا. قازاقتى، پرەزيدەنتتى ماقتاۋعا ساياسي بيزنەسكە اينالدىرىپ، ماجىلىسكە، سەناتقا دەپۋتات بولعانمەن ، بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرۋگە ولار اسىقپاي وتىر. بىرقاتارى ۇرپاقتارىنىڭ اعىلشىن ءتىلىن بىلگەنىنە ماقتانادى. بۇگىن قازاق مەكتەبىندە وقيتىن دياسپورالاردىڭ بالالارى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ 1% جەتەر جەتپەس، ال دياسپورلار ەلىمىزدىڭ 30% استامىن قۇرايدى. دياسپورالاردىڭ بىرقاتارى قازاق ەلىنە تابىستىڭ كوزى رەتىندە قارايدى. قازاقتار تۋرالى ءتاتتى ءسوز ايتىلادى بىراق، قازاقتى سىيلاۋدىڭ ءبىر جانە جالعىز بىرەگەي كريتەرياسى - ونىڭ ءتىلىن ءبىلۋ. دياسپورالاردىڭ شەت ەلدەن اعىل-تەگىل كەلىپ جاتىرعان قارجىسى باقىلاۋسىز. زاڭدى سىيلامايتىن ءدىني توپتار دا بار. سوندىقتان «تۇجىرىمداما» «ەتنومادەني ورتالىقتار تۋرالى» زاڭ قابىلداۋدى ۇسىنادى.

سونىمەن، «اق جول» پارتياسى «قازاق ۇلتىنىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، دەموگرافيالىق، رۋحاني جاڭارۋىن قامتاماسىز ەتەتىن، جالپى مەملەكەتتىك باعدارلاما دايىنداۋ جانە ىسكە اسىرۋدى ۇسىنادى. الاش (قازاق) يدەياسى دەپ اقجولدىقتار قازاق ۇلتىنىڭ جان-جاقتى جاڭارۋىن ايتادى. بايىرعى اقجولدىقتار ءۇشىن قازاق ۇلتىن وتارسىزداندىرۋ ستراتەگيالىق، نەمەسە ەڭ باستى ماقسات. ءبىزدىڭ كەيبىر اقجولدىقتار ءۇشىن ولار الاش پروبلەماسى تۇتاس قازاق ماسەلەسى ەمەس ءبىر جولعى شارالار، كونفەرەنتسيالار، تاعى باسقا ىستەر. ءسوز جوق ونداي شارالار قاجەت، ولار بىراق ايقىندالعان ستراتەگيالىق ۇلتتىق ماقساتقا قىزمەت جاساۋى كەرەك. قازىر ەڭ قاجەتتىسى، وتارسىزدانۋ ساياساتىن پارتيانىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ تەرەڭ بارلاپ، باسا نازار اۋدارۋى ءتيىس.

«اق جولدىڭ» سيمۆولى شارشاماي، تالماي جەليتىن بايگى سايگۇلەگى، ونىڭ قوس تىزگىنىڭ ءبىرى-قازاق يدەياسى، ەكىنشىسى-كاسىپكەرلىك، ولار ءبىر-بىرىنە كەرەعار ەمەس، كاسىپكەرلىك تە ۇلت مۇراتى. وسى ەكى تىزگىندى تەڭ ۇستاۋ ۇلكەن ساياسي شەبەرلىكتى قالايدى. بۇگىن سايلاۋشىلاردىڭ «اق جولعا» سەنىمىنەن، كۇدىگى باسىم. ۇلت مۇراتى اقجولدىقتاردى دا، حالىقتى دا ويلاندىرادى. بىراق ازات پەرۋاشەۆتىڭ پىكىر-تالاستى قولداۋى، «ءبىز ۇزاق تا، قيىن جولدىڭ باستاۋىندا تۇرمىز» دەپ ماسەلەنى بايسالدى پايىمداۋعا يكەمدىگى سەنىم دە تۋعىزادى.

اقجولدىقتار ەشقانداي كەرەمەت، عاجايىپ وزگەرىستەر بولۋىنا سەنبەيدى، ولاي بولۋ مۇمكىن دە ەمەس. ۇلت ماسەلەسى قاي زاماندا دا ، قاي ەلدە دە تەز ، ءتيىمدى شەشىلمەيدى. سوندىقتان، جالىقپاي، ماقساتتان اينىماي ەڭبەك ەتۋ مۇراتىمىز بولىپ كەلدى، بولا دا بەرەدى. «اق جولداعى» بايىرعى الاششىل ازاماتتار، اقىن، جازۋشىلار، ونەر قايراتكەرلەرى ءماجىلىس سايلاۋىنىڭ اۋىر جۇگىن كوتەردى. ولاردىڭ كىسىلىك، ينتەللەكتۋالدىق رەسۋرستارى شەشۋشى قىزمەت اتقاردى، قارجى رەسۋرستارى ولارعا جاعداي تۋعىزدى. وسىلاي رۋحاني رەسۋرستار مەن قارجىلىق رەسۋرستار ۇيلەسىم تاۋىپ، پارتيا ءبىراز داۋىس جينادى. كاسىپكەرلەر الاشتىڭ قارنىن اشىرماس، بىراق الاشتىڭ قادىرىن ۇلتشىل ينتەلەگەنتسيا اسىرادى. ۋاقىت كورسەتەر، پارتياعا كەشە كەلگەن كەيبىر كاسىپكەرلەر سايلاۋدان كەيىن ەندى پارتيادان شىعا باستار، از-كەم پارتياعا اقشالاي كومەگىن دە بۇلدار. ال ۇلتشىل ازاماتتار ۇلت مۇراتىنان اينىمايدى.

الاش اماناتى

ءماجىلىس سايلاۋىنان كەيىن «اقجول» پارتياسىنىڭ مارتەبەسى وزگەردى: پارتيا پارلامەنتكە ءوتىپ، 8 ورىن الدى. ەندى پارلامەنت مىنبەرىنەن دە الاش يدەياسىن قولدايتىن مۇمكىندىك تۋدى.

8 دەپۋتاتقا قازاق مۇڭىن اماناتتادىق. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەپۋتاتىنىڭ مارتەبەسىنە سايكەس ولار قانداي قىزمەت اتقارا الار ەدى؟

1. زاڭدارعا باستاماشى بولۋ قۇقىن پايدالانىپ، اقجولدىق دەپۋتاتتار ۇلتتىق يدەياعا نەگىزدەلگەن زاڭ جوبالارىن ۇسىنا الادى. ەگەر دەپۋتاتتار قالاسا ، «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ جوباسى دايىن.

2. ءاربىر زاڭ جوباسىنا ءۇڭىلىپ، ونىڭ ۇلتتىق استارىن سارالاپ، قازاققا، قازاقستانعا تيىمدىلىگىن زەردەلەپ وتىرۋ. مىسالى، رەسەي، بەلارۋسسيامەن ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرۋعا بايلانىستى زاڭ جوبالارىنا تالداۋ ۇلتىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. سونداي-اق بيۋدجەتپەن جۇمىس جاساۋدا وڭاي جۇمىس ەمەس.

3. ۇلتتىق ساياساتقا بايلانىستى (مادەنيەت، كوشى-قون، تاعى باسقالار) ۇكىمەتتىك ساعاتتارعا مۇرىندىق بولۋ.

4. سايلاۋشىلارمەن جۇمىس جاساۋ بارىسىندا قازاق مەكتەپتەرى ، قازاق ءتىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، الىستاعى قازاق اۋداندارىنىڭ حال-احۋالىن ءبىلىپ، ۇكىمەت الدىنا ماسەلە قويۋ.

5. دەپۋتاتتىق ساۋالداردىڭ ورنى بولەك. بىراق ونى تەرەڭ ساراپتاپ بارىپ، جاريالاۋ ورىندى.

6. پارلامەنتتىك تىڭداۋلارعا دا دەپۋتاتتار باستاماشى بولا الادى.

7. پرەمەر-مينيسترلەر مەن پارلامەنت سپيكەرى الدىنا دا جالتاقسىز ماسەلە قويۋ كەرەك. مىسالى، دەموكراتيالىق ەلدەردە كوپپارتيالى پارلامەنتتىڭ سپيكەرى سايلانعان ساتتەن باستاپ ءوز پارتياسىنان شىعادى. سەبەبى، ول بارلىق پارتياعا ورتاق سپيكەر. ن.نىعمەتتۋللين ءادىل سپيكەر بولا الا ما؟ اقجولدىقتار نەگە وسى ماسەلەنى كوتەرمەدى؟

ارينە، مەن ءوز تاجىريبەمنەن دەپۋتات قىزمەتىنىڭ كەيبىر تۇستارىن عانا مەڭزەپ وتىرمىن.

ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار - الاش كاسىپكەرلەرى، ال كاسىپكەرلەر ءوز الدىنا اۋىر جۇك، وتە قيىن شارۋا. دەپۋتاتتار پارلامەنتتە جۇرسە دە كاسىپكەرلىك ىسىمەن اينالىسادى. ءبىز ولارعا قوسا ۇلت اماناتىن ارتىپ وتىرمىز. الەمدىك تاجىريبەدە كاسىپكەرلەر پارلامەنتكە ۇمتىلمايدى، ولاردىڭ مۇددەسىن زاڭدار ارقىلى ساياساتكەرلەر قولدايدى. ەندى ۇلت مۇددەسىن تۋ ەتكەن «اق جول» دەپۋتاتتارى ەل نازارىندا، ولار ءوز ۇلتجاندىلىعىمەن باسقالاردان ەرەكشەلەنىپ تۇرۋى كەرەك. ول ءۇمىتتىڭ اقتالۋى ۋاقىت ەنشىسىندە.

پارلامەنت مىنبەرىنەن تىس تا اقجولدىقتار ۇلت يدەولوگياسىن جۇزەگە اسىرۋدا ءبىراز شارۋا تىندىرا الادى. ساياسي، الەۋمەتتىك، رۋحاني سالالاردا قازاق مۇددەسىن قولداۋ، دەپۋتاتتار كوتەرگەن ماسەلەلەردى قوستاپ، كومەك كورسەتۋ بىزگە مىندەت. سونىمەن بىرگە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى دا وتكىر ماسەلە. 2009 جىلى «زەردە» قورىنىڭ پرەزيدەنتى اليحان بايمەنوۆتىڭ قولداۋىمەن كورنەكتى تاريحشى مامبەت قويگەلديەۆتىڭ «ستالينيزم ي رەپرەسسي ۆ كازاحستانە 1920-1940-ح گودوۆ» اتتى ەڭبەگى جارىق كوردى.قۋعىن-سۇرگىنگە بايلانىستى اقجولدىق قاسىموۆ سابىردىڭ ءبىراز قۇندى ۇسىنىستارى بار.

2009 جىلى «ارىس» باسپاسىنان 2000 دانامەن «الاش.الاشوردا.» ەنتسيكلوپەدياسى جارىق كوردى. وسى ەڭبەكتى ەلگە تاراتۋ، پارتيا مۇشەلەرىمەن تانىستىرۋ، ەكىنشى باسىلىمىن شىعارۋ قاجەتتىگى دە بار. جالپى «اقجول» پارتياسىنىڭ باستاماسىمەن ۇلت مۇددەسى جونىندە قازاق ينتەلەگەنتسياسى وكىلدەرىمەن كەڭىرەك اقىلداسۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر.

بىرەر ءسوز سوڭعى كەزدەگى پارتيا ىشىندەگى احۋال. «اق جولدىڭ» پارلامەنتكە وتۋىنە بايلانىستا ازات پەرۋاشەۆتىڭ باسىنا بەس كوپشىك، استىنا قوس كوپشىك تاستاپ، ماداقتاۋشىلار كوبەيۋدە. ازاتتى اليحان بايمەنوۆكە قارسى قويۋشىلار تابىلدى. ايتارىم، ازات پەرۋاشەۆ اليحان بايمەنوۆ، اليحان بايمەنوۆ ازات پەرۋاشەۆ بولا المايدى. ەكەۋىنىڭ دە پارتيادا ءوز ورىندارى بار. سونداي-اق، پىكىر الالىعىنا قاراماستان «اق جول» ءبىرتۇتاس پارتيا. جاعىمپازداردىڭ دوس ەمەستىگىن، سىناۋشىلاردىڭ قاس ەمەستىگىن ازات پەرۋاشەۆ جاقسى تۇسىنەدى. كوسەمپازدىقتىڭ (ۆوجديزم) بۇگىن كەيبىر پارتيا توراعالارىنىڭ ۇلكەن دەرتىنە اينالعانىن كورىپ وتىرمىز.

زەرەندىدەگى كەزدەسۋدە ءبورىحان پارتيانىڭ ىشكى احۋالى جونىندە ءبىراز سىن ايتتى. پارتيانىڭ ىشكى ماسەلەلەرىن اقىلداسىپ شەشۋدەن گورى سەنىمحات ارقىلى ورتالىق اپپاراتتا، كەيدە وڭاشا توپپەن پارتيا اتىنان شەشە سالۋ ءۇردىسى ەتەك الىپ بارا جاتىرعانىنا ورىندى نازار اۋداردى. ورىندى سىن. ءتىپتى پارتيانىڭ ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتاردان سەگىزىن دەپۋتاتتىققا سايلاۋعا ارنالعان ورتالىق كەڭەستىڭ وتىرىسىندا دا سەنىمحات ۇلكەن رول اتقارعان بولىپ شىقتى. دەموكراتيا ءۇشىن كۇرەسەتىن دەموكراتيالىق پارتيانىڭ ىشكى جۇمىسىندا دەموكراتياعا باسىمدىق بەرۋى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى ەمەس پە؟ اۆتوريتارلىق ءۇردىس ابىروي اپەرمەيدى.

الاش ءسوزى كيەلى، تەك ايتۋعا جەڭىل. ۇلت يدەياسى سايلاۋلاردا ۇران ەتەتىن، ۇلكەن جيىنداردا ەسكە الاتىن ءراسىم عانا ەمەس. ۇلت يدەياسى قازاقتى قازاق ەتەتىن، باسقالارمەن تەرەزەسىن تەڭ ەتەتىن ءارى تۇتاس ستراتەگيالىق باعىت، ءارى كۇندەلىكتى ءىس-ارەكەت.

الاش پارتياسىندا نەبارى ەكى جۇزگە جۋىق مۇشە بولعان. بۇگىن سانىمىز 200 مىڭعا جەتكەن «اق جول»ۇشىن ۇلى ىستە دە، كىشى ىستە دە سول كوشباسشىلار بىزگە ۇلگى. ۇلتقا ادال بولۋ، ۇلت مۇراتىن بەرىك ۇستانۋ «اق جول» پارتياسىنا ۇلكەن سىن.

اق جولدا الاش اقيقاتىنان اينىمايىق!

«اباي-اقپارات»